Raki Ka Weheaia Papa.
(Nga-I-Tahu.)

Na konei i piri tonu ai a Raki ki runga ki a Papa, a na konei a Raki i ki atu ai ki a Tane ratou ko ona taina (teina), kia tikina mai aia kia patua, kia ora ai ka (nga) tangata.

Ka ki atu a Tane ki aia, “E koro me aha oti te patu i a koe.”

Ka ki mai a Raki, kia Tane, “E taa, me waha (hikitia) ahau ki runga kia tu ke ahau, kia takoto ke ta koutou hakui (whaea) i au kia tipu (tupu) ai te whai ao ia koutou.”

Ka tahi hoki a Tane ka ki atu, ki a Raki, “E koro, ma Rehua koe e waha.”

page 40

Ka ki atu a Raki kia Tane ratou ko ona teina, “E ta ma, kaua rawa ahau e waiho ma ta koutou tuakana e whakawaha ki runga, koi (kei) mata pouri ahau, e kari (ngari) ma koutou ano au e whakawaha ki runga kia rewa ai ahau ki runga kia tupu ai te whai ao i a koutou.”

Ka tahi ano a Tane ka ki atu ki aia, “Ae e Koro e tika aua tau tikanga kia patua koe e matou, kia tipu (tupu) ai te ao hei ao.”

Ka mea atu a Raki ki a Tane, “E tika ana e Tane, me tiki mai ahau me patu hei tangata whakaako ma koutou ko o taina ki te patu. Ki te mea ka mate ahau, ka tahi te ao ka whai ao, ka whai marama hoki te ao.”

Nga (Ka) hari hoki te whakaaro o Tane ki te tikanga o tona matua kia patua aia e ratou; na reira a Tane i ki atu ai ki te tahi aitanga a Raki, kia Te-Kore tua-tahi, kia Te Kore tua-rua, tua-toru a tae noa kia Te-Kore tua-kahuru (ngahuru) kia Te-Kore-au-iho, kia Te-Kore-au-ake, kia Ma-Kore-a-te-po, kia Ma-Kore-te-ao, kia Te-Kore-a-te-ao-tu-roa, kia Makore-a-te-ao-marama, kia takahia a Papa, takahia ki raro, kia tokona a Raki, tokona ki runga kia Tu-more-more, kia Tu-haha, nga (ka) whakana nga kanohi o Raki e tu nei, ko Te-Huinga, ko Te-Putahi, ko Taketake, ko Rehua.

E hoa ma ko te timatanga tenei i hanga ai te Raki e Tane. Ko te kupu inoi hoki tenei a Tane ki te kaha o Rehua hei whakawaha i to ratou matua ki runga. Otira na konei i huna ai etahi o nga Kore e Tane ki roto kia Maunga-nui-a-te-whenua, oti rawa atu aua Kore ki reira, a nga (ka) whakawaha a Raki e Tane; a kihai hoki i rewa ki runga.

Ka ki atu a Raki ki a Tane, “Ma korua toko-rua ko to taina (teina) ahau e waha.

Ka tahi hoki a Paia ka inoi i tana inoi ka mea aia.

Tikawea a Raki
Whakawaha a Papa
Whakatikatika tuara nui a Paia
Mamae te kawa i Hua-rau.

page 41

Ka rewa hoki a Raki ki runga. Ka tahi a Raki ka poroporoaki ki a Papa, ka mea atu a Raki ki a Papa, “E Papa e, hei konei ra koe, tenei taku aroha ki a koe, kei te Waru ka tangi au ki a koe.” Koia hoki te hauku, he roimata na Raki, e tangi ana ki a Papa.

Ka mea hoki a Raki ki tona wahine ki a Papa, “E kui hei konei ra noho ai kei te makariri hoki ahau te hiahia iho ai ki a koe.” Koia hoki te kopaka.

Nga (Ka) poroporoaki a Papa ki a Raki, ka mea ia ki a Raki, “E koro haere ra e Raki kei te raumati hoki ahau te mihi atu ai ki a koe.” Koia te Tatu-roroa, ko to Papa aroha ki a Raki.

Ka mutu ta raua poroporoaki kia raua, ka rewa hoki a Raki ia Paia te waha, nga (ka) tu ia Tane tana toko ko “Toko-maunga” i a Tane. Ko “Rua-tipua” hoki te ingoa o te toko a Paia i tokoa ai te Raki; na konei a Paia i inoi ai i tana inoi:—

Ko toko na wai?
Ko toko na Rua-tipua.
Ko toko nawai?
Ko toko na Rua-tahito.
He turuturu, he pinaki,
He papare, he ai tutonga.
Tena toko, toko, toko,
Ka eke.
Ko toko o tenei Raki.

