Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. III]

Upoko II

page 28

Upoko II.

E Rangi, e Papa,
Ka wehe ra te makau i au,
E mei pewhea te tau,
I mawehe atu ai o tatou kiri,
Pipiri ai, e whakatae ana pea koe
I taku kanga kia taea.
E no mua ra nga hara
Whakapiri tonu, ka tahi nei ka puaki.
Tini ki te Uru,
Kaore noa iho ano.
Tini ki te Tonga,
Kaore noa iho ano.
Tana hokinga mai
Waiho kino ana i au.

Ue-Nuku.
(Nga-I-Porou.)

He heru na Mara-paua i ta aua heru, te take i pono ai i mate ai i te whakama, nana i heru i tana upoko ki te heru o tana hakoro (matua tane) ka riri te hakoro no te mea he heru tapu, ma Ka-hutia-te-raki (rangi) e heru ka tika, no te mea na Ue-nuku taua heru. Ka mate a Rua-tapu i te whakama, ka haere ki waho ki te kainga o tona hakui (matua wahine) ka korero te hakui kia haere aia ki nga tupuna kia Tau-koto, kia Tau-nui-a-tara, i te mea kei reira nga tai o te moana, me haere aia i runga i te waka. Ko Nuku-te-pewa-raki te ingoa o te waka, a tetahi ingoa ko Te-o-te-poa-raki o taua waka, ko tona rekereke ia te puru o te waka, ka tae ki waho i te moana, ka takirihia tana rekereke kia mama mai ai te wai ki roto ki te waka kia to-tohu page 29 ai kia mate ai nga tangata o runga, ko Pipi, ko Te-ara-tamahine, ko Runga-tapu, ko Tahao, ko Waki (Whaki)-tata, ko Mata-tiki, ko Paikea, me te nui noa atu o te tangata i runga i taua waka, ora ake ko Paikea, ko Rua-tapu hoki, ko Paikea i tere mai ki uta ka korero mai ki te hakoro, ko Rua-tapu i haere ki te kainga o tana hakui, nana i ki kia Paikea, “Mau e whakaaro mai ki au, hei te whitu, hei te waru, hei te iwa, hei te ngahuru ko au pea ka tae atu.” I te whitu me te waru i kumea ai te moana eia, i te iwa i te ngahuru, a no te matahi i puke ai te wai ki uta, na te hau i wero, na te ua hoki, ko Pu-nui, ko Mara-kai-a-tinaku, ko Te-ope-rua-riki nga hau, ka mate katoa nga pa, ko Paroro-uri, ko Paroro-tea nga pa me era atu i mate, ko te Puke-ki-hiku-raki te pa i whati ai i ora ai nga morehu. Na Moa-kura-manu i inu nga toto o te tai a Rua-tapu. I haere a Rua-tapu ki ana Tupuna ki Makara, kia Tau-nui-a-tara, kia Hika-iti, kia Hua, i reira hoki nga tai e penapena (ara e noho) ana na ratou hoki i homai ki uta i mate ai nga tangata. I paremo katoa te whenua i te moana, ko Puke-hiku-raki anake i purero i te wai, muri iho ka hoki te moana ki tona takotoranga a i oma te hakoro me Paikea ki Puke-hiku-raki i ora ai.

Ue-Nuku. (Nga-i-Tahu.)

No te hokinga mai a Ue-nuku i waho nei ka porangi (rapu) ki tana heru, a ka ui aia “Kei hea taku heru,” ka ki atu nga tangata, “Na Rua-tapu i heru tou heru,” ka ki te waha a Ue-nuku “I hua au ma Ka-hutia-te-raki, e heru toku heru, ma te tangata i moea ki runga ki te Takapau-hara(whara)-nui, tena ma Rua-tapu e heru i taku heru, ma te tama meamea nei, moenga ahaku nei, poriro tirau moko nei, rau kawakawa nei.” Ka turia i reira te wharaunga (riri) a Rua-tapu ka hoki ki tona waka kia Tu-te-poa-raki, ka whakamanu ki waho ka rere ki ona tupuna, kia Tau-kato raua ko Tau-nui-a-tara, a kia Tama-ra-kai-ora hoki i reira te hiwitanga o te moana, i reira te Hiwinga i reira Te Wanaka, i reira a Hine-o-hua, i reira a Hine-apohia, i reira a Hine-raka-tai, i reira a Te-warenga, i reira Te page 30 Maihi, i reira Te-horonga, ka pae ki uta a Hine-motiti, a Hine-motata, a Pou-ho-ata.

