Maui.
(Nga-i-tahu.)

Ko te kai whakai (whangai) me te kai whakatupu ia Maui ko nga ingoa enei, ko Weke, ko Mu, na raua hoki i whakatiputipu (whakatupu) te maro toto o Hine, na raua i whakatiputipu (whakatupu) a Maui hei atua.

Ko te patunga tuatahi a Maui ko te maara a Maru, i Tau-whare-aitu, i mate katoa nga purapura o te maara a Maru ki Tau-hare-aitu, na Maui i inoi ki te ua o te rangi, a ko te maara a Maru i mate ki Tau-hare-aitu; i utua ki te maara a Maui ratou ko nga tupuna, na Maru i mahi kino ki Tau-whare-aitu he mea tuku e Maru ki te toroku (huka) a mate katoa a ratou maara.

Ko te tuarua o nga patunga tapu a Maui, he kohatu, ko Tai-koia te ingoa o te toki, nahana (nana) i tukituki taua kohatu; ko te tuarua hoki tenei o nga patunga tapu a Maui i aia ano e noho ana i runga i te rangi; no te mea ka mohaha (rapu) aia ki tana page 73 matua tane kia Te-raka ki tana matua wahine hoki kia Hine. I nui puku (pu) te aroha a Maui ki ana matua; ka ui tonu a Maui ki ana tupuna kia whakaaturia te huanui (huarahi) ki aia; ka kiia mai e nga tupuna “E Maui e mohie ana koe ki au matua,” ka ki mai a Maui kia Mu raua ko Weke, “E matau ana ahau ki oku matua, na Te-raka ahau na Hine” ka tahi ano ka whakaaturia mai te huanui (huarahi) e ona tupuna ki aia, ka kite aia ka rere iho i te rangi ki raro ka kite ona tuakaua i aia e haere ana ka hua ratou he tamaiti noa iho, ka timatamata ratou, ka timatatia e Maui te maihi o te whare o Te-raka, purikiriki (pakaru) noa iho te maihi o taua whare, a ka whakawakia aia e Te-raka. Ko te tuatoru tenei o nga patunga a Maui.

Ko te tuawha o nga patunga a Maui, ko tana tupuna ko Muri-raka-whenua, no konei i taia ia nga wheua (iwi) o te tupuna ki te wai, ka tuatatia ki te kokopu.

Ko te tuarima o nga patunga a Maui, ko te Ra i herea eia kia ata haere ai.

Ko te tuaono o nga patunga a Maui, ko te maara a te tupuna. A ko te tupuna ko Mahu-i-ka tetahi.

Te tuawhitu ko te taokete ko Ira-waru.

Te tuawaru ko te patunga a Maui i a Tuna.

Te tuaiwa ko taua ika whenua, ko te hiinga i te whenua.

Na Hine-nui-te-po aia i mate ai, otira na ona tuakana i hoi ki te kata ko te take hoki ia i mate ai a Maui i nga puapua a Hine-nui-te-po.

Ko te karakia tenei a Maui:—

Koia, koia ko Tara, ko Tara, ko Tara-rau-riki,
Ki mai a Maui, ka hara i te whitu, te whitu, me te waru.
Tukua te taupuru, tataia te aro raki.
E Tau, koia koia

Ko te wai i whangainga ai a Maui e Mu raua ko Weke, he tutu maku, he Waiu.

Ko nga Taumata enei i whangainga ai a Maui e Mu raua ko Weke, ko Tihitihi, ko Rake-raki, ko Ngutu-mata-riha ko Te-ao, me Te-kore.

page 74

Ka rongo a Ao-nui ia Maui ka tikina e raua ka maua ki runga whangai ai, na reira a Maui i whakatupuria ai i runga i te Rangi.

Maui (Nga-ti-Hau.)

He tamaite a Maui na Tara-ma-i-aia, he mea whangai e Mu raua ko Wheke, he tupua aua tangata no runga. Ko Taraka (Taranga) te matua tane o Maui. Ko Hine-muri-raka-whenua te whaea. Na Mu raua ko Wheka i whangai a Maui he paraheka te mea e kitea ki te whare, a waiho ana i reira, a kihai i roa ka kitea ka kori, a ka mau tonu te korero a Mu raua ko Weke, a ka puta a tamaiti a Maui; he tupua tapu te tamaiti, a ka tupu, ara ka puta he tangata, ka noho tonu aia i runga a ka ngaki kai, a ka patua te mara a Maui e te tuakana e Maru-a-te-whare-aitu, he mea patu te mara a Maui eia ki te toroku, a ka utua e Maui. Ka patua ta Maru-a-te-whare-aitu mara ki te ua ki te huka. Ka kite nga poua (matua) i te riri a Maui raua ko te tuakana ka mea atu kia Maui ma “Kaua e patua nga kai ata noho pai e Maui ma.”

A ka tonoa mai a Maui i te Rangi e nga poua (matua) kia haere mai a Maui ki te mau mai i nga Kumara me nga Uhi ki ana matua kia kite raua i taua tu kai, a ka tae mai a Maui rokohanga mai eia e takaro ana aana tuakana, a ka tu aia i waenga o ratou, a ka whakaatu aia i aia ki ana tuakana i mea aia “Ko au tenei ko te mea i whiua ki tahaki,” a ka tata mai aia ki te whare o ana matua ka takaro tahi aia me ana tuakana ki te niti (neti) a ka pa te niti a Maui ki te whare o ana maatua, a ka pa taua niti ki te whare a Hine, a hinga ana taua whare, a ka pa te riri o tana hakui (whaea) ki ana tuakana, ka mea atu a Maui ki taua hakui, “Ko au tenei ko to mokai,” a ka korero a Maui ki a ia, a ka whakaatu aia i aia kia Hine, a ka mohio a Hine ki aia, ka tangi a Hine ki a Maui i te mea kua kitea ano tana tama potika.

A na Maui i kawe he kai ma Muri-raka-whenua, a he wa ka tae te kai ia Maui ki taua koroua he wa ka kore e maua he kai mana e Maui, a na te mea i whakatikia taua koroua. A ka page 75 haere nga tuakana kia kite ia Muri-raka-whenua, rokohanga atu kua mate rawa a kua maroke rawa te tinana o taua karaua, ka mau te ringa a Maui ki te kauae raro o Muri-raka-whenua hei matau hii Hapuka mana.

Ka mea atu a Maui ka taua whaea, “Me moe taua, kua po hoki te ra,” ka moe raua, a ka mau a Maui ki te pou toko manawa o te whare i moe ai raua, ka kumea eia ki tahaki, ka titiro iho i te rua i tu ai te take o taua pou, a ka kite iho aia i te ao nei, a ka pupuhi ake te hau o te ao nei i taua rua kia a Maui, a ka kite aia i te ahi, i te tangata, i te rakau, i te moana, me nga mea katoa o te ao nei, titiro rawa iho aia, e mahi ake ana nga tangata o te ao nei i nga mahi e mahi ai te iwi o tenei ao, ka rere iho a Maui ki te ao nei; a tau ana aia ki runga ki te taiepa o te maara e ngakia ra e te iwi o te ao nei; a ka mahia he mahanga e taua iwi hei mahanga ia Maui, a kihai noake a Maui i mau ia ratou, ka rere haere a Maui ki ia maara, ki ia maara, a ka tau aia ki runga ki te koo a Ta-raka e tu ana i waenga o te maara, ka kite a Ta-raka, i a Maui, ka mea atu a Ta-raka “No runga koe.” Ka mea atu a Maui, “Ae,” ka mea atu ano a Maui, “Homai to koo ki au,” a ka tohutohu a Maui ki aia, a ka waiata i tana waiata me te ako a Maui ia Ta-raka ki te mahi tika e koia ai te whenua ki te koo. Koia nei tana waiata:—

Koia koia, ko Tara-rau-riki,
Rau-riki; e ki mai Maui
Ka hara i te whitu, me te waru;
Tukua te tau ki raro,
Tatai te aro Raki
E taua e, koia koia,
Manu teria, manu werohia,
I te poho e Ta-raka.
Ka tau rere, ka tau mai te ruhei (ruhi)
E tau koia, moi moi,
Whiti rere tahi wahine,
Ka moea i te ao,
Ka rua wahine, ka toru kia tupua,
Kahore, moi moi,
Ko au peha ake, ki taku whenua nei;
Ko ruku mahi a au te tau arakia.

page 76

A tineia ana eia nga kapura (ahi) o te ao nei, a ka haere aia ki te tiki ahi atu i te ahi a Mahu-i-ka, he ahi tapu. Ka mau aia i te ringa o Mahu-i-ka, ka poto nga koiti me nga koroa katoa o te tahi o te tahi ka mau aia ki nga koiti o nga waewae a ka poto era ka mahara a Mahu-i-ka, “E ko te tangata o runga, e kiia nei;” ano ka poto nga mea o nga ringa me nga waewae a ko te koiti o te waewae anake i te toe, ka rere a Maui ki runga, he mea hoki i whaka ahua aia i aia ki te ahua o te Kaahu; a haaro haere ana aia i runga, a wera katoa i aia te ao nei; a muri iho nana i tuku te ua me te huka ki te ahi a pirau ana te ahi, a ka mate a Mahu-i-ka.