Ka mutu i a; ka inoi hoki a Paia i te rua o ana inoi ka mea ia:—

Toko te kapua nui,
Te kapua roa,
Te kapua matatoru,
Te tau o Raki-riri:
E hui te Raki-ora.
E Roko (Rongo) ki waho.

Ka mutu ia: heoti ano ka rewa a Raki ki runga, ka tangi te umere a runga, ka penei te kupu:—

E Tu mata toro,
Whaka ekea te maunga.

Ka mutu ia. Na te tini o nga tangata o runga tenei kupu whakaoho ia Tane raua ko Paia; otira i te oko tahi a Tane te page 42 whakaaro i taua waihaka-tanga (whai-hanga-tanga) i te Raki; nana ano i poupou ka (nga) taha o te Raki, i mau katoa anake i aia, nana hoki i purupuru nga wahi e hamama ana, i mau katoa ano i aia. No te otika (otinga) o Raki te haka (hanga) ka marama hoki te ao hei ao.

Na reira a Tane i whakaaro ai ka ore (hore) he whaka-tau i a Raki. Ka tahi ano a Tane ka haere ki te tiki i te Rahui-kura a Ao-kehu; riro ana mai i ai a, he kura; nga (ka) tae mai i aia te mau mai ka whakapiritia eia ki te Rangi, kahore hoki kia tau. Hei te po ka kore e tau, hei te ao ka tau, ko te mea anake tenei e tau ai taua Rahui-kura, he awatea. He po e kore hoki e tau, na reira i aurutia (horoia) ai e ia, ma rawa atu i aia te horoi taua Rahai-kura. Heoi nga (ka) tau noa iho a Raki kahore he mea hei whakatau. Otira na konei a Tane i whakaaro tikanga ai mana, kia ai he mea hei whakatau i tona matua. Ko te haerenga tenei o Tane ki nga Kore, i huna ra eia ki roto kia Maunga, ka puta ki waho ko Te Riaki, ko Hapai, ko Te Tihi, ko Te Amo, ko Katari (Ngatari), ko Te Mania, ko Te Paheke, ko Tu-horo, ko Tawharuwharu, ko Tapokopoko, ko Te Awa, ko Tipu-nui-a-uta ko Para-whenua-mea.

Ko Tahuhu Tenei O Papa-Tu-A-Nuku; Ko Te Ikanga A Rangi.
(Nga-Ti-Rua-Nui.)

Ko Tupua, tana ko Tawhiti, puta ia Tu tana ki waho ko Teku, te Wawau, te Para-ku-wai, ko te Para-koka, Te Porapora. Tangohia ake ana, hoake ana ki runga hei puko-nohi (pukanohi) mo te rangi. Ka tau rangi, te Ata-tuhi, Te ata-rapa, Te-ata-uira, Te-po-nui, Te-po-roa, Te-uriuri, Te-po-tango-tango, Te-po-wawa, Te-po-te-kitea, Te-po-te-whaia, Te-po-i uri, Te-po-i keu, Te-po-i-mate, ki te po, i maranga te po, i whakana; whakana nga mata o te po. Karanga taua te po ki te ao marama, Ko te Kore, Te-kore-nui Te-kore-roa, Te-kore-kimi-kimi, Te-kore-kitea, Te-kore-te-whaia, Te kore-te-whiwhia, ko Rawea, ko Ou(hou)-tupu, Ou-ora, ko te ora. Ta te Ora ko Te-rangi e tu nei, ka noho Te-rangi i te Ata-tuhi ka puta ko Te-marama, ka page 43 noho ano a Rangi i a Werowero ka puta ko Te-Ra, tangohia ake kokiritia ana hei pukanohi mo te Rangi. Te Ata-tuhi, te Ata-rapa.

Rangi. (Nga-Rauru.)

Ko te rangi e teretere ana i runga i te whenua. Ka noho a Rangi i te Ata-tuhi, ka puta ko te Marama, ka noho a Rangi ia Werowero, ka puta ko te Ra: tangohia ake ana kokiritia ana ki runga hei pukanohi mo te Rangi, ka turangi te Ata-tuhi te Ata-rapa, te Ata-mahina, ka mahina te ata i Hikurangi.

Ko Paia Raua Ko Rangi. (Nga-ti-Hau.)

Te wahatanga a Paia i a Rangi, ka tangi a Rangi ka mea,

Whakatikatika tuara nui a Paia,
Mamae te kawa i Hua-rau.