Ue-Nuku. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Ko Ue-nuku te hakoro o Rua-tapu, he heru te take i pono ai i mate ai i te whakama, na Ue-nuku te heru, he heru tapu, no te haerenga a Ue-nuku ki era kainga, wahia atu e Rua-tapu heru ai i tona upoko ki te heru o tona matua, a ka mutu te heru o tana upoko titia ana eia taua heru he wahi ke, ano ka hoki mai te hakoro, ka ui “Keihea taku heru nei,” ka kiia atu e etahi o taua iwi, “Ara kua herua tou heru e Rua-tapu.” Ka riri a Ue-nuku a ka ki aia, “E, ma te tama poriro te rau moko nei, moenga ahau nei, raukawakawa nei, ma te tama mea nei e heru i taku heru, i hua ahau ma Ka-hutia-te-raki ma te tama i moea e ahau ki te takapau (w)hara-nui e kou taku heru.” A ka mate a Rua-tapu i te whakama, ka tu te wharauka (riri) a Rua-tapu ka hiko ka to i tona waka ia Tu-te-poa-raki kia rere ki ona tupuna kia Tau-kato raua ko Tau-nui-a-tara kei reira nga tai e takoto ana, ka maanu te waka, i hua ratou he waka haere noa, ka peke atu a Paikea ki te waka o tona teina, na ka tae te waka ki waho ki te moana, ka anga tonu atu ki waho, ka mahara a Paikea, “Kohea rawa ra te waka nei,” ka ki a Rua-tapu “He waka heke tonu ki raro,” a ka tae ki te Moana-torenga (tikatia) ka anga te ihu o te waka ki runga ka tere atu ki te Moana-toto ara whero nei ka takiritia e Rua-tapu tana rekereke ka pupu mai te wai ki te waka, a ka tahuri taua waka. Ko te ingoa o te wahi i tahuri ai taua waka ko Te-wai-a-rua-makia, i te Rae-mate, a ka mate te nuinga o nga kauhoe, ko Paikea i ora, i ora ai i karakia aia ki tona atua. E rua nga marama ona o Paikea ki te moana ka u mai ki uta, no tona haerenga mai, ka wehe mai ia Rua-tapu, ka ki mai a Rua-tapu ki aia, “Haere ki Puke-hiku-raki, ki Turuturu-a-marae-re-a-tango kia whai morehu ai, e kore au e tae atu i te whitu, e kore i te waru, e kore i te iwa, e kore i te ngahuru, hei te matahi ahau ka haere atu, a hei te Marua-roa.” A ka haere a page 31 Paikea, a Ua-nuku (Ue-nuku), a Ka-hutia ki Hiku-raki tatari ai, no te Marua-roa ka puke mai te moana ki uta, na Te-pu-nui-o-tonga i homai, ngaro katoa nga pa, mate katoa nga pa, me nga tangata tonu, ko nga tangata i oma ki Hiku-raki i ora, ko nga pa i whakapeka hore rawa he morehu i ora, na Moa-kura i inu te tai i hoki ai te moana ki tona wahi. He tuahine a Moa-kura na Rua-tapu. Na Rua-mano a Paikea i kawe ki uta, he ika a Rua-mano.

Rua-Tapu. (Te Arawa.)

Ko Rua-tapu te tama a Ue-nuku-nui, na te wahine na Pai-mahutanga. He tangata whakakake a Rua-tapu, na reira te kupu a Ue-nuku nui i ki atu ai ki aia “E kore e tika kia haere koe ki te whare a to tuakana, he mea hoki he tama meamea noa koe naku.” Te tikanga o taua kupu nei, mo te whaea o Rua-tapu, e hara hoki taua wahine i te Rangatira.

Ka noho mauahara taua kupu a Ue-nuku-nui i roto i a Rua-tapu, a ka rapurapu mahara a Rua-tapu mo taua kupu, kia patua eia etahi o nga uri Rangatira o te iwi kia na ai tana puku whakatakariri mo taua kupu. A ka whakahau aia kia hanga he waka, ka hanga te waka ko Huri-pure-i-ata te ingoa o taua waka, ano ka maanu taua waka ki te wai, ka tonoa e Rua-tapu nga tai tamariki tino rangatira e whitu te kau topu, hei hoa mona hei hoe i taua waka, i mea hoki taua hunga. “E hoe ana ratou ki etahi moutere o te moana, i nga moutere i mamao noa atu.” Kua oti noa atu i a Rua-tapu te ore he puta i te takere o taua waka, a he mea takahi ki tana waewae.