A kore ana he ahi o te ao nei, ka haere a Maui ki te rapu, a kitea ana eia te rakau e hikaia ai te ahi, a tukua ana eia te ahi ki roto ki te rakau nei ki te Hina-hina, ki te Patete, ki te Kai-komako, na reira te ahi i puta ai i aua rakau ana hikaia e te Maori. A hoatu ana te ahi kia Ta-raka, ara ko te koiti a Mahu-i-ka i hoatu kia Ta-raka, te koiti i kiia ra e Maui i whiua eia ki te wai; he mea whiu aua koiti a Mahu-i-ka e Maui ki roto ki aua rakau, e hara i te mea i whiua ki roto ki te wai.

Ka tumau te noho a Maui ki raro nei, a ka noho i a Hine-a-te-repo, i te tuahine a Ira-waru.

A na Maui i mahi tinihanga a Ira-waru i kuri ai a Ira-waru.

A kihai i roa ka puremutia a Hine te Wahine a Maui e Tuna, e te tama a Manga-wairoa, no runga a Tuna, a na Tuna i kai i horomia nga tamariki tokorua a Maui. I te aitanga tuatahi a Tuna ia Hine, he mea huna e Hine, no te rua o nga aitanga, whakina ana e Hine kia Maui. Ko Muri-wai-o-hata te hapua (kopua) i huna ai a Tuna i aia, kei te motu i Ao-tea-roa taua wahi nei.

Ka haere a Maui ki te ngahere ki te mahi tao, ki te mahi koo, ki te mahi tapara (hoto), a keria ana eia te awa keri kia rere ai te wai, kia takoto pakupaku (wai kore) ai te wahi i noho huna ai a Tuna, ko Kari-tapu taua awa keri. A mahia ana e Maui kia ua te ua, kia puke te wai, a ka tu i aia tana kupenga i roto i te awa, page 77 ka tere iho a Tuna, ka hapainga e Maui te toki i tana ringa, ka haua ki te upoko o Tuna motu rere te kaki o Tuna, ka rere te upoko me te hiku ki te moana, a no te tinana o Tuna ka tupu a Puku-tuoro, koia te taniwha i te whenua i Ao-tea-roa, no reira te taraheke, me te uaua mau i te Pirita, ko ana huruhuru koia te Toro, me te Aka, me te Kare-ao, me te Raupo, me te Koareare, me te Titoki; no reira ano hoki te Tuna, ko tana upoko me tana hiku i tupu ngohi (ika), koia te Koiro (Ngoiro). Ano ka mate a Tuna, ka tahi ka tupu nga uri a Maui a ka tini haere.

Ko Rua-o-mahu te waka a Maui.

Ka haere nga tuakana a Maui ki te hi ika, ka mau a Maui i te kauae o Muri-raka-whenua hei matau mana, ka mea nga tuakana kaua a Maui e haere ia ratou, ka haere a Maui ki te ihu o te waka noho ai huna ai i aia, a i te aonga ake o te ra ka hoe ratou ki te moana, a ka mea a Maui ki te maunu mo tana matau, a ka kore e homai e ana tuakana, tipia (kotia) ana eia te pito o tana ihu, a whakamaua ana ki tana matau, a ka mau tana matau ki te ika a ka hutia e Maui a maea (puea) ake ana te whenua, koia te whenua i Ao-tea-roa, me nga tangata ano i te whenua.

A ka haere a Maui i ana tuakana a ka tae ratou ki taua wahi i Ao-tea-roa, ka kite ratou i te wahine ia Hine-nui-te-po, ko ana puapua e maiua ana, ka timata te kai a Maui i aia i ana waewae, i tana tinana, a ka tae ki te korokoro, ka oho ake te kuia ra, me te kata nga tuakana, ka kokopi ana puapua, ka mau a Maui, ka karanga a Maui, “Tukua ahau,” a mau tonu te kuia ra ia Maui, a roa noa ka mate a Maui, a he mea tapuke (tanu) a Maui e ana tuakana ki te ana, Te-ana-i-haua, na reira i mate ai te Maori. Mei kore a Maui te mate, mana e tiki nga tupapaku e whakaora mai ano.

Maui. (Nga-ti-Hau.)

Ka titiro a Maui, a ka kite aia, e tino hohoro ana te to o te Ra, a ka puta ake te Ra i te moana ka mau te ringa a Maui ki te page 78 Ra ka herea eia. Te here i herea ai te Ra e Maui he mea here ki te taura (whakaheke) korari, he nui, he kaha taua taura, he mea mahanga te Ra eia, he mea whakatakoto te mahanga i runga i te rua i puta ake ai te Ra, a ka ara te Ra ka mau i taua rore. Ano ka mahia taua taura e Maui, ka korero aia kia Mu raua ko Weke (wheke) a haere mai ana raua hei hoa mahi mo Maui, a puritia ana te Ra e Maui, a e toru marama nga ra o taua wa i pupuri ai i te Ra ka tukua eia, ka karanga te Ra, “Maui e tukua ahau, he atua tahae ahau,” ka mea atu a Maui “E ta, kia maoa te umu pukepukea a Hine” a ka maoa te hangi ka tukua te Ra e Maui. I penei ano te tahi kupu a te Ra ki a Maui “Maui e tukua o ringa, he atua tahae koe.”

No muri iho o te wa i heke iho ai a Maui ki te ao nei, ko ana mahi enei. Tuatahi ko te whare o tana matua i pakaru i aia. Tuarua ko te herenga o te Ra. Tuatoru ko te whakatikinga ana ia Muri-raka-whenua. Tuawha ko tana hunanga i te maara a Ta-raka. Tuarima ko tana ako ia Kereru ara i a Rupe kia ahua manu kia whai parirau. Na tana whaea, na Hine te pani (te kokowai) mo nga waewae me te pani i pania ai te ngutu o Kereru, a i ako kia rere iho ki te whenua i te ao nei.

Mauimeira-Waru. (Nga-ti-Hau.)

He tama a Ira-waru na Ha-pupuhi na Ha-tatere a Paipai-whenua ko Wawa-te-rangi, ko tana whaea ko te ingoa ko Repo, ko te ingoa o tana tuahine ko Hine, i noho ia Maui.

Ka tupu tangata a Ira-waru ka haere ki waenga ngaki ai “Manini noa kia noho taua (na Maui tenei kupu) hei te tahi rangi ka haere taua ki te ngaki i ta taua mutu,” whanatu (tae) rawa ki waenga ngaki ai, kei te mea kai a Hine; no te meatanga ka mutu ta raua mahi, ka haere mai ki nga taumata ko Nukutahi, ko Nuku-tea, Nuku-tahuhua, ko Te Ngutu me te Tiha, me te Ao, me te Kore, ka noho raua ki runga i nga taumata hakure (tipaki) kutu ai, moe ai, ka ara a Maui ki atu ai a Ira-waru “Hakurea toku” a parangia ai te moe a Ira-waru, whaia atu ai a page 79 Maui ki te kauwae, ki nga taringa ki te ngutu, kumea ai hei whakakuri, whaia atu nga ringaringa kumea ai hei peke, whaia atu nga waewae whakahokia ana hei peke mo muri, whaia atu ki te kiri ki te iwi o te tuara kumea hei waero (hiawero), ka mutu taua mahi ka haere a Maui ki raro ki te kainga, ka ki mai a Hine kia Maui “Kei hea to taokate,” ka ki atu a Maui “Kei ta maua moenga i te taumata,” ka ki atu ano a Maui “Karangatia.” Karanga noa a Hine, kahore hoki hei (i) o mai a Ira-waru, ka ki atu ano a Maui “Whiowhiotia, moimoitia,” no te whiowhiotanga no te moimoitanga ka ao mai a Ira-waru, ka haere mai ki tona tuahine mea ai, tangi ai, ka mea a Hine “E Maui raui haka (rawe hanga) kua mate toku tungane, kua waiho hei kuri,” a no reira tenei mea te kuri.

He taru taru te mea i hapu ai, a i whanau ai he uri kuri ki te ao nei.

I whakakuritia ai a Ira-waru e Maui, hei utu mo tana wana i waenga, kihai i ata oti te maara i aia te ngaki, koia i whakakuritia ai a Ira-waru, ka mea atu o Hine ki a Maui, “E Maui atua nukarau, kua whaka-kuritia e koe taku tungane.”

Te Ra Me Hina (Te Marama). (Nga-ti-Hau.)

Te Tau-mata o te Ra me te Marama, ko Whiti-reia, he penei e tata ana ki to (Ta-ranga) tau-mata i te Rangi tua-tahi.

Ko te Ra, me te Marama, e haere ana i te rangi tuatahi. Ko te nohoanga o nga atua, kei runga noa atu i nga ara e haere ai te Ra me te Marama.

Na Tu-nuku te Ra, koia, te matua tane, ko Toatoa te whaea he hunga uaua raua, Na Tu-raki (rangi) te Marama.

Ka mea atu te Marama ki te Ra “Me haere tahi taua i te po,” ka mea atu te Ra “Kauaka, me haere koe i te po, ko ahau me haere i te ao,” a ka mea atu ano te Ra ki te Marama “Apopo koe tu rama ai i te umu o te po” ka mea atu te Marama ki te Ra “Apopo koe waiho ai koe hei taurangi maro toto.”

page 80

E haere atu ana te Ra i te ao nei i te pae arai wairua, a ka tae ki te Reinga, ka puta mai ano ki tua nei, ka ara ano ki te ao Maori.