Ko te karakia tenei o te wehe o Rangi raua ko Papa.

Wehea ko Rangi ko Papa
Kia wehea, Tama-ire-toro, Tama-ire-toro
Taua ka wehea Tama-ire-toro Tama-ire-toro, ro, e,
Wehea ko te maku ko Tama-ire-toro
Kia wehea Tama-ire-toro e, i,
Wehea ko Ari, ko Hua kia wehea
Te maire toro
Wehea ko Rehua, ko Tama-rau-tu
Kia wehea Tama-ire-toro
Wehea ko Uru ko Kakana (ngangana)
Kia wehea Tama-ire-toro
Wehea ko Te-aki ko Wha-tuia
Kia wehea Tama-ire-toro
Wehea ko Tu, ko Roko (Rongo)
Kia wehea Tama-ire-toro.

Rangi. (Nga-ti-Hau.)

Ka noho a Rangi e tu nei, ka noho i Te-ata-tuhi, ka puta ki waho, ko Te-marama.

page 44

Ka noho te Rangi e tu nei, ka noho i a Te-wero-wero, ka puta ki waho, ko Te-Ra, ko Te-ata-tuhi, ko Te-ata-rapa, ko Te-ata-mahina, kua mahina te Ra ki runga ki Hikurangi, ki te maunga tapu i Hawa-i-ki.

Ko Rangi e tu nei, te tane o Papa-tu-a-nuku, a i te wa i wehea ai raua; ko Whai-tiri te atua kuia tua-tahi o nga po, nana i whakahua te karakia i wehea ai raua; na reira raua i wehea ai. Koia nei te karakia.

Tutu te kiri, wehewehe (wewehi) te kiri,
Tatara-moa te kiri, onga-onga te kiri.
Kei mihi ki te ipu (ipo) kei tangi ki te tau.
Tanga-roa whatia (wetea). Tanga-roa tara;
Tara ki (kia) mamao.
Anga tonu koe ki tai, e, ki tai e,
Whati, ko koe kei mihi,
Ko koe kei aroha,
Kei mihi ki te ipu (ipo) kei tangi ki te tau.

Te Kore Raua Ko Rangi. (Nga-I-Tahu.)

Na Te-Kore a Te-Maku. Ka noho a Maku ia Mahara-nui-a-Tea, puta ake ko Raki. Ka noho a Raki ia Hotu-papa puta ake ko Te-Hunga, ko Te-Putahi, ko Rehua. Ko Rehua i puta a uira mai, no tona rerenga ki runga i whaka tangata ai i aia. Ko ta Tane i porangi ai i muri iho ka whakarerea te wahine e Raki, ka haere ka noho kia Papa-tu-a-nuku i te wahine a Taka-roa, ka puta i a raua ko Tu-mata-waka, ko Rongo-marae-roa, ko Tane-nui-a Raki, ko Paia-nui-a-Raki, a no te hokinga mai a Taka-roa ki tana wahine kua noho te wahine i a Raki, a ka kakari raua, a ka tu a Raki i te huata (tao) a Taka-roa, ka takoto a Raki a ka nui te mate, a ka haere mai nga tangata ka wahatia e ratou, ko nga tangata o runga e kukume atu ana i a Raki ki runga, a ko Paia ma, ko Tane ma e waha (pikau) ana i a Raki. A ko nga toko enei i tokona ai Raki kia tu ki runga. Ko Matu-pua, ko Rua-tahito, ko Pinaki, ko Kai-he, ko Nga-mau-ki-tua, ko Nga-mau-ki-waho, ko Nga-mau-ki-tahito-o-te-Rangi. Ka tu a Raki ka tumau, ka tino wehea a Raki raua ko Papa. I riro te pukakaho, me te Kura-tawiti (Kumara), me te Hara-keke, me te Hara-keke-tunga-wiri, me te Aruhe i a Raki i te wa i wehea ai raua ko Papa-tu-a-nuku. Ka titiro a Tane e takoto kau ana a Raki, ka tikina eia he kura (hei tahu tahu wero (whero) hei whakatau i page 45 te hakoro i a Raki, a ka titiro a Tane kahore kia tau a Raki i tekura, ka tikina nga whetu, he mea tiki i waho i Te-paetaku-o-te-raki-o-Roko(Rongo) i te tupini o Wehi-nui-a-mamau, a koia nei te ingoa o nga tupini (he kakahu te tupini), ko Hi-ra-uta, ko Hi-ra-tai, ko Te-Pari-nuku, ko Te Pari-raki, ko nga here here enei o aua tupini. Na Tupuranga-o-te-po ko Tauarai-o-te-ao, (kotahi tenei tangata, e rua ona ingoa) koia te tatau arai o te ao o te po, nana te korero ki a Tane kia mau i nga whetu; a no te hokinga o Tane ki tana kainga ka tikina aua whetu: he ara ke te ara i tikina ai nga whetu, i te ara i haere ai a Tane—

Ao-tahi he whetu tapu, he ariki aia no nga whetu o te tau, a e kore aia e manako atu, ara e noho tahi i etahi whetu ke atu.