Ka hoe te waka ra, a waho riro o te moana, ka takiritia eia tana waewae e takahi ra i te kowhao ra, ka puta te wai, ka kii te riu o te waka, a ka huri taupoki. Kotahi te maunu (mohio ki te kau) o te waka ra ko Paikea, a he taniwha a Paikea; ano ka tahuri te waka ra ka whakaahua a Paikea i aia, ki te ahua ika, a ka tere aia ki uta; maha noa nga ra ka tae aia ki te moutere i Ao-tea-roa, ko ana hoa kua mate katoa era, ka u aia ki uta, ka noho a ahua tangata ana ano aia, a ka noho aia i te taha page 32 marangai o taua motu ra o Ao-tea-roa, a e ki ana etahi o nga iwi o te taha marangai, o enei motu, he tupuna a Paikea no ratou, a e mau tonu nei aua iwi ki nga kupu o te pepeha nei. “Ano te mahi a Paikea, te tangata i whaka ahua i aia ki te ngohi (ika) moana.”

Rua-Tapu. (Nga-Ti-Hau.)

I mua atu o te tai a Rua-tapu, kahore he ngawha o Papa, na te tai a Rua-tapu i pakarukaru ai te whenua, i motu ke ai, i tu ai he whenua he moutere.

E kiia ana, ko Ara-hura ara ko te whenua i te moutere i Kai-koura e tu a moutere ana i mua atu o te wa i hiia ai te whenua e Maui. Ko te whenua i Ao-tea-roa, e kiia ana ko Te-ika-a-Maui, a ko te upoko koia kei te pito ki runga, ko te karu matau ko Te-whanga-nui-a-tara, ko Wai-rarapa te karu maui, ko te moana i Tau-po te tero, ko Muri-whenua te hiku.

I tautotohe ano nga Tohunga o nehe o enei moutere mo Maui, he kore kihai i tino tika te kupu a ratou katoa ki te Pora (waka) i eke ai a Maui i te wa i hiia ai te whenua, me te whenua i haere mai ai a Maui ki te hii i taua whenua. I mea etahi i rere mai a Maui i Hawa-iki, i mea etahi he Pora (waka) atua te waka a Maui, a ko te matau a Maui he kauae no te tahi o ana tupuna, a ko te maunu (parangia) he toto no te ihu a Maui, a ko te wahi i mau ai te matau a Maui ki te whenua, i te wa i hiia ai te whenua, ko te wahi i ahua tata ake ki runga te wahi i mau ai taua matau, a i tana hutinga i te whenua ki runga, tutu ana te moana, a puehu ana te rangi i te heihei o te moana, na reira i wehi ai nga hoa a Maui, kei horomia ratou e te moana.

Rua-Tapu. (Nga-Ti-Porou.)

I Hawa-iki a Rua-tapu e noho ana. He tama aia na Ue-nuku, na tana wahine mokai na Pai-mahutanga.

I te tahi rangi ka whakahorohoro a Rua-tapu i tana manu taratahi (pakau), a ka tupou taua manu, ka tiu iho ki runga ki te whare o tona matua tane o Ue-nuku, a ka piki a Rua-tapu ki page 33 runga ki te whare ki te tiki i taua manu pakaukau; i roto a Ue-nuku i te whare, a ka rongo ake aia i te ngaehe o nga waewae o Rua-tapu e takahi ana i runga o taua whare, ka patai (ui) ake a Ue-nuku ka mea “Ko wai tenei e takahi i taku whare?” Ka ki iho a Rua-tapu “Ko au” ka ui ake ano a Ue-nuku ka mea “Ko koe, ko-wai” Ka ki iho ano a Rua-tapu “Ko au ra ko Rua-tapu.” Ka ki ake a Ue-nuku “E tama tu atu ki-raro, haere atu i taku whare, mau rawa e kake taku uru tapu, ka pa ano ra ma Ka-hutia-te-rangi, ma te tangata i aitia ki runga ki te Takapau-whara-nui; tena mau, he tama mea mea noa ra koe naku” ka pouri te ngakau a Rua-tapu ki nga kupu a tana matua a Ue-nuku, a ka noho te ngakau mauahara i roto i a Rua-tapu, a ka mahi ka tarai aia i te waka nui mana; te ingoa o taua waka ko Tere-hapua. He tohunga ano e mea ana ko te ingoa o taua wako ko Tu-te-pewa-rangi, a he tohunga ano e mea ana ko Rangi-pato-roa te ingoa o taua waka.