Ka too te Ra, ka haere ki te Reinga kia Marama ai o reira tangata, a ka potakataka haere a ka tae mai ano ki tua nei ka whiti ano ki tenei ao.

Hina (Moon). (Te Rarawa.)

“Na Hina te po.
Na Hina te ao.”

Ma Hina taua pepeha, no te mea koia te tahi take o te mate atu ki te po.

A, “Ko Hina whakapau tangata” te tahi pepeha mona. Ko te mahi a Hina he whewhera i ana huha, he mea nana kia ao tonu ai te ra, kia kore ai he po, Na Monoa i kata nga huha o Hina, na reira aia i kokopi ai i ana huha, na reira i po ai, a na reira i ao ai.

He pononga a Monoa na Maui—mua, ka mea atu a Maui ki a Hina “Kia poto te mate” ka mea atu a Hina. “Kia roa te mate, kia mapu ai koe, kia tangi ai koe.” Te tikanga o enei kupu a raua kia mate te tangata a kia kaua e ora mai ano, te tua rua o a raua tikanga, e mea ana, kia mate, te tangata a kia haere aia ki te po, kia aue ai nga mea i noho ora i te ao nei mo ratou kua mate atu, Te tahi tikanga a Maui i mea ai kia mate te tangata a kia ora mai ai ano, kia rite ai te tangata ki te Marama, e mate nei, a e ora mai ana ano. I mea a Hina, “Kaua, me mate te tangata, me mate a oneone, a e kore nei e ara mai ano.”

Maui. (Nga-Puhi.)

Te kainga o Maui i noho ai he toka-moana, i te Ra-to ki te Hau-auru, a ko tana wahine ko Hina raua ko tana teina ko Taki, ana hoa noho i taua wahi.

Ano ka whanau nga tamariki a Maui raua ko Hina, a ka kaumatua aua tama tokorua a raua, patua ana raua e Maui, kia ai nga kauwae o raua hei matau hii ika, a ko nga karu katau o raua, he mea whiu e Maui ki runga ki te Rangi, kia whetu ai i page 81 reira, ko te tahi karu, koia a Tawera, ko tetahi, koia a Meremere. He tupua a Maui ki te hii ika, e kore te Tohora e mau atu i te moana, e taea eia te too katoa ki uta.

Ka tae ki taua ra, ka haere a Maui ki te hii ika, ko te kauwae o tana tama ariki tana matau, ko te tahi wahi o te tahi o ona taringa te maunu, ka mau tana matau ki te ika atua, ara he whenua, ka tu a Maui, a he toimaha (taimaha) te taea wawetia ai tana ika, e toru marama ona e huti ana i taua ika te taea noa aka, ka tae aia ki te kukupa ara ki a Rupe, ka karakiatia, ka hangia tana wairua ki roto ki a Rupe, a ka hoatu tana aho ki te ngutu o Rupe mau ai, ka rere a Rupe ki te Rangi a ka hutia te aho a ka puea ake te whenua i mau i te matau a Maui. Kihai a Rupe i noho atu i te Rangi i hoki iho ano ki te Ao nei a ka rangona te tangi o taua kukupa i te po he aitua. He tupuhi, he hau pukerikeri, he mate ranei mo te iwi e rongo ana i te tangi o taua manu. Te mea i atua ai taua manu, ko te wairua a Maui kei roto i aia.

Ano ka maea nga motu nei, a ka purero ake i te moana, ka haere a Maui ki reira toiha haere ai, a ka kite aia i te tangata, me te ahi e kaa ana, a ka whawha iho aia ki taua ahi, ka mau i ana ringa, a ka wera aia, a ka aue ka rere ki te moana, puea rawa ake, ko Puia-i-whakaari i ana peke e mau ana, a tungia ana taua moutere eia ki te ahi, a mau tonu te kaa, i nga whakapaparanga katoa.

Ka wera ra nga ringa o Maui i te ahi, a ka ruku aia ki te moana, ka tahi ra ano ka too te Ra, a ka tamia te whenua e te pouri, ka arumia te Ra e Maui, a ka toia mai ano eia kia whiti ai ki te ao nei, a ka rere ano te Ra ka too ano i te auru ka tae a Maui ka herea te whakaheke ki te Ra, a ka herea hoki te tahi pito ki a Hina, ara ki te Marama, kia too rawa ake te Ra, mana ma te Ra e kukume a Hina kia whiti ai te marama ki aia, ki a Maui.

Ka kite ra a Maui i nga tangata o tana whenua i hi ai, ka akona eia, a he wawau ratou te mohio noa ake hoki ratou ki ana mea i ako ai, ka riri a Maui, a ka mea aia “Maumau te Ra kia whiti kau ki te iwi moho,” a ka araia nga hihi o te Ra eia ki tana page 82 ringa kia kore ai e whiti te maarama kia ratou, a kihai tana ringa i kaha ki te popoki i nga hihi o te Ra, ka torona tana ringa ki waenga o te Marama o te ao nei kia pouri ai a Hina kei whiti i etahi wa.

Kei a Maui e mau ana nga hau katoa, ko to te Uru anake, kihai i mau i aia. A ko aua hau he mea kokomo eia ki roto ki nga ana, kia kore ai e pupuhi. Rapu noa aia kia kitea te wa i noho ai te hau o te Uru, a kihai noa ake i kitea, mei kitea te ana o taua hau, kua araia eia te tomokanga o taua ana eia ki te kowhatu. I nga wa e mariri ai te hau o te Uru, he mea kua tata a Maui ki taua hau, a kua tomo ano taua hau ki tana ana e noho ai. A i nga wa e pupuhi kerikeri ai nga hau o te Tonga, o te Marangai, o te Raki, he mea kua hura nga kowhatu arai o nga ana o aua hau, e te iwi i mareherehe nei i a Maui. He mea ano, ka tukua aua hau e Maui kia pukerikeri, kia tangi ai taua iwi, a kia eke ai a Maui i aua hau, kia rere aia ki te rapu i te hau o te Uru. Nga hau a Maui e pai ai hei mau i aia, i nga wa e rere ai aia ki te rapu i te hau o te Uru, ko te hau o te Tonga, me te hau o te Raki.

I rite a Maui ki te ahua tangata, ko ana kanohi ia, ko tetahi i rite ki te Tuna, ko tetahi i rite ki te Pounamu.

Ko Taki, ko te teina o Maui, he hoa mahi tahi raua ko Maui, na raua i mahi nga mahi katoa a Maui, a ka tae ki te wa i koroheke ai a Taki, he mea karakia e Maui te whare pungawerewere, hei ara atu mo Taki kia piki ai aia ki te Rangi. A ko te kanohi katau o Taki, koia te whetu a Taki-ara. He mea i whetu ai te kanohi o Taki, he pai tangata nona, a koia taua whetu e uira tonu nei.

Maui Raua Ko Monoa. (Au-Pouri.)

Ko Hina nana te putake o te mate, tona kupu whakatauki; “Ko Hina kai tangata,” na Hina te po na Hina te ao, ko te mahi a Hina he whakatuwhera i nga huhu, te mea i pera ai ia he mea kia ao tonu ai kia kaua he po, kataina ana e Monoa nga huha o page 83 Hina, ka tahi ka kuku ona huha koia i po ai i ao ai; ko Monoa he pononga na Maui-mua ara o Rupe, ka kii atu a Maui ki a Hina “Mate mate popoto” ka kii mai a Hina, “Mate mate roroa kia mihia ai koe kia nau ai koe,” ko te ritenga o enei kupu a raua kia mate te tangata kia ora mai ano, ko te tuarua kia mate oti atu ki te po kia tangihia ai; koia nei hoki e tangi nei te tangata ki te tupapaku Te tahi tikangi a Maui i mea ai kia mate te tangata kia ora mai kia rite ki to te Marama e mate nei e ora nei: ka tohe ano a Hina rua ko Maui, ka mea a Maui “Kia mate a marama, te tangata, kia ara mai ano,” ka mea a Hina, “Kahore kia mate a oneone kia kaua e ora mai ano,” koia nga tupapaku e tangihia nei e ona iwi.

Maui. (Nga-ti-Hau.)

Ka mate te tangata, e kore e ora mai ano ki te ao nei, he mea hoki kua kutia e Hine-nui-te-po.

E rima Maui, ko Maui-mua, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae ko Maui-tikitiki-a-taranga, a ko Maui-potiki te tahi o ona ingoa i te mea hoki koia te whakapakanga, a te tahi ano o ona ingoa ko Maui-i-ata-mai, te take o tenei ingoa ona, he atawhai nona ki tona iwi, a ko Maui-i-toa ano hoki te tahi o ona ingoa, he toa nona, he kaha ano hoki, koia tenei ingoa a Maui-i-toa i tapaa ai ki aia.

I te wa i tukua ai te Ra, me te Marama ki te rangi noho ai, mei kore te herea e Maui te Ra ki te Marama penei kua rere noa atu te Ra ki tona haere a kua rere noa atu te Marama ki tona kaewa noa atu, na Maui raua i here te tahi ki te tahi, koia raua e haere nei i a raua ara e haeri ai, a e kowhiti nei raua, a e too nei raua.