Na Puaka raua ko Taku-rua a Ao-tahi. Ka puta a Ao-tahi i te marangai, ka karakia te iwi, ka tangi ka aroha ka mihi, he whetu tapu a Ao-tahi. Ka rikiriko mai te mata o Puaka i te Hau-raro, he tohu tau pai, a ka riko riko mai i te Tonga he tau kino, he ua he hau, he ua apopo.

He tino whetu tohu a Puaka ana puta mai i te tahi (in July) a ki te mea ka ahua panapana nga hihi o Puaka ki te tonga, he tohu tau kino i taua tau, a ki te mea ka riko riko ana hihi ki te Hau-raro he tohu tau pai. Te take i kiia ai nga wa o te tau ki nga ingoa o nga whetu; no te mea na aua whetu te take pai, a te take kino o aua wa o te tau i kiia ai nga ingoa a aua wa o te tau ki nga ingoa o aua whetu:—

Tama-rereti, he punga no te waka a Tama-rereti.

page 46

Tataia ana e Tane nga whetu o te awatea kihai i pai, no te po ka pai ka tau te hakoro a Raki i te pai o te whetu i te po.

Te To-mai-rangi, me te Huka-papa, me te Huka-rere, me te Ua, he aitanga na Raki i a Papa, koia te taru ka tupu ai i te raumati.

Raki. (Nga-ti-Hau.)

Na Raki ano hoki a Ka-mau-ki-waho, nana a Te-pari nui, nana a Te-pari-mate, nana a Te-moe-waho, nana a Te-anu-matao, nana ko Te-anu-whakarere, nana ko Te-anu-whakatoro, nana ko Te-anu-mate. Koia hoki e kukume tonu nei i nga tangata ki te mate. Na Te-anu-whakatoro, ano hoki ko Te-anu-wai, nana a Taka-roa (Tanga-roa), nana ko Te-pounemu (pounamu).

Na Raki hoki na Ha-kina ko Te-rupe-i-aia-ki-uta, na Te-Rupe, ko Te-Kau-nunui, nana ko Te-kau-roroa, nana ko Te-kau-wheki, nana ko Tu-pari, nana ko Taumata, nana ko Te-moa, ko Peke-i-tua, na Peke-i-tua, ko Peke-aro, nana ko Peke-hawani, nana ko Po-haha, nana ko Kai-tangata.

Na Raki hoki a Rehua, nana ko Tama-i-te-oko-tahi, ki muri mai ko Ao-nui, nana na Ao-nui ko Ao-roa, nana ko Ao-pouri, nana ko Ao-po-tako (tango), nana ko Ao-toto, nana ko Ao-whero, nana ko Tu-koro-kio, tana ko Mo-uriuri, tana ko Mo-rearea, tana ko Mo-haki-tua, tana ko Mo-haki-aro, tana ko Kupa, tana ko Wai-hemo, tana ko Ika-tau-i-raki, tana ko Maroro-ki-tu-a-raki, tana ko Te-uira, tana ko Te-kanapu, tana ko Turi-whaia, tana ko Whai-tiri.