Ka mahia te waka e Rua-tapu ano ka oti ka tahi aia ka kohikohi i nga tama rangatira hei hoa mona, hei hoe i taua waka ki te moana kia kitea ai te tere o taua waka. Hokowhitu te kai hoe, he tama ariki anake, ano, ka eke taua tini ki te waka, ka tu a Rua-tapu i te tanga wai, ka hoe te waka ra a waho rawa o te moana, ka unuhia te puru o te waka e Rua-tapu, a ka takahia te kowhao eia ki te rekereke o tana waewae, a ka patai aia ki te nuinga, ka ki atu, “Te wai o to tatou waka, tirohia mai e koutou, kei nui te mama, a ka kii te riu, ma koutou e tiaki kei tahuri tatou.” Roa rawa iho ka kitea te wai i te riu o te waka ra, nawai a ka nui haere ake, a ka piua te ihu o te waka kia anga ki uta, a ka uekaha te hoe o te kai hoe kia wawe ai te u. Ko Rua-tapu e tiheru ana i te wai, he ta hianga ia te ta o taua tangata, a ka nui haere ake te wai ki te waka, a tata rawa ake te waka ra ki te akau o uta, kua eke te wai ki te huri-purei-ata a ka tahuri te waka, a ka pohutuhutu te tini ra i ro wai, ka hopuhopukia e Rua-tapu ka rumakina ki te wai, ano ka kite a Hae-ora kua mate katoa ana hoa, ka karanga aia ka mea “Kowai hei morehu page 34 mo tatou ki uta.” Ka utua e Paikea ka mea “Ko au, ko te tama a te Petipeti a te Ranga-hua, hei morehu mo tatou ki uta.” Ko te tikanga o te ui a Hae-ora, he mea nana ko tehea ranei o ratou hei ora kia tae ai ki uta ki Ao-tea-roa, he mea hoki e mohio ana aia, ki te mea ka u atu te tahi o ratou hei morehu i te mate, a ka tae atu taua morehu ki uta ki te akau o Hawa-iki, ka whakamatea aia e nga maatua a te hokowhitu kua mate ra. He ture hoki te ture o Hawa-iki, a o Ao-tea-roa ano hoki i taua wa, e kore te morehu a Tanga-roa i patu ai, ana u ki uta e ora i te tangata whenua, ka patua e ratou kia mate, kei tupu he uri a taua morehu ka whakatete ki te tangata whenua, a ka toro te whenua i te whawhai.

I taua wa, kua tae mai nga tangata o Hawa-iki ki enei motu, a kua hoki ano ki Hawa-iki kua tae mai hoki nga waka o Hawa-iki ki enei motu, a kua hoea te moana katoa nei e aua waka, kopiko atu kopiko mai, a koia nei to tikanga o te ui a Hae-ora. A ka karanga atu ano a Hae-ora kia Paikea ka mea atu. “Haere ra, e tae koe ki uta, horahia te tau ki a Kahu-tu-a-nui kia noho rawa ake ai i te taha o te ahi e nui ana te tara uma hei riri mo te tau wai-ika, mo te tau tuku-roa, a kuhua e koe ma raro te tau wehe, me te tau makato, me te tau ruru.”

Ka tahi ka whaia a Paikea e Rua-tapu kia patua kia mate, a kihai noake a Paikea i mau i aia; ano ka mate katoa nga tangata o te waka o Rua-tapu, ka karanga atu aia ki a Paikea ka mea atu “Haere ra e koe, e tae ki uta ki Ao-tea-roa, huihuia nga morehu ki Puke-hapopo, a ma nga po nunui au o te waru e kawe atu, ki te kore au e tae atu, e hara au i te tatea (paraheka) no to tatou matua.”

Koia nei te whakamaoritanga o tana kupu i ki nei “Ki te kore au e tae atu” ara ki te kore e tukua atu eia te tahi ngaru nui hei whakangaro i te whenua, a na reira ano hoki tana kupu i mea ai kia huihuia, nga tangata ki runga ki te maunga ki Puke-hapopo, kia ora ai etahi tangata, kia kore e mate te iwi katoa i taua ngaru nui.

E kiia ana e te korero a nga tohunga, i mate ano a Rua-tapu i te tahuritanga o taua waka ano ona, a i mate tahi ano aia i ana page 35 hoa i patupatua ra eia, a no muri iho ona i mate ai, ka pahu, ara ka pakaru tana puku me ana whekau, a na te kaha o te pahu o te pakarutanga o tana puku, nana i tu ai te ngaru nui, a i tae rawa mai te amai o taua ngaru ra ki te akau o tenei whenua i Ao-tea-roa nei, a na taua ngaru i huri te kowhatu, te kirikiri me te tahoata ki uta ki te tua-whenua, a i tae ano hoki taua ngaru ano ki te akau o Hawa-iki.

I u mai a Paikea ki enei motu, i te wa e koia ana te Kumara, ara i te wa i tupuketia ai te ahuahu, a i tiria ai te Kumara, i te wa e rere ai te kano o te Pere-hia e te ainga a te hau ki te moana, a e rima marama o Paikea ki uta nei, ka puta te tai a Rua-tapu, a huri katoa taua ngaru, ara taupoki katoa ki nga motu nei, ko te tihi anake o nga maunga i purero ake i te wai, a ko nga pungapunga o Kainga-roa i Taupo, na taua ngaru i kawe ki reira.