Na Maui i patu a Tuna-roa, he atua a Tuna-roa e noho ana i roto i te wai, Na Maui i pouto te upoko o Tuna-roa, a panga ana e Maui ki roto ki te moana, a koia te koiro, ko te hiku o Tunaroa i panga e Maui ki roto ki te wai maori, koia te tuna wai maori, ko nga raho o Tuna-roa i panga ki roto ki te whenua, koia te kare-ao, ko te toto o Tuna-roa, i riro i nga rakau nei i te page 84 Rimu, i te Totara, i te Totoa, me te tini noa atu o nga rakau, koia te whero e whero nei aua rakau.

Ko te waka a Maui i haere ai ki te hii i te wa i hiia ai te whenua e Maui ko Au-raro-tuia te ingoa o taua waka, ko Pikirawea te ingoa o te matua a Maui i hiia ai tana ika whenua, ko te matamata o tana matau ko Awenga te ingoa, a ko te maunu o tana matau, ko te tahi wahi o nga kikokiko o taua tangata nei o Te-aki (Taki).

Kihai a Maui i pai kia mate rawa atu te tangata, ki te tino meto rawa atu, otira i mea a Maui kia ora tonu te tangata, a kia kore rawa aia e mate, he mea hoki na Maui ko te mate e mate nei te tangata, he heke no te tupu o te tangata, a na reira a Maui i mahara ai me mate a Marama te tangata, he mea hoki e haere nei te Marama ki te Wai-ora-tane kaukau ai, a ka ora ake ano, kia mate ranei te tangata kia penei me te Ra e too atu nei ki te Po, a ka ara ake ano i te aonga ake, na konei a Maui i tapoko atu ai ki te kopu o Hine-nui-te-po, a mei kore a Maui te mate i taua atua, kua mana te hiahia a Maui a kua ora tonu te tangata, nei ra i mate a Maui ia Hine-nui-te-po, a e mau nei hoki te mate i te tangata.

Maui. (Te-Arawa.)

Na ka ui atu a Maui ki ana tuakaua, ki te wahi i noho ai to ratou matua tane, me te matua wahine kia whakaaturia ki aia, kia haere aia ki te rapu i taua wahi i nohoia nei e raua. A ka mea atu ana tuakana ki aia. “Aua hoki nohea matou i kite i taua wahi, kei runga ranei kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou,” ka mea atu a Maui “Maku e rapu ka kitea,” ka mea atu ana hoa, “He aha koe to matou whakapakanga e kite ai, a he aha matou ou matamua e kore ai e mohio, ki te wahi e ngaro nei o tatou maatua, kua kite ra hoki koe, muri iho o tau whaka-kitenga mai ki a matou ko to tatou whaea, a i te po i moe tahi ai tatou ao rawa ake i te ata ko tatou anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana i ia po, i ia po, a nohea e matauria,” ka mea atu a Maui, “A hei konei whaka rongo ake ai,” ta te mea kua kitea ake eia i muri iho o tona kitenga i tona whaea me ona page 85 whanaunga me ona tuakana i a ratou e haka ana, ka haka nei, ka noho ke mai i te tuara o Maui-potiki tana whaea, a ka tatau mai aia i ana tamariki ka mea, “Maui-taha, Maui-roto, Maui-pae, Maui-waho, ha nohea ta koutou tokorima,” ka mea atu a Maui-potiki, “Nau ano ahau,” ka tatau ano te ruahine ra ana tokowha ano koutou, a ka mea atu aia ki a Maui-potiki “Ka tahi ano ahau ka kite i a koe,” heoi he roa nga kupu totohe a raua i roto i te kapa haka o ta ratou haka, ka puta te kupu a taua wahine ki a Maui, “Haere atu koe, i roto i tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te tangata ke koe,” ka tahi ka mea atu te Maui raka, “Ae me haere ke atu au, e ngari he tamaiti ahau na te tangata ke, e ki ana rapea au nei nau ano au ina hoki i whanau au i te taha o te akau, a i whuia atu au e koe ki te hukahuka o te tai, a he mea takai ahau e koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo ahau e te rimu, takai atu takai mai, a na te apu hau na te apu matangi i whakahoki mai ki uta nei, a takaia ana ahau e nga tawhaowhao o te akau roa, a tau mai ana te tini o te ngaro ki te karamuimui i au me nga manu hoki, ka puta mai hoki toku tupuna a Tama-nui-ki-te-ra ka kitea ki te ngaro me nga manu e karamui ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai taua tupuna nei ka heuea (hura) ake ara he tangata, ka tahi ahau ka tangohia ake eia a kawea ana ahau eia ki roto ki te whare, a he mea whakairi ahau eia ki runga nei noi (iri) ai kia ngaua ake e te au ahi e te mahana a ora noa ake au i te mahi atawhai a taua tupuna nei, a rongo ana ahau i te rongo haka o tenei whare, a haere mai nei au, otira i roto ano au i to puku, ka rongo au i nga ingoa o enei matamua e tauria nei e koe, a tae noa ki tenei po e rongo tonu ana ahau ki a koe e whakahua tonu ana i o ratou ingoa koia ahau e mea atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ano ko ahau ko Maui-potiki a hau e noho atu nei,” ka tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki “Ko koe ano taku whakamutunga me te ruahinetanga o toku tinana, a ka mea atu nei ahau ki a koe, ko Maui-tikitiki-o-taranga koe.” page 86 A i muri iho o taua tautotohetanga a Maui raua ko tana whaea, ka mea atu a Ta-ranga ki tana muringa, “Haere mai koe kia moemoe tahi i roto i to whawharua a kia hongi atu au kia hongo mai koe,” a haere atu ana a Maui kei te moe tahi, ara ko ana matamua kei te korerorero kia ratou ano, ka mea ratou, “Ha ko tatou ko nga mea i ata tirohia iho e to tatou whaea te ata whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te takapau horanui, he aha ra te moe tahi ai ki aia i te itinga kia awhitia ai eia, tena ko tenei whakatahe, kowai tatou ka ata kite atu, na te rimu aia i awhina, na te wai ranei, na te tangata noa atu ranei tenei tamaiti, ka anga aia ka moe tahi, nawai koa hoki te whakatahe i kii a ka whiua atu ki te wai e hoki mai hoki hei tangata ora ki te ao marama, tena ko tenei koroke kua mea aia hei tangata kia tatou,” ka mea atu tokorua o ratou ki tetahi tokorua ano o ratou, “He aha koa u ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou i nga ra o te pai hei pai, i nga ra o te kino hei kino, ana, e ngari e te whanau he awhina tangata anake te mea rangatira o tenei mea o te tangata, he mahi kai, tangohanga tupapaku he aha he aha, kia tupu ai te pai, kei pera tatou me nga tama a Rangi-nui raua ko Papa-tu-a-nuku; tahuri ake ana kei te whakaero patu i o tatou tupuna, a ae katoa ana ratou taua tokowha, he wahi iti te kupu a Tawhiri-ma-tea i aroha ki o ratou matua, ko te nuinga i whakaae tahi ratou ki te patu, a muri iho ka kitea kua tawhiti te tane i te wahine, ano ka tango mahara aia a Tawhiri-matea kia whawhai mai ki ona tuakana na reira hoki a Tu-mata-uenga i tahuri atu ai ki te whawhai ki ona tuakana me ona matua, a e mau nei ano taua whawhai ki ona tuakana me ana matua; whai hoki ko tatou kaua e whakatupu wehewehe i roto i a tatou, kei tahuri ake aua whakaaro kino, ka patu mai ano ki a tatou, a ka pena ano hoki te raru kia tatou, me te raru i pa ra hoki ki nga tama a Rangi-nui raua ko Papa,” ka mea atu etahi “Ae e o maua matamua ka tika, a me mutu i konei.”