Na Whai-tiri ka noho ia Kai-tangata ka puta ki waho ko Hema, ka noho (a Hema) ia Te-hu-aro-tu, ka puta ko Karihi te tama; ko Pupu-mai-nono te tamahine; ki muri iho ko Ta-whaki. A whakatupuria ana aia e nga matua, e nga tuakana, a tupu ana aia hei tangata. No reira i nui tonu ai tona tarengataka (tononga) kia Hine-nui-a-te-kawa, ki te wahine i tapuia (i puhia) ai e ona tuakana, ma ratou ke ia taua wahine; otira kihai hoki taua wahine i pai atu ki nga tane i whakatapuitia hei tane mona, a mate ke mai ki aia ki a Ta-whaki. Na reira, i kite ata ai nga tuakana ki taua wahine e whai (aru) tonu ana i aia ia Ta-whaki, page 47 a ka kupukuputia aia kia patua. Ka tahi aia ka mahara ki te nui o te kaioraora (kii kohuru) a nga tuakana mona. A whakaaro ana aia ki te tikanga iho o te kupu a te taua a Whai-tiri i ki iho ai kia Kai-tangata “Hei Konei ra nga (ka) tapa i te ingoa o ta taua tamaiti ko Hema hei ingoa; mo taku hema hema-tanga iho ki a koe: ma hau (mau) hoki e ata whakatipu (tupu), i aia kia tupu hei tangata. E koro kia rongo mai koe ki taku kupu iho ki a koe; e manakonako ake ta taua tamaiti ki au; kaua rawa e tukua ake, koi (kei) kore e eke ake ki te rangi tuatanga i runga nei, e ngari kia puta atu i ta taua mokopuna ma hau e hua he ingoa mona ko Ta-whaki, hei ingoa mo taku takawhakitanga iho nei ki a koe; ko te tangata tera mana e piki ake te rangi tuatanga nei.” Heoi nga (ka) mutu ta Whaitiri tana kupu poroporoaki ki tana tane kia Kai-tangata, a tangohia atu ana aia e nga kapua ki runga ki te rangi.

Ko te pohauhautanga tenei o te whakaaro o Hema, kihai i whera (pera); ka mahara ki te kupu a tona hakui a Whai-tiri i ki iho ai ki te tane, “Kia tipu rawa ia Ta-whaki, mana e piki te rangi.” Kihai hoki i rite i a Hema taua kupu: a haere atu ana aia ki te whai i te hakui, a tae atu ana ki runga, patua ana e Tini-o-waiwai, na reira i nui puku (tino nui) ai te hiahia a Tawhaki kia haere kia rapua eia tona matua. Otira he wehi ano mona i nga kaioraora (kupu kohuru) a nga tuakana mona kia kohurutia aia.

Ko Ta-Whaki. (Nga-ti-Hau.)

I noho a Ta-whaki ki te ao nei, he tangata nei ano te ahua, kino kino ake nei ano ana kakahu, a he wa ano aia i haere ai ki runga ki te tahi maunga noho ai, ano ka tae aia ki reira, ka mahue i aia ana kakahu maori o te ao nei, a ka kakahu aia i aia ki te uira; he tangata i reira e piri ana, a i kite atu aia i a Ta-whaki, a nana i korero ki te iwi; koia a Ta-whaki i kiia ai he atua, a i karakia atu ai te iwi ki aia.

E kiia ana, na Ta-whaki i ngaro ai te ao nei i te wai, he mea page 48 nana i taka takahi ki ana waewae te papa o te rangi, a pakaru ana tera, ka rere iho te wai, ka ngaro te ao nei i te wai-puke.

Na nga taokete a Ta-whaki aia i patu, a e hara i aia te he i patua ai aia e ratou. Ano ka mate aia, ka tae te Kaka, me te Kaka-riki (te Po-whai-tere) ki ana toto, mirimiria ana ki o ratou huru huru, koia te take e ura, ara e whero na nga huru huru o aua manu. E hara i te tino mate rawa atu te mate o Ta-whaki, a nana ake ano te mana i ora ake ai ano aia.

Ko Whati-tiri te papa o Ta-whaki, a i mea taua papa ona kia haere tana tama ki aia noho ai, he mea kua riro parau te whaea o Ta-whaki i te iwi ke noa atu, na reira a Ta-whaki i mea ai kia haere aia ki tana whaea, a kia riro mai aia, ka haere ai a Ta-whaki ki tana papa noho ai. Te iwi nana nei i whakarau tana whaea he iwi noho moutere, a he wahi kino te whanga unga atu ki taua motu. E hara hoki taua iwi i te tangata, he tupua, ara he atua penei me te Patu-pae-arehe o te ao nei.

Te mahi a te whaea o Ta-whaki i noho ai i taua iwi, he moe i te whakamahau o te whare, a he tiaki i te ra kia ao, ka karanga atu ai ki te iwi i te whare e moe ana, ano ka karanga atu taua wahine ki a ratou kua ao te ra, ka oho ratou ka haere ki te ngahere. Tae atu a Ta-whaki ki taua kainga i te ngaro taua iwi i te wao o Tane. Ka korero raua ko Ta-whaki, a ka huna a Ta-whaki i aia i roto i te patu o te whare, a puru purua ana e raua nga wahi piata o te whare.