I whakamana ano te kupu a Rua-tapu e Paikea, a huihuia ana nga tangata ki te maunga i Puke-hapopo, a i ora ratou, kihai i mate i taua tai a Rua-tapu. Otira ko nga tangata katoa o te nuku o te whenua, ara ko nga mea kihai i haere ki Puke-hapopo, i mate katoa era i taua tai a Rua-tapu.

I karakiatia e Paikea ana karakia, a ka tae aia ki te tata Pere-hia ka werohia taua tata Pere-hia ki taua ngaru, a ka ruhi te heihei o taua ngaru, na reira i ora ai nga tihi o nga maunga i kore ai e ngaro katoa i te wai.

Nga Maremare-tai, o te moana, he whekau no Rua-tapu, no te pahutanga o tana puku, i matata haere ai ki ia wahi ki ia wahi.

Ka hokia ano te korero ki a Paikea, i muri iho ona i haere ke ai i a Rua-tapu.

Ka ruruku a Paikea i aia, a ka whaka-ahuru i tona manawa, ko tana karakia ahuru (whakamahana) tenei:—

Ka hura, ka hura,
Ka hura te moana;
Ka hura te moana uwha (uha),
Ka hura te moana kore.
Ko to manawa,
Ko taku manawa,
page 36 Ko Hou-tina;
Ko Hou-taiki.
Te ripia, rei ana,
Whaka-hotu-nuku,
Whaka-hotu-rangi.
He ripo he ripo hau,
He take take,
He huru manu.
Te moana i rohia.
Hoatu te Kauwhau tangata
Ki uta.

A ka karanga a Paikea i ona tipuna Taniwha; i a Paikea-ariki, i a Whainga-ariki, i a Huru-manu-ariki, hei waha (kawe) i aia ki uta, a koia nei tana karakia i whakatau ai.

Paikea-ariki e, whanake nei,
Kei te kau, ka kau, ka kau e.
Whainga-ariki e, whanake nei,
Kei te kau, ka kau, ka kau, e.
Huru-manu-ariki e, whanake nei,
Kei te kau, ka kau, ka kau, e.
Hiki ka kau, hiki ka kau,
Roti tako tako,
Te unga i a,
O Tane ki uta, e.
Haramai ana
Me te ngaru nui
Tuaina ki te toki
“Taka-huri-whenua,”
Ka puta “Tonga-ariki,”
Ko “Maru-whatu,”
Koia i tahuti e i.
Tu te titi,
Mou rei e.
Tu te puru,
Mou rei e.
Kia hikitia,
Mou rei e.
Kia hapainga,
Mou rei e.
Kia Tari-anga,
Mou rei e.
Mou rei e, taku mata e, i.
Whakakau, whakakau
He tipua.
Whakakau, whakakau
He atua.
page 37 Whakakau, whakakau
He taniwha.
Whakakau, whakakau,
He tangata.
Koia ra e
Ki waenga te moana.
Koia ra e
Ki waenga te tahora.
Koia ra e,
Ki te hukahuka awatea.
Koia ra e,
Tu taku manu ki te wharaunga (parekura).
Koia ra, e, i.
Rua-tapu turia mai te hoe
I ere te panipani moe.
I au i a Ka-hutia-te-rangi.
He tama whaka purupuru,
No waho no Whanga-ra.
Te tere ahu noa.
Tuki niano te ika,
Ki Tai-o-rutua.
Rere mai te waka
O Paikea.
Nau mai Te-rangi-karoro e, i,
Takahua, takahua e Tane,
Ki te Kahu-o-wai-rau,
Te moana i rohia.
Hoatu to kauhou tangata
Ki uta e.

Ka mutu te karakia a Paikea ka u hoki aia ki uta, i te kawenga e ana tupuna taniwha, u atu aia ka ahuahua eia te onepu hei whakamahana mona, a tapa tonutia iho te ingoa o taua wahi ko Te-ahuahu, a e mau tonu ana taua ingoa ki taua wahi i enei ra.

Te taenga o Paikea ki Wai-apu ka moe aia i a Hotu-rangi, ka puta ko Pou-heni, tana ko Porou-rangi, a koia te tupuna e karangatia nei ki tenei iwi kia —Nga-I-Porou.