Po iho ano, ao ake ano te ra, ka whakatika a Ta-ranga a kua ngaro whakarere ano aia i te whare o ana tamariki oho rawa ake nga tama tirotiro kau ana, a kua mohio nga matamua, a ka page 87 pouri a Maui-potiki, i hua kei te mahi kai pea, kaore kei te tahuti noa atu, a po iho ano ka puta mai to ratou whaea, a kei te haka ano nga tama, ka mutu te haka ka mea atu a Mauipotiki ki tana whaea, “Haere mai ano taua ki konei moe ai,” a moe tahi ana a Maui-potiki i tana whaea, a ao rawa ake kua ngaro ano tana whaea, ka tahi a Maui-potiki ka tupato ki te mahi maminga tonu a tana whaea ki a ratou i ia po, i ia po, a ka tae ki te tahi po, ka moe tahi ano a Maui-potiki i tana whaea, me te tokowha ano hoki a ratou e moe tahi ana ano i taua whare, ka tangohia e Maui te tu (whitiki) me te maro whaiapu o tana whaea, e hara ka huna eia ka ngaro aua mea, tangohanga atu e Maui kei te purupuru i nga matapihi me te whatitoka kei puta atu te haeata o te awatea ki roto ki te whare kei hohoro te whakatika o tana whaea i te pouritanga o te po, na reira aia i tupato ai ki te mahi i aua mahi nei, nawai i po, i po, a ka marama a waho o te whare, ka kitea te turi o te tangata, ka rere te Ra ka morunga noa atu, ka tahi te wahine ra ka mahara ka mea, “Ha, he po ke hoki tenei ina hoki te roa,” ka mutu kei te moe ano kei te rapu ano i tana whakaaro te kitea te marama o waho i te mea kua oti rawa i a Maui te purupuru te whare; ka tahi aia ka maranga, ana kua noho tahanga aia, ka rapu noa aia i tana maro me tana tu mona hei uhi i aia e tu tahanga nei a kahore kau i kitea aua mea, a ka rere aia ki te kukume i nga purupuru o te pihanga me te whatitoka, kukume rawa atu aia, ana kua tikokekoke noa ake te Ra i waho, ka tahi ka rawhia reretia eia te karukaru puru o te whare hei paki putanga mona, a ka puta aia ki waho me te aue haere mo te kohurutanga ona e ana tamariki, ka pahure ta ratou whaea ki waho, ka maranga ake taua nauhea nei a Maui-potiki, ka titiro atu aia i te haeatatanga o te whatitoka o te whare, titiro rawa atu, ka tango tana whaea i te pu wiwi ka rere iho ma te koruarua o te maunutanga iho o taua putake wiwi, a ka akina iho ano e taua wahine te pu wiwi; ana me te Poko e haere ana ngaro noa iho aia; ka tahi ka puta atu a Maui, a kukume rawa ake i te pu wiwi ra, e puare katoa ana a roto puta noa ki raro, ka hoki mai a Maui ki te whare ka page 88 mea ki ana tuakana “E moe ra. E hoa ma e oho kati te moe maranga, ka waiho tonu tatou hei tinihangatanga ma to tatou whaea,” ka maranga ake ana tuakana, ana kua paratu noa atu te Ra, ka ui atu ano a Maui ki ana tuakana ka mea, “Kei hea te wahi i noho ai to tatou matua tane me to tatou whaea,” ka mea atu ratou “Aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa ko Maui-taha ko matou Maui katoa kahore noa iho ano i kite; a hei a koe ranei ka kitea ai taua wahi e rapua na e koe, hei aha mau tena, e kore koe e noho marire tatou, hei matua tane aha hei matua wahine aha, na raua koia tatou i whangai ki te kai a kaumatua noa nei tatou; huatu ko te Rangi to tatou matua, nana hoki ana uri i homai ki a tatou ara i a Hau-whenua, ia Hau-marotoroto ia To-ua-rangi ia To-mai-rangi, nana ena tangata i homai hei whangai i a tatou, hei atawhai i a tatou nei kai, a na Papa-tu-a-nuku i whakatupu ake ana purapura hei oranga mo ana uri i tenei Ao-ta-roa,” a ka mea atu ano a Maui-potiki, “E tika ana ano ena kupu engari ki au me he mea ko ahau koutou ko ta te hukahuka o te tai, tana ko tana i whakatupu i whangai mai te pena na te whakaaro, e ngari ki au ma koutou e tino rapu te wahi i kai ai koutou i te u o to tatou whaea, a no te mahuetanga o te waiu ka tahi ena kai a Rangi raua ko Papa i kiia na e koutou ka kainga e koutou, tena ko tenei e te whanau, kaore au i kai i te waiu, a i te kai hoki, a e aroha nei au ki aia, heoi ano te mea e aroha nei au ki aia, ko taku nohoanga i roto i tana kopu, koia au ka mea atu nei, kia kite ahau i te wahi e nohoia nei e raua,” a ka miharo ana tuakana ki to ratou teina kia Maui-potiki. A ka mutu ta ratou miharo ki aia, ka tonoa aia e ratou kia haere a Maui-potiki ki te rapu i to ratou whaea me to ratou papa. Ka haere aia, kua oti noa ake ra tana mahi matamua te whakarite eia i muri iho o tana whakakitenga ki ona whananga i te whare haka, i te mea kua oti ake aia te whaka ahua ki te ahua o nga manu, o ia manu o ia manu o te ao katoa; kaore te tahi ahua manu ona i paingia e ona tuakana i tona whakakitenga ki a ratou, he muringa tona whakaahuatanga page 89 ki te ahua o te kukupa no te whakaahutanga ona ki te kukupa katahi ana tuakana ka mea atu ki aia, “E tama e, ka tahi koe ka tino pai, pai pai rawa atu koe i tena ahua ou, i o te tuatahi ahuatanga ou ki nga manu kua mahie atu ra i a koe.” Ko te wahi koa i pai ai aia, no te maro whaiapu me te tu o tona whaea i whitikia ra eia, a ko taua maro ano te mea i ma tonu i tona uma, a he maro waero hoki a ko tona tu ano te wahi e pango tonu na i tona kaki.

I mua tenei mahi ana a i tona rapunga nei ano kia kite i ona matua ka haere hoki aia ki te whakarite i aia ki te ahua o te kukupa a rite ana ki to mua ahua, ka kite hoki ana hoa ka mea atu, “E tama e, ka pai hoki koe, kei tou nohoanga hoki e runga i te manga o te rakau, ana te ngaoko te aha ko te tumu kau ano ki aia.” Koia hoki nga whakatauki nei. “He kukupa pae tahi.” A ao kau ano te ra ka mea iho ki ana tuakana, “Hei konei noho ake ai whakarongo ake ai ki toku ngaromanga, he nui no te aroha koia i rapua ai, a whakarongo ake, i tika pea aku mahi i kitea nei e koutou whai hoki ko te ahua o te manu e kore e taea e te tangata kaha kore, tena ko ahau ko ta koutou mutunga kua taea katoatia, a ka tahi nei pea ahau ka rehea, kei tenei haerenga ki tera wahi.” Ka mea atu ana tuakana, “He haere whawhai koia tau, hua atu, he rapu tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka kitea, noho ana ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai hoki atu hoki mai,” ka mea atu aia “Koia kau ano te take i haere ai au a hei toku taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea ahau i o reira pai, a ka pai; i o reira kino, ka kino atu,” ka mea atu ratou. “Ae e tika ana u au, haere ano i ou mohiotanga.”