Ano ka hoki mai taua iwi i te ahiahi ka tupato etahi o ratou, he mea hoki i haunga i te tira puta ki taua kainga, ka ui aua tupua ra ki te wahine, a he mea kii parau atu aia i mariri ai ta ratou pawera, ka moe te iwi ra a ao noa te ra, ka karanga atu etahi o ratou ka mea “Kua ao te ra?” Ka mea atu te wahine ra “Kahore ano” a ka karanga atu aia “Kei runga ano nga whetu, ki ano i rere noa.” Ka moe ano te iwi ra, a ka oho ano ka ui ano ki te wahine ra, ka kiia atu ano aua kupu ra ano. Ka pera tonu te mahi ui a te iwi ra, me te utu nuka atu e te wahine ra, ano ka page 49 moiri rawa te ra, a ka kori te iwi ra, ka toia te papa o te whare, a na te tiaho o te ra i riko ai o ratou kanohi, a i anini ai ano hoki o ratou upoko, ka oho a Ta-whaki ka tomo ki te whare ka patupatua te iwi ra a moti noa, kahore he morehu i puta.

Ka mau a Ta-whaki ki tana whaea ka haere ka ahu ki tana matua tupuna ki a Rangi, tae atu aia ki te toi o te tahi maunga, rokohanga atu ko tana tupuna wahine i reira, e noho tatau ana i ana kumara ngahuru. He matapo taua kuia nei. Ka tatau taua kuia ra i ana kumara, ka tahi, ka rua, a ka tae ki te iwi o aua kumara, ka riro i a Ta-whaki te ngahuru, ka tatau ano te kuia ra, ka tahi, ka rua, ka tae ki te waru, ka riro te iwa i a Ta-whaki, a penei tonu a pau noa i a Ta-whaki ana kumara te tango, ka rapu rapu noa te kuia ra i ana kai, a ka pouri aia, ka tangi, ka tahi ra ano ka whaaki a Ta-whaki i aia, a na te reo ona i matauria ai aia e te Kere-po ra.

Ka tae a Ta-whaki ki te uku, ara ki te paru kotore, ka pokepokea eia ki tana huhare, a ka pania ki nga kanohi o te kuia ra a ka titiro nga kanohi. Ka piki a Ta-whaki ki runga ki te Ti (Mauku) i reira te punga-werewere e mau ana, ko te tahi pito e mau iho ana i te rangi. Ka piki a Ta-whaki i taua mea hei ara atu mona ki te rangi, ki te kainga o tana papa, ka piki aia, a roa rawa atu aia ki runga, ka karakia puku te Kere-po ra, ka taka iho ano a Ta-whaki, ka kake ano aia, a ka taka iho ano, no te toru o nga kakenga ona, ka tae atu aia ki te rangi.

He atua a Ta-whaki, a ko nga patunga tapu me nga kai tuku atu ki aia, he mea wehe wehe kia ngahuru nga putu, a ka tae te Tohunga, ka whakahua i te ingoa o Ta-whaki, ka hapainga te tuatahi ka whakaaria ki a Ta-whaki, a he mea pera aua putu katoa, ka tae ki te ngahuru ka waiho tera i te taha maui o te tohunga, a ka peratia ano te putu ra, ko te tauira ka waiho ano i te taha maui, a ka hoki hokia ano aua putu ra ka peratia tonutia a pau noa. E kore e kiia te kai tuku ki a Ta-whaki, ki te kupu nei Tekau, engari Ngahuru. No te tatau kai a taua matapo ra i takea ai taua tuku kai ki a Ta-whaki.

Ta-Whaki. (Nga-ti-Hau.)

Ko te korero a Ta-whaki ki ana tuakana i aia i te wai, i mua atu o ta ratou patunga i aia kia mate.

Ka mea a Ta-whaki,

Pupu mahine i te ata.
Homai ra taku heru,
Take karau
Kia whano au ki te wai Rangi-tuhi;
Te wai e, ha, i

Ano ka mate a Ta-whaki ia ratou, ka mea atu te tuakina matamua kia Ta-whaki:

E Ta-whaki kei whea koe?

A ka O mai he Pukeko:

“Ke”

Ka ui atu te tuakana tuarua:

E Ta-whaki kei whea koe?

A ka O mai he Moho:

“Huu.”

Ka ui atu te tuakana tuatoru:

E Ta-whaki kei whea koe?

A ka O mai a Ta-whaki:

E tupu ki to uru,
Ki to rae.
Tena toto ka huki, ko toto
Ko toto a Ta-whaki,
O te Ra,
O te Marama.
Ko toto Rangi-mahuki,
O Rangi e tu nei

A ka ara a Ta-whaki i te wai ka kite aia i te toi a ka piki aia ki te rangi: ka tutaki ia Wai-tiri i te huarahi e noho matapo ana ka mea mai a Wai-tiri ki a Ta-whaki, “Whaia aku mata.” Ka mea atu a Ta-whaki ka karakia i te wahine nei. Ano ka kite nga kanohi o te wahine ra, ka mea atu ano a Wai-tiri, “Kia ata piki kei mate koe, kei kamoa e nga were were o Hine-nui-te-po.”