Ue-Nuku. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Te-maru-nui-o-rangi; na te wahine tuatahi a Te-a-maru a Timu-whakairia i aia hoki te wananga; ko Rua-wharo ko Tu-pai; he wahine ke nana. Hei teina mo Ue-nuku a Rua-wharo raua ko Tu-pai; ko Timu-whakairihia to ratou tuakana. Ka taa a Ue-nuku i tana kupenga ka noho a Rua-wharo a Tu-pai, kahore page 38 i taa i tetahi mata ma raua, ka oti te kupenga a Ue-nuku ka kawea ki te moana, ka mau mai nga ika, ka tangohia e Rua-wharo nga Mango, me nga Whai me nga Haku ko nga ika puharu (pai nui) hoki tera o te kupenga. He rangi e tango nga tangata ra, he rangi e tango, ka kii atu a Ue-nuku ki te teina kia Rua-

wharo “Kati ra te takahi i te kupenga nei koi (kei) kii to puku i te wai.” Aoake te ra ka tukua ano te kaharoa (kupenga) ka u ano ki uta, ka peke ano tangata ra ki te kohi i nga ika nunui o roto, ka karanga a Ue-nuku kia Pou-tama kia whitia te kupenga, whitia ana e Pou-tama, ka hinga a Rua-wharo ki roto i te kupenga, ka werowerohia te kiri e te ika ka mate a Rua-wharo i konei ka whakama a Rua-wharo i konei ka tangi, ka kiia atu e tona hakui “Kati a tangi, me haere koe ki to tuakana kia Timu-whaka-irihia, ki te pae he ika mau ki uta era e mate to tuakana i a koe.” Ka haere a Rua-wharo raua ko Tu-pai ki te kainga a Timu-whakairihia, kei te huanui (ara) e haere atu ana nga tangata ra, ka kii atu a Timu-whakairihia ki tona wahine kia Hine-hehei-rangi, “Tikina atu he whariki kia rua, make (meake) puta mai nga tangata tokorua,” ka haere te wahine ra ki te tiki whariki mo raro i nga tie-nga (tapau) ra, ka tutaki nga tangata ra i te wahine ra, ka peke mai nga tangata ra aitia ana a Hine-hehei-rangi kei te ai nga tangata ra katahi nga mokaikai a tangata ra ka titakataka, kai runga kei raro, aua mokai nei he Miro-miro ko Hine-pipi-wai tetahi, ko Hine-papa-wai tetahi, ka tae mai te wahine ra ki te kainga ka kii atu ki te taane, “E koro i tutaki i au nga tangata tokorua,” ka mea atu te taane “Kei whea,” ka kiia atu ano e te wahine ra “Kei te haramai” kaa kiia atu ano e tangata ra “Kua taea pea koe?” ka kii atu te wahine “Ae,” ka kii atu tangata ra, “Tena to tohu” ka kii mai te wahine ra “Ina te tatea o ta raua aitanga i au,” ka tahi ka mauria atu e tangata ra ka parua ki runga ki te tomokanga o te whare kia tomo ai nga tangata ra i raro o to raua tatea ano, ka tae mai ki te whare ka ki atu tangata ra ki te wahine, kia tikina he ika, ka homai te ika ka kai nga tangata ra, torohi nga tangata ra, ka page 39 paru nga whariki i nga tangata ra ka whakama nga tangata ra; ka kii atu tangata ra, “Na korua i haere hianga mai i mate ai korua.” Heoi tonu te riri a to raua tuakana kia raua, ka tahi ano a Timu-whakairihia ka kii atu “E taa ma, he aha ta korua korero,” ka kii atu a Tu-pai “He whitianga na Ue-nuku ia Rua-wharo ki roto ki te kupenga koia te take i haere mai ai maua,” ka ki atu a Timu-whakairihia “He whakataka ta korua hei patu i ta korua tuakana,” ka ki atu a Tu-pai “Kaore ko te Pakake kia riro mai ia maua kia pae ai ki uta kia eke ai hoki aia ki runga kotikoti ai ka whakataka ai e maua ki roto kia ea ai hoki to maua mate i aia” ka kii atu a Timu-whaka-irihia “Hei apopo ka hoki ka mau atu e korua i te kirikiri hei taki mai ki uta.” Ka tae ka pae mai te Pakake ki uta, ka tahi ka mahara a Ue-nuku era e riro mai ia raua te Pa-kake, ka karakiatia e Ue-nuku kia kore e riro ake ia raua. Mana ana ta Ue-nuku karakia, kore ana e pae o te Pakake ki uta ia raua; ka roa e noho ana ka whakatomokia te whare tapu kia akona ai te wananga me nga karakia, ka tomo ko Rua-wharo ka waiho ko Tu-pai hei tumau (hei pononga) mo ratou ki waho. Ka akona nga korero kia Rua-wharo me nga karakia, ka po ka haere atu a Tu-pai ki te whakarongo i nga korero o te whare ra ka akona a Rua-wharo ka roa ka patai atu a Timu-whakairihia kia karakia atu a Rua-wharo ki aia, ka karakia atu a Rua-wharo ka tae ki waenganui ka hapa, ka tahi a Timu ka ui atu kia Tu-pai ki te mea i waho o te whare. “E taa tena karakia mai kia mohio atu ahau” karakia atu a Tu-pai oti noa aua karakia katoa me te wananga, ka tono a Timu kia hoki raua, ka hoki nga tangata nei, ka ki atu a Timu, “E tutaki ia korua te kuri me te manu whakamatautia; ki te mate ia korua, ka riro te wananga ia korua, ka kite korua i te rakau nui whaka-matauria e korua, ki te hinga te rakau ia korua ka riro te wananga, ki te maroke ranei ka riro ia korua te wananga,” ka kii atu a Tu-pai “Me patu to taua Pukenga” ka ki atu a Rua-wharo “Kaua taua e tahuri atu ki te patu i to taua tuakana.” Ka puta raua ki waho ka ki atu ano tangata ra a Tu-pai. “E taa me patu e taua ko te Ooi hei taanga ika ma taua.”