Ka tahi a Maui-potiki ka haere ano ki te ngahere ana tona putanga mai me te tino kupupa, hinga noa ake ona tuakana, hore he ngai hore he aha; ka tahi a Maui ka tino haere a ka tae ki te rua i rere iho ra tona whaea ka tangohia ake e ia te pu wiwi, ka heke aia ki taua rua, e hara ka ngaro aia ki roto, a akina iho ano te putake wiwi ki runga ki te rua a kua ngaro ano page 90 te waha o taua rua, ka tahai Maui ka heke i taua ana, te tino rerenga e rua ano titahatanga e hara kua tatu aia ki raro e rere ana, titahatia atu titahatia mai, a ka ronaki te rere, ka tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka ana mai i raro i nga rakau, ko te ingoa o aua rakau he Mana-pau, ka tahi a Maui ka rere atu a noho ana aia i runga i te tihi o te tahi o aua rakau e nohoia ra e taua rangapu tangata, e hara kua kitea tonutia iho e tona matua wahine he mea hoki e takoto tahi ana taua wahine whaea o Maui i tana tane, a ka mahara a Maui; “E ko aku maatua tonu ano enei e takoto ake nei,” a ka tino rongo a Maui i o raua ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa e noho tahi ra, ka neke tata iho a Maui ki raro iho, a ka mau aia ki te tahi o nga hua o taua rakau e nohoia ra eia, ka panga iho eia, e hara pa tonu ki te rae o tana matua taane, ka mea etahi o taua rangapu tangata ki te hua o te rakau i taka iho ra, “Na te Manu pea i taka iho ai,” ka mea te matua tane o Maui, “E hara he mea makere (taka) noa iho ano,” ka tango ano taua kukupa ra, (ara a Maui) i te tahi hua ano o taua rakau, ka whakataka iho ano; ana pa tonu ki te tahi o ana maatua mamae rawa a ka aue te mea o raua i pa ra, ka whakatika katoa aua tini tangata ka titiro ki runga ki taua rakau, ara e noho iho ana he kukupa, otira i rangona ki te tumu i tino kitea ai, a ka mau ratou katoa te iti te rahi i te kohatu, hei epa ki taua kukupa, a roa noa taua tini e epaepa ana i taua manu, kihai rawa i pa he kohatu kotahi ki te kukupa, a ka tahi ano te Papa o Maui ka whakatau epa ake a ka whiua te kohatu eia ki taua kukupa ehara ka pa, otira na taua manu ano ara na Maui ano i mea kia pa te kohatu o tana matua taane ki aia i pa ai taua manu, e hara taka ana te manu ra ki raro takoto ai, ka whakatika te iwi ra ki te kawe mai i taua manu, ana ka whakatangata taua kukupa i aia, a ka wehi taua iwi ki ana kanohi ano te whero, i taia ki te takou. Ka mea ratou, “Koia ano i roa ai te nohoanga iho te whara i te tini kohatu i epaina nei ki aia me he mea he manu kua rere noa atu ano, kaore ia he tangata te manu i noho iho nei,” ka mea etahi “He page 91 atua koa ina te ahua, i te mea hoki kaore ano i kitea tenei tu ahua o te manu i muri iho o te wehenga o Rangi raua ko Papa-tu-anuku,” ka mea atu a Ta-ranga kia ratou, “Kotahi rawa ano te mea i kitea e au i ia po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, i kite ai au i te mea penei; otira tera atu i tenei, ina hoki whakarongo mai, taku haerenga i te taha o te akau i whanau ai i au tetahi o aku tamariki a takaia ana e au ki roto ki toku tikitiki, a whiua ana e au ki roto ki te hukahuka o te tai, a i kitea taua tamaiti aku e tana tupuna e Tama-nui-ki-te-ra,” a korero ana a Ta-ranga i nga kupu a Maui i korero ra kia ratou i aia i roto i te whare haka o ana tuakana, a ka mutu nga kupu a Ta-ranga ki taua rangapu tangata me tana taane ano; ka tahi ka mea atu ano hoki a Ta-ranga ki a Maui e noho ra i to ratou aroaro. “Nohea koia koe? no te uru? no te raki?” ka mea atu a Maui “Kao,” “A no te marangai koe?” “Kao” “Ati no te hau tonga?” “Kao,” “Ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri” ka tahi te waha o Maui ka hamumu atu ka mea “Ae,” ka mea a Taranga. “E ko taku potiki te tangata nei,” a ka mea atu ano taua kuia ki a Maui, “Ko Maui taha koe?” ka mea atu a Maui “Kao.” “Oti ko Maui tikitiki-o-taranga koe?” ka ae atu a Maui, ka mea ano a Ta-ranga, “E ko taku potiki tenei tangata na te Apu-hua, na te Apu-matangi, na Tu-pari-maewaewa nana i ahu mai ka kiia he tangata te tangata nei; haere mai e tama e, kakea ake te taupu o te whare o to tupuna a Hine-nui-te-po.” Ka tahi te tangata ra a Maui ka kawea ki te wai e tona matua taane ka tohia, ka mutu ka whangainga te hau mo aua mahi a pawera tonu tana papa a Makea-tu-tara ki te napenga (pepanga) o tana karakia tohi mo Maui, o tana karakia whangaihau o ana mahi, a mau tanu tana pahunu (pawera) a po iho ano ka tomo ki te whare, a ka hoki a Maui ki ana tuakana. A i muri iho o tenei ka mau i a Maui tana ika tuatahi, ko te tamahine a Maru-te-whare-aitu, a i muri iho ko nga kai a Maru-te-whare-aitu he mea makutu e Maui a mate katoa, a i muri iho ka hiia e ia te wenewene (iti) whenua ka mate, ka tahi ano a Maui ka hoki ki page 92 tona matua, a ka noho aia i tana matua, ka kite aia i nga tangata e haere ana ki te kawe kai ma tona tupuna ma Muri-ranga-whenua ka ui atu aia ki aua kai kawe kai, ka mea atu “Mawai nga kai e kawea na e koutou,” ka mea atu ratou ki aia, “Ma to tupuna ma Muri-ranga-whenua,” ka mea atu aia. “Kei hea?” ka mea aua tangata “Kei ko rara,” ka mea atu ano a Maui ki a ratou “Kati waiho maku e kawe he kai mana,” a kawea ana eia nga kai i nga ra katoa, kahore i hoatu eia kia kainga, e ngari i waiho eia i tahaki tu ai aua kai, he pera tonu tana mahi i nga ra katoa mo aua kai, a ka tahi a Muri-ranga-whenua ka mohio, a ka haere ano a Maui ki te kawe kai ano mo tona tupuna, a ka hongi te wahine ra ka whakatetere i tana poho hei horomi i a Maui, Na ko te honginga atu ka hongi aia ki te tonga, a kahore i piro atu ki tana ihu, a ka hongi, ki te marangai, ka hongi ki nga hau katoa, hongi rawa atu ki te hau auru, kua piro mai ki aia, ka tahi aia ka mea atu “No te hau koe e pa mai nei ki taku kiri?” a ka ngunguru atu a Maui a ka mohio te wahine ra, “E ko taku mokopuna,” a ka hoki haere te pupuhitanga o tano poho, mehe mea e hara i te hau auru penei kua pau a Maui i aia kua horomia a Maui e ia. A ka ui atu ano te ruruhi ra ka mea, “Ko Maui koe?” Ka mea atu a Maui “Ae,” “He aha tau i hangarau nei ki au?” Ka mea a Maui, “Ko te kauwae kia homai ki au;” ka mea atu te kuia ra “Tangohia,” a ka tangohia e Maui te kauwae o tona tupuna, a ka hoki a Maui ki ana tuakana.

Ka whakaaro a Maui i muranga iho o tana hokinga ki ana tuakana ka hore ano i roa kau ake te uranga ake o te Ra kua po a kua torengi ki te pae, i ia ra, i ia ra, pena tonu, ka mea atu aia ki ana tuakana, “Tena tatou ka here i te Ra nei kia ata haere ai kia roa ai te mahinga a te tangata i te tahi oranga mana,” ka mea atu ana tuakana, “E kore ra te tangata e tata atu ki te Ra i te nui o tona wera, i te kaha hoki o tona mahana,” a ka mea atu a Maui ki a ratou, “Kua kite koutou i te tini o aku mahi, a kua oti i au te whakariti e au te ahua ki au o nga manu katoa o page 93 te ngahere, a i whakatangata tonu koutou, i whakatangata tonu hoki ahau, a i muri iho ka mahue i au te ahua tangata, a whakaahua ana ahau i au ki to te manu ahua, a i rite ahau ki te ahua o ia manu o ia manu, o te iti o te rahi o nga manu katoa, a hoki noa mai au ki to te tangata ahua (no muri tonu mai tana ahuatanga ona ki te ahua manu o tana whanautanga, a no muri iho ko te herenga i te Ra) whai hoki ko tenei e aku tuakana, ka taea hoki e au tenei, a ka taea atu hoki e au he mahi nui noa atu aianei,” ka ae ana tuakana ki tana tohe kia patua te Ra ka tahi ratou ka tahuri ki te whiri taura (whakaheke) ka kitea i reira te whiri taura paraharaha, te rino, a ka oti nga taura te whiri, ka mau a Maui ki tana patu, a ka mau ana tuakana i a ratou patu ki o ratou ringaringa, ka haere ratou i te po, a ao rawa ake te ra kua noho ratou i te tahora, po iho ka haere ano ratou ao noa ka noho ano, nawai i tawhiti te Ra i tawhiti, a ka tata atu ratou ki te taha tonu o tana putanga ake me a ratou papa arikiwi ano, ko te kauwae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua (kua riro mai i mua atu i a Maui) koia raka te patu a Maui i mau ai, ka mea atu a Maui ki ana tuakana, “Kaua e whakaohokia noatia e ngari kia ngaro rawa te upoko ki roto ki te koromahanga nei me ona peke, hei reira ahau ka karanga atu kia kumea e koutou nga taura; kukume atu ana te tahi hunga o koutou kukume mai ana te tahi hunga o koutou; a ka mau te Ra ka whakatika atu ahau ka patu i aia, otira kia mau te here o nga taura, a kia roa rawa ka tuku ai e tatou kia haere. E ngari e te whanau kei aroha tatou ki tona aue.” Te putanga ake o taua tawhiti nei o te Ra, ano he ahi e toro ana ki te whenua, e haere ake ana e haere ake ana, a ka ngaro te upoko tango atu ko te peke ki roto ki te mahanga, ka tahi ka whakaohokia ana tuakana e Maui ka karanga atu aia, “Tena kumea,” ka tahi ka kumea nga taura me te hupanetanga o taua tawhiti i taua rore e hara mau kita taua maia i nga taura o taua hunga, ka peke atu a Maui me tana patu, e hara, aue rawa ake te Ra ka aue e patua ana e Maui, a roa rawa e patua ana eia ka tukua, a haere page 94 tautau ana te Ra, a ka tahi ka karanga te Ra, “He aha ahau i patua ai e koe e tenei tangata, ka hei ra tau, patu rawa koe i a Tama-nui-a-te-Ra.” Ka tukua te Ra kia haere, a ka tahi aia ka ata haere. Ka hoki a Maui ma ki te kainga a ka noho, a noho nei noho nei a roa rawa kei te huti ika ana tuakana, a kei te noho noa iho a Maui-potiki i te kainga, me te whakarongo aia ki te amu-amu o ana wahine me ana tamariki, ki te mangere o Maui ki te huti ika, ka tahi aia ka whakatauki atu “Nana koutou e whae ma, koutou ko o tamariki, kua taea e ahau nga mea katoa, a hei tena mea hei te mahi o te kai ka ngaro ai, hua atu akuanei tena mea te kai ko uta nei whitingia ai e e te Ra.” Ka tahi Maui ka taka i tana matau i te kauwae o Muri-ranga-whenua, a ka oti whiri rawa he taura ka oti, a ka mea atu ano ana tuakana ki a ratou ano, “Tena tatou ka aukaha i to tatou waka” ka mea atu etahi ano o ratou “Ae tatou ka hoe ano ki te hi ika,” a ka toia te waka ka rewa, ka hoe ano ratou ki te hi, ano ka rewa taua waka, ka eke atu a Maui-potiki ki te waka, ka mea atu ana tuakana kia ratou, “Kaua a Maui-potiki e tukua mai, kei nukarautia tatou,” a ka noho a Maui i uta, a ka hoe nga tuakuna ki te hi, a ka nui he ika ka hoki mai ki uta, a ka kite a Maui i te wahi i tau ai te waka ra ka po ka haere aia, a ka eke ki te waka ka huna aia i a ia ki raro ki nga raho o te waka a ka ao ake te ra ka rewa ano te waka ra, ka hoe ano ana tuakana ki te hi ika, a kahore a Maui i kitea e ana tuakana e noho huna ra a Maui i roto i te waka; ano ka tae te waka ki waho noa atu ki te moana ka tahi a Maui ka maranga ake i roto i te riu o te waka ra, ano ka kite nga tuakana ka mea ratou kia whakahokia a Maui ki uta, a ka tahi ka kumea te moana e Maui kia roa, ara he mea karakia e ia kia mamao a uta kia mamao te waka ki te moana, a tuhiri rawa ake ana tuakana kua ngaro te mata o te whenua, ka ui atu a Maui ki ana tuakana ka mea atu “E kore koutou e pai kia waiho ahau hei tata i te wai o te riu o to tatou waka?” a ae atu ana ratou, ka tahi ratou ka hoe a ka tae atu ki nga tauranga ika i tau ai te waka hi ika o mua, ka mea atu nga page 95 tuakana ki a Maui “Tukua te punga i kona,” ka mea atu a Maui, “Kauraka e ngari me hoe ki waho noa atu” a ka hoe ano a ka rite ki te tau-ranga o mua, ki te tauranga whakamutunga o waho rawa e hi ai nga kahika, ka mea atu ano nga tukana “Tukua te punga i konei” ka mea atu ano a Maui, “He ika pononga koia to konei, hua atu me hoe rawa ki te au o te moana, ka tuku ai i te punga, a ki te mea ka tae atu tatou ki taku wahi e pai ai hei tukunga mo te punga, ina e kore e tukua iho te matau ki roro e whaia ake ana e te ika, a me te turehutanga kanohi nei ano te roango ka hoki mai to tatou waka ki uta.” Hoe nei a hoe nei a tawhiti noa atu, ka mea atu ona hoa “Hei ko nei,” ka mea atu a Maui “Kia ngaro te tu-a-pae whenua a ngaro rawa ka tahi ka tuku ai i te punga, kia taea te au o te moana” a tae ana te waka ki ta Maui i tohe ai, a ka huti nga tuakana kihai i tukua iho te aho ki te wai e whaia tonutia ake ana e te ika ki runga ki te waka, e rua ano heketanga o te aho kua tomo te waka i te ika, ka mea atu nga hoa ki a Maui “Tatou ka hoki ki uta,” ka mea atu a Maui “Taihoa hoki pea kia whiua taku matau ki te wai,” ka mea atu ratou “No hea hoki te huanga o tau matau?” ka mea atu aia, “A he matou ano ra taku,” ka mea atu ratou “Tena ra whiua ki te wai,” ehara e unuhia mai ana ano tana matau i roto i aia e huna ana, e hara ka uira te paua me te whakairo, he mea puhipuhi rawa ano ki te waero, ka turua ra hoki, ka ki atu aia a Maui, “Homai hoki tetahi maunu ki au,” ka mea atu ratou “E kore e marere atu he mauna mau ia matou,” ka tahi ano te maia nei a Maui ka kuku i tana ringa ka motokia ake ano eia ki tona ihu, a ka heke te toto o tana ihu, ka pania eia ki tana matau ka whiua eia ki te moana, ana ka rere te matau, rere tonu rere tonu a ka tae ki te tekoteko mahue ake ka mahue nga mahihi ka ngaro ki te roro e hara ka mau ki te paepae o te whatitoka te matau a Maui-tiki-tiki-a-ta-ranga ka tahi ka tapikitia eia tana aho e hara ka mau ake te whare, o taua kaumatua nei o Tonga-nui i te matau a Maui, ka hutia ake e Maui, ka haere ake te whare, a ka morunga ake taua whare page 96 te tino marangatanga ake, e hara ka mau iho taua matau i te toimaha, ka puta ake hoki te koropupu o te whenua ki runga, ka hamama nga waha o nga tuakana ki te tangi ka tahi a Maui ka whakahua i tana Karakia ta te mea ka rongo aia ki nga kupu amuamu a ona tuakana e tangi ana e aue ana e mea ana “I homai ano tatou ki te au o te moana nei kia tahuri ki te wai ma te ika” ka tahi a Maui ka hapai ake i te karakia hiki ake mo tana ika kia maranga ake ka mea.