Ka ki atu a Ta-whaki:

Au wahine riu ngata,
E hoki i nga hau o Ta-whaki.

page 51

He oti ano ka piki a Ta-whaki ka kake ki runga, a rokohanga atu ko Rehua ko Wa-koko-rau (Akoako-rau). Ka kite i a Maru, a no te kitenga i a Maru, katahi ka pa te wa (waha) o Ta-whaki ki te tui (tiu):

Whakataka whakataka,
Mo te pua me te kahika,
Puhia moua, morea,
Kotahi taua roa, na Ta-whaki.

Ta-Whaki. (Nga-I-Tahu.)

Ko Hine-wai-tiri te whaea o Ta-whaki, ko Kai-tangata te hakoro, te tama a Hema. I haere a Ta-whaki ki te rangi, raua ko te matua, ko Hine-pupu-mai-naua, a Karihi a Ta-whaki. Ko Karihi i mea kia haere ki runga, a na te hau aia i aki iho ano, no te mea kihai aia i karakia i aia. Ka haere a Ta-whaki ra te ara o te pungawerewere, ka piki tonu ki runga, me te karakia haere a Ta-whaki, a ka tae aia ki ia rangi, ki ia rangi, a ka piki tou (tonu) atu ki nga rangi, a ka tae aia ki te rangi a Mai-waho, ka karakai i reira raua ko Te Mai-waho, a ka heke iho a Ta-whaki i te rangi ka ako i nga iwi ki nga karakia katoa, a ka oti tera te ako ki nga iwi, ka piki ano aia ki te rangi, ka noho tou (tonu) atu. I aia e noho ana i raro i te ao nei, nana i patu te iwi o Te-whanau-hapuku, he mea patu eia ki te ua nganga, ko aua nganga ua he mea mau mai eia i te rangi a Te-mai-waho, a ka whati taua whanau Hapuku ki te moana, ko etahi i whati ki ro (rote o te) ngahere, a ko era i whati ki te moana, i tupu Tohora, me te tini o te ika nui, a ka marara te iwi, a ka mate etahi o ratou.

Ka ako a Ta-whaki i nga karakia, ki ia tohunga, ki ia tohunga, aia karakia, aia karakia; ko te karakia Mere-uha i akona ano eia ki nga tohunga, me nga karakia whakatau-maha kai, ki nga tohunga i akona ano eia kia ratou. Ko Karihi kihai i tae ki runga, na Ta-whaki te uira me te Whati-tiri, i mua atu o te wa i patua ai te iwi eia, i whiua atu eia he ua nganga ki ro (roto o te) ahi. I te wa i mua he tangata nei ano a Ta-whaki, e hara i te atua. Ko nga ika i whati mai i te patunga a Ta-whaki. Ko page 52 Kewa, ko Ihu-puku, ko Paikea, ko Paraoa, ko Toriki, ko Popoikore, ko Kekeno, ko Te-rehu, ko Te-whakahao, ko Te-ra-poka, ko Te-kaki, ko Tawa-iti-roki, ko Te-upoko-hua, no te moana era, a ko nga mea ki uta ki te whenua ko Te-Mamaku, ko Te-Poka(Ponga), ko te Ka-tote: i whaka-hetea ai te tupu o aua tini mea nei, mo ta ratou kohuru i te matua hakoro a Ta-whaki.

Na Ta-whaki te Koura i te nohoanga kia Hine-tu-a-tai, me te Rawaru, na Toria ka noho ia Tohe ko Te-kohikohi, na te Ha te Tarakihi i te nohoanga ia Whakarua-moko, me te Puwai-nakarua me te Pawaio, Punohonoho, Hunehune, Tataka, Purenu-ao-rua: na Paraki enei i te nohoanga ia Hine-Hau, ia Te-akau te Karoro, ia Papa huri-tikea te Torea, ia Mui-nako te Kurupatu ia Tuku roa-hara ko te Kanakana ia Hine-hau, Te Kana-kana (Nganangana) tuakana a Raki teina kia te Tuere, Inaka-mate-kuku-a-taea-hake, Te-Rere-waka, Wai-pute.

Ta-Whaki. (Nga-ti-Hau.)