page 40

ka patua ka mate te Ooi ia raua te patu ka rongona (rangona) ki te harurutanga o te rango ka puta atu a Timu-whakairihia ki waho titiro, tiro rawa atu e tu ana mai i runga i te wahi tapu, ka riri atu ia kia ratou ka kata mai raua ki aia, koia te take i kaha kore ai te Ooi kua mate mai i tawahi, ko te Tutu, ko te Karaka ko te Kotukutuku he iti nei te mana kei te mau ia ratou. Ka riro mai te wananga ia raua ka ki atu tetahi “Me aha taua,” ka ki atu te-tahi “Me haere taua ki te whakamatau korero kia Whaka-rau, kia Tu-taka-hinahina, kia Tu-taka-oreore, kia tukua mai a Taki-timu.”

Ka ki atu nga tangata ra kia homai te waka ra, ka ki atu hoki nga tangata, “E hara i te hanga me te pere tera te waka nei” ka ki mai ratou “Ma te aha e hahau te tama a Mumu-whango,” ka ui mai nga tangata ra “I haere mai korua ki te aha,” ka ki atu nga tangata ra, “Ki te tiki mai i te waka nei kia whakamatauria ki te hoehoe,” ka whakaae mai nga tangata ra, ka kii iho nga tangata ra “Ma koutou e mau ake, me mau ake ano o koutou kahu.” Ka tae nga tangata ki te kainga, ka tahuri ki te whakawhaiti i o raua taonga me te kirikiri ano, ka whaiti ka tae atu te waka ra ka utaina te waka ra e rua rau tangata ki runga, ko nga kahu i waiho i uta, kaore he kai i utaina ki taua waka, ka whakanohia to raua atua a Kahu-kura ki te taa o te waka hei whakatika i te waka. Ko Kahu-kura he kai tiaki ano ona, ka wehi a Rua-wharo ki te tiki i taua atua, ka kii atu a Tu-pai, “Kaore me tiki e taua, me patu e taua nga kai tiaki,” ka tahi ka haere a Tu-pai ka patua a Tara-kumukumu, a Tara-tu-a-neinei, a Tara-mongamonga, a Tara-hiku-mutu, a Te-ao-whanoke, a Te-ao-hiku-mutu, a Te-mote-pua ko nga kai tiaki tena o Kahu-kura e kore ai e tae te whanako, taka rawa ake kia Tu-pai ka riro i aia a Kahu-kura ki runga ia Taki-tumu.

Ka toia a Taki-tumu ki te wai ka tapatapa a Rua-wharo i tana tapatapa.

Ko Peka, ko Peka i Whiti,
Ko Peka, i Tonga,
Ko taua hanga,
page 41 Ko taua waka,
Ko taua waka. Ko Te-papa o Te-rangi,
Ko Te-papa o Te-rangi,
Kaore au i te Mokimoki
Kaore au i te Mokimoki
Te ara o Tu-taka-hinahina.
Ko Peka, e Iki;
E Iki turoua Hiki,
E Hiki e te turou Hiki,
Hiki Nuku e,
Hiki Rangi e,
Hiki Nuku e,
Hiki Rangi e,
Ka hikitia tona ure,
Ka hapainga tona ure
Ia, ia, ia, ia.