He aha tau e Tonga-nui e ngau, whakatuturi i raro
Ka puta te hau o Ranga-whenua; ka rukuruku
Ka heihei; ka rukuruku ka ea, ea, ooi,
Mokopu-tangaroa-meha.

E hara tarewa ana i runga te ika a Maui he ika whenua, ko Papa-tu-a-nuku, ana tako ana takoto maroke ana ta ratou waka, mahuetia iho ana hoa e Maui ki to ratou waka; hoki ana aia ki to ratou kainga a i mea iho aia ki ana tuakana, “E muri i au nei kia manawa nui, kei kainga ake a muri i au, kaua hoki e kotikotia ta tatou ika e ngari waiho kia tae au ki te kawe i te hau o tenei tanga, ika a kia tae au ki te tohunga kia whangainga ki te atua a kia hurihia te hurihanga takapau mahine rawa kakahi rawa, kia noa ka tahi au ka hoki mai, hei reira ka kotikoti ai i te ika nei. A ka riro pai ta tena, ta tena, na ta tera ra, a e takoto pai te wahi e takoto a e riro pai te wahi e mauria atu e tatou a taku hokinga mai.” Hemo kau atu ano a Maui, ka takahia nga kupu ana i korero ai kia ratou, a ka tahi ana tuakana ka mahi kei te kai, kei te haehae i taua ika, e hara te tae tona taiura, a kia kai nga atua tama tane, me nga atua tama wahine e hara kua motumotu taua iki i taua hunga whakaaro kore nei, ana tana tahuritanga mai o taua ika ki te riri mana i haehaea hetia nei, te tino okenga i oke ai te pane me te hiku me te uru tira me nga pakihawa, ana ta Tanga-roa pai hoki, ano kei te wai e ta-wheta ana; ana koia e takoto kino nei te whenua, tu ana he maunga, takoto ana he raorao heke ana he awaawa, tu ana he pari tihore; mei kaua e tinihangatia e ana tuakana, kua takoto pai taua ika a kua waiho hei tohu mo te whenua i muri nei. A page 97 ko te rua tenei o nga kinonga i muri iho o te wehenga o Rangi raua ko Papa. Ko te hinga tenei a Maui i te whenua ki runga i te whakangaromanga a Rangi raua ko Tawhiri-matea, a he mea hi eia ki te kauwae o tana tupuna o Muri-ranga-whenua, ko te whaka maoritanga o taua matau nei kei Here-taunga, ko te Matau-a-Maui.

Ka tahi taua maia nei a Maui ka whakaaro ki te tinei i te ahi o tana tupuna a Mahu-i-ka. Ka po ka tikina eia ka tinetineia ka toutoua ki te wai nga ahi o nga kainga; a ka hi te ata, ka karanga atu aia ki nga ropa o te kanga “Ka hemo au i te kai,” a ka haere tetahi o aua pori ki te tiki ahi, ka rapu noa a kihai noake aia i tupono ki te kapura mana, a ka ki atu te whaea a Maui ki nga pononga “Tikina he ahi i a Mahu-i-ka,” a kihai i rongo aua tumau, a taringa noa ake ki te ngare (tono) a te hunga o rahaki (tahaki) a ka ungaunga tonu ratou i aua pori kia haere ki te tiki ahi, ka tahi a Maui ka mea atu, “Ka haere au ki te tiki ahi ne? Keiwhea (kei hea) koia te huarahi?” ka mea atu te hunga whenua, “Haere tonu atu i te ara nui naka a tae tonu atu koe ki to tupuna e noho mai na; a ki te ui mai aia ki a koe, mau to ingoa e whakahua atu a ka mohio mai aia ki a koe, engari kia tupoto koe kei tini au maminga ki aia ta te mea kua rongo hoki matou he tangata nui atu au maminga i nga tangata katoa, akua nei koe te tini ai au maminga ki a ia,” ka mea atu a Maui, “Kaore ko te ahi anake taku e tiki atu ai a ka hoki mai ai aua akuanei,” a ka haere aia a Maui ka tae ka kite aia i tana tupuna, a ka miharo aia, a roa rawa ka mea atu aia, “E kui e, maranga ki runga kei whea to ahi, he tiki ahi mai taku?” ka maranga ake te tupuna ka mea mai ki a Maui, “Aue ko wai ra tenei tangata?” ka mea atu a Maui, “Ko ahau,” “No whea koe?” “No konei ano” “E hara koe i konei ina hoki tou ahua i nga tangata o tenei whenua, e mea ana au no te Raki koe,” ka mea atu a Maui “Kao,” “No te Marangai koe?” “Kao,” “No te Tonga koe?” “Kao” “No te Uru koe?” “Kao,” “Oti no te hau koe e pu (pupuhi) mai nei ki taku kiri?” ka mea atu a Maui “Ae.” Ka mea taua tupuna “E ko taku mokopuna. He aha tau?” Ka mea atu a Maui “He tiki ahi mai i page 98 a koe,” ka mea atu te tupua, “A haere mai haere mai, tenei to ahi,” ka tae te kuia ra kowhakina mai ana te ahi i te toi iti o nga matikara, a ka kite atu a Maui e kowhakina ana tona maikuku hei ahi, ka miharo rawa atu aia, ka riro i aia te ahi ra, ka mauria eia a ka tae ki tua tata atu, tineia ana eia ka keto (pirau) te ahi, ka hoki ano aia ka mea atu “E kui kua weto (pirau) te ahi nei homai ano hoki,” ka kowhakina mai ano e te kuia ra he ahi i ana maikuku, ka riro i a Maui tena ahi, ka haere aia a tua tata atu ano ka tineia ano eia, ka hoki ano aia ki te kuia ra ka mea atu “E kui homai ano he ahi kua pirau tau i homai nei,” ka penei tonu te mahi a Maui ki taua kuia ra a poto noa etahi ma-tikara tango atu ki o tetahi ringa a tae noa ki te whakamutunga o ona matikara, ka tahi taua ruahine nei ka mohio he tinihanga te mahi a taua Maui ki aia, ka pakiki tonu a Maui ki te ahi mana me tona tinei tonu, a poto katoa nga matikara o nga ringaringa o rua tango atu ki o nga waewae, pau katoa ano hoki o nga waewae; kotahi anake i toe, ko te koromatua anake, a ka tahi ka tahuna te ahi e Mahu-i-ka ki taua mea, kotahi i toe o nga mai-kuku, ka whiua eia ki te whenua, ka toro te whenua a ka oma a Maui i te wehi o te ao ka toro, ka oma aia; haere rawa ake aia ki tenei, wahi, kua tae tata atu te ahi i muri tata ano ona; a ka rere tonu a Maui; nawai, a nawai ka tata te ahi ra ki te tuara o Maui, ka whiua eia etahi o ana kakahu, a ka peke a Maui ki roto ki te wai, a kua ahua wera taua wai, i te mea kua ngiha (ka) te ngahere, me te whenua, a ka whano (tata) ka mate a Maui, ka tahi aia ka karanga ki ona tupuna ki a Tawhiri-matea raua ko Whati-tiri-mata-ka-taka (ma-taka-taka) kia homai he wai ki aia, ko tana inoi tenei kia raua.

Homai he wai ki au,
Hei tinei i tenei ahi,
E whai haere nei i au.

A ka puta te Apu-hau, me te Apu-matanga, me Tawhiri-matea, a Ua-nui, a Ua-roa, a ka weto (pirau) taua ahi, na te ua page 99 i tinei, a e haere tonu ana hoki a Mahu-i-ka e whai tonu ana i taua ahi e ngau haere ra kia mate a Maui, a na te ua a Mahu-i-ka i ngau, tae rawa atu aia ki tana whare, ehara kua raru aia i te maku, a rite tahi ano hoki tonu aue-tanga i te ua, ki te aue, tanga o Maui e whaia (arumia) ra aia e te ahi. A ka mutu tenei mahi ana, i te mea ka mate nei i aia te ahi a Mahu-i-ka, a ko tona ahi, ko te ahi a Maui i whakaorangia eia, he mea whiu eia taua ahi ki roto ki te rakau Kai-komako, a ka hoki aia ki te kainga, ka mea atu te whaea raua ko te papa ki a Maui. “Kua rongo ano koe i te ako, a haere ana koe ki te tinihanga i to tupuna, ana ka kite koe i te huhi.” Ka mea atu a Maui ki a raua, “He aha tena ki au, tena koia e mutu taku tohe, hua atu ko taku tohe ano tenei ake ake ake,” ka mea atu te matua ki aia, “Ae e pai ana nau te whakaano ki te ora ki te mate, penei ki te rongo koe i taku ako atu ki a koe ka ora koe.” A ka haere noa atu a Maui ki ana tini mahi i pai ai kopiko atu kapiko mai, a ka hoki ano ki tana matua tane, a ka noho a Maui ka mea atu te matua tane ki aia, “E tama kua rongo ahau ki to whaea, he tangata toa koe ki te aha, e taea e koe nga mea ririki me nga mea nunui o tou kainga a kei tou taenga mai ki au nei ki te kainga o tou matua ake ka tahi pea koe ka rahua.” Ka mea atua a Maui, “I ehea mea ra?” Ka mea atu te matua, “I to tupuna i a Hine-nui-te-po e kowhakiwhaki mai ra i te taha o te rangi.” Ka mea atu a Maui, “Waiho ra me rapu ake e taua te matenga te oranga.” Ka mea atu te matua, “He aitua to taua, i hiki (tapepa) taku karakia, a e mea ana ahau hei matenga mou.” Ka ui atu a Maui, “Mo Hine-nui-te-po?” Ka mea, “He pehea tona ahuatanga?” Ka ki atu te matua. “Te mea e korapa mai ra ko ona mata, ko ona niho kei te koi mata, ko te tinana he tangata, engari nga karu he pounamu, ko nga makawe i rite ki te Rimu-rehia, ko te waha (mangai) i rite ki te Mangaa.” Ka mea atu a Maui, “E pena ra nei tana kaha, me te kaha o Tama-nui-te-ra, e pau katoa nei te tangata te whenua, me te wai i tona wera, e hara i ora ai tenei ao, he hohoro no tana haere; page 100 mei penei me ia e haere iho nei, nohea e rere te morehu, nohea e aha; tena puritia ana aia e ahau a ata haere ana aia, a naku i patupatu iho i iti ai tona kaha, a i roa ai tana haerenga, i iti ai tona mahana iho na te panga o taku patu ana hihi i titore ke ai, koia i maha haere ai ona hihi e puta nei ki ia wahi, ki ia wahi o te ao katoa; whaihoki ko te moana i nui atu i te whenua a naku na te kaha o tau whakamutunga, naku i huti ake, ana ka whai whenua.” Ka mea atu te matua ki a Maui, “E tika ra koe e taku muringa me te kahanga o toku koroheketanga, nau mai haere ake kia kite koe i to tupuna e uira mai ra i te taha o te rangi.” Mutu kau ano nga korero a Maui raua ko te matua, ka rapu hoa a Maui mana i etahi tangata, a ka tae mai nga Miromiro, nga Pitoitoi, nga Tataeko, nga Koriroriro, nga Tirairaka, i ia manu ka rupeke (poto) mai ka tahi ratou ka haere, a ka ahiahi ka tae ki te whare i a Hine-nui-te-po, rokahanga atu e moe ana taua ruahine ra, ka mea atu a Maui ki ana hoa, “Ki te mea ka haere ahau ki roto ki te puku o te ruahine nei kauaka ahau e kataina e koutou engari kia ngaro rawa ahau ki roto ki te puku, a kia puta rawa i te waha, hei reira rawa ano koutou ka kata ai ki au.” Ka mea atu nga hoa, “E tama ka mate koe.” Ka mea atu a Maui, “Ki te mea ka kata koutou ki au i te mea ka tahi ano ahau ka tapoko ki tana paku, ka mate ahau, engari ki te ngaro rawa atu ahau, a puta noa mai i tana waha, ka ora ko au, ko Hine-nui-te-po e mate.” Ka mea atu nga hoa, “Haere ra, kei a koe ano te whakaaro mou.” Ka whakatika a Maui, whakawiria iho te tau o tana patu ki tana ringa, ka tapoko aia ki te whare, ka marere ana kakahu, ano te kiri o Mauia, me te anuhe tawatawa nga mahi a te kauri, nga uhi mata rau a Ue-tonga, ka tahi a Maui ka tomo ki te puku o te ruahine ra, ko tana upoko ki mua, ka ngaro te pane, menemene noa ana nga paparinga o nga tini manu ra, ka ngaro nga peke o Maui, tango atu ko te uma, ka tahi ano ka tino kata nga Tiwaiwaka ra, te ohoreretanga ake o te ruwahine ra, ana tuwhera ana nga kanohi, kopi ana nga ngutu rokohanga iho ka whano (tata) ka o te uma o Maui ki roto ki te ruahine ra, ka tino komia e te ruahine ra ana motu page 101 rere mai ana te hope o Maui, takoto ano i waho, a ka mate a Maui, mate rawa atu ki te po, otira mate rawa ake aia, kua tupu ano uri kua whanau ana tama kei Hawa-iki ano etahi o ona uri kei Aotea nei etahi; ko te tino ano ia o ona uri i noho atu i Hawa-iki.

Ko te take tenei o te mate, ki ta te Maori tikanga korero; no te katanga a Tiwaiwaka i a Maui-tiki-tiki-a-ta-ranga i kutia ai e Hine-nui-te-po a mate ana; koia ta matou nei pepehe, “He mahi atu ta te tangata, ma Hine-nui-te-po e kukuti mai. He kukuti mai ta Hine-nui-te-po.”

Ka mutu nga mahi a nga tama a Makea-tu-tara raua ko Ta-ranga me te mahi hoki a nga tama a Rangi raua ko Papa. Ko tenei korero no te whakatupuranga o nga tupunu o te tangata Maori, a na reira matou i mou (mau) tonu ai ki enei korero o mua hei korero ake ki nga uri o muri nei, me nga karakia hoki; me nga whakatakoto tupuna, me nga aha, me nga aha a te Maori.