Heoi kaore te iwi nei i mohio ki te ngari (tautapa) nei taea noatia tona mutunga, ka tae te waka nei ki te moana ka roa e hoe ana ka kii atu te iwi ra, “Me hoki ra tatou ki uta” ka kii atu a Tu-pai “Kaore kia ngaro te maunga ka hoki ai tatou ki uta; he waka tere hoki e kore e taro (roa) ka u tatou ki uta.” No te ngaromanga o te whenua ka po ka ngaua te iwi ra e te huka i te po, hoatu ai tenei i tona kahu ka hoatu tenei i tona kahu ka mahana ratou te taka i te moana, ko Pito, tu tonu ai i te taketake o te ra me te mere hei patu tangata hei o (kai) ma ratou. Ka mate kai ratou ka tu a Pito ki te patu tangata ka mau te ringa o Pito ki te upoko o te tangata ka kii ake te tangata ra “Auaka au e patua ina he utu;” takoto ana te ika Hapuku i runga waka, pena tonu a u noa mai ki uta nei ta ratou waka. Ko nga waka katoa i noa katoa te ihu ko te taa anake i tapu; ko Taki-tumu i tapu katoa te taa puta noa ki te ihu o te waka, ko nga waka katoa ko Horo-Uta, ko Te-arawa, ko Tai-nui, ko Mata-tua, ko Toko-maru, ko Kura-hau-po, ko Nuku-tere, me etahi atu waka, e noa ana etahi wahi o nga waka katoa. Ko nga ika i kohia haeretia mai ra te ora o te waka nei o Taki-tumu, koia te take i nui ai te ingoa o Taki-timu i nga waka katoa, ka u mai te waka ra ki Muri-whenua. Ka roa, ka tahi ano Taki-timu ka page 42 rere mai i te taku-tai-roa nei, kimi haere mai ai i Te-mahia-mai-tawhiti ka puta i Toro-uka i Te-ika-a-tauira ka kitea a Wai-kawa me Kahu-tara-riakina ki runga, ka tu a Rua-wharo ki runga, ka mea “Ko Te-mahia tenei;” ka tata ki uta, ka kukume a Nuku-tau-rua ki waho, ka u te waka o Rua-wharo raua ko tana taina ki Te-mahia me o raua na tangata tonu, ka titiro arau (hawea), kaore i ata rite ki Te-mahia; ka whakanohia e raua tena wahi; wetekia te pokai oneone ka ringitia te kirikiri i kapua mai i tawahi i Te-mahia-mai-i-tawhiti, ka mahia e raua nga ritenga katoa e oti ai, i akona ai kia raua, oho rawa ake i te ata ka pae tera te Pakake ki uta. I kiia atu ano e to raua koka (whaea) “Hei te wahi e pae ai te Pakake ki uta hei kona korua noho ai.” Heoi ko te take i mahue ai Te-mahia ia raua kei te patunga a Rua-wharo ia Ngongo-tu-a-rangi. Oma ana a Ngongo-tu-a-rangi ki runga nei, ka moe i tana wahine ka puta ko Ranga-tira, ka rongo a Rua-wharo kua puta tana mokopuna ka hari a Rua-wharo tae rawa mai ki Ahu-riri nei ka mate taua tamaiti, ka makaia (makaa) e raua ki roto ki te wai i Ahu-riri: waiho iho ana e Rua-wharo ko te kuku i Ahu-riri hei kai ma Ranga-tira. Ka tono a Rua-wharo kia hoki a Ngongo-tu-a-rangi kaore i whakaae a Ngongo-tu-a-rangi ka hoki te papa ka tukua e Ngongo-tu-a-rangi te Apu-heihei hei huri i te waka o te papa, na te mohio tonu ano o te papa ki te mahi ka u ki uta ki Te-mahia; ano ka roa e noho ana ka whakatika mai a Rua-wharo ki te upoko o te motu nei oti mai ki konei, kaore hoki i hoki ake ano ki Te-mahia, ka mahue a Te-mahia ki ona tamariki kia Matiu-kia, Makaro; i muri iho ka tae mai a Paikea ki Te-mahia, kaore a Taki-timu i kitea i reira, ka roa ka rongo a Rua-wharo kua tae mai a Paikea ki Te-mahia ka whakatika a Rua-wharo raua ko Tu-pai ka tae ki Te-mahia me nga kumara hei tiri (whakato) ki Te-mahia, ka tae ki Te-mahia ka kiia a Ira kia tikina kia patua hei whariki mo a raua kumara, ka kii atu a Paikea “E taa ma te toatoa ake korua ki te kii, kia patua to tatou tuakana, no tawahi mai nga take mau rawea mai ki enei rangi nei utu ai, whakarerea atu tena kupu.” Ka mutu te pure (karakia) ka hoki mai ratou page 43 noho rawa ake i Te-whanganui-a-roto, ko Pori-rua, ko Pa-tea, ko Ara-paoa ona kainga i noho ai. Heoti oti mai a Taki-timu ki te upoko o te ika nei, ko te take i kiia ai kia patua a Ira mo te kaha-whiti te take e mau tonu ana te tautauhea (riri puku) i runga ia Rua-wharo o taua matenga. Heoi tenei.