No te Rangi tuarua i aruarumia ai, a i patua ai Kewa, a Paraoa, a Kekeno, a Ihu-puku, a Toroki, a Paikea, a Te-mamaku, a Popoia-kore, a Poka (Ponga) e Ta-whaki.

Tuna. (Nga-ti-Hau.)

Na Manga-wairoa ko Tuna, no runga a Tuna, i tukua iho i runga i tutaki i a Ta-whaki raua ko Karihi i a raua e piki ana ki nga rangi. Ka ki atu a Ta-whaki ki a Tuna, “Mo te aha koe i haere mai ai i runga.” Ka mea a Tuna, “He kaka maroke no runga, ka tukua ahau ki raro ki te wai-koropupu i roto i Puta-waro-nuku.” Ka karakia ratou ko Tuna i reira ka mutu, ka heke iho a Tuna ka kake a Ta-whaki ma.

Pa-Kura (Pukeko). (Nga-ti-Hau.)

Ko Maka-i-ere nana te Pa-kura, na Pani aia: na Ta-whaki i kikini te ihu o Pakura (Pu-keko), i te tutakinga i a Pa-kura i te wa i haere ai a Ta-whaki ki runga; na reira i whero ai te ihu o Pa-kura.

Ta-Whaki. (Nga-I-Tahu.)

Ka tahi a Ta-whaki ka mahara i roto i tona ngakau, kia whakaohoa eia, mehemea e kore e oho. A haere ana aia ki te tiki i te tahi rakau, he rakau nui hoki taua rakau, a amohia mai ana eia a tukua iho ana eia ki te marae o to ratou kainga, a nga (ka) oho ka (nga) tuakana i reira. He ohonga nui te ohonga o nga tuakana ia ratou ano e noho ana i to ratou kainga i Pa-pe-a-ea. A nga (ka) mahara a Ta-whaki ka rite te wa i whakaritea iho ai e Wha-tiri a haere ana raua ko te tuakana ko Karihi, ka tae atu raua ki te kianga i to raua tuahine ia Pupu-mai-nono i Te-puke-ki-tauranga e noho ana. Ka ki mai ta raua tuahine kia raua, “Ka riro korua ki hea,” ka ki atu raua ki aia, “E haere ake ana maua ki konei” a haere atu ana raua, a ka tae raua ki te taha o te wai, a mea ana raua kia kau, a kau kuare ana raua i runga i te moana a kihai raua i mama te haere i runga i te moana, i pohutuhutu tonu raua i roto i te wai, a hoki ana mai raua ki te kainga i to raua tuahine; a ki atu ana te tuahine ki a raua, “I whea ano korua e ngaro ana” ka tahi a Ta-whaki ka ki atu ki te tuahine “I haere ra maua ki te rangahau (rapu) mai i to maua hakoro” ka tahi te tuahine ka ki atu kia raua, “Kati hei te ata tatou nga (ka) haere atu ai ki te tuku atu ia korua.” A oho ake ana i te ata haere ana ratou ka tae atu ki te taha o te wai nga (ka) ki atu a Pupu-mai-nono kia raua “I pehea te tu o nga Rimu o te moana i rongohaka (rokohanga) mai ai e korua” ka ki atu a Ta-whaki ki aia “I penei tonu ano ra te tu o ka (nga) Rimu i rongohaka (rokohanga) mai ai e maua i nanahi.” Ka tahi te kupu a ta raua tuahine ka ki atu kia raua, “Koia ano korua i kore ai e tae, o ngari kia rite te wa, hei reira korua puta ai.” A haere atu ana ratou toko-toru, ka tae atu ratou ki te taha taha o te wai, ka tahi ano a Ta-whaki ka inoi i tana inoi. Ka ki atu a Pupu-mai-nono kia raua “Haere ra kaua o korua waewae o tu ki roto ki te maruatanga o te ngaru o te moana, e kari (ngari) hei runga hei te tihi o te karu (ngaru) kia whiti ai.” A haere ana a Karihi raua ko Ta-whaka i runga i te moana a nga (ka) karakia page 54 a Pupu-mai-nono, i tana karakia takapau, hei huanui mo ana tuakana, ka penei hoki aia i tana inoinga.

Tu ake taku tira i Raro-hara,
I taki pohutu i Raro-hara.

Ka haere a Ta-whaki raua ko Karihi i runga i te moana nga (ka) noho a Ta-whaki ia Hine-tua-tai ka puta ki waho ko Ika-nui. Ka haere tonu hoki raua i waho i te moana, ka noho a Ta-whaki i te tini noa atu hoki o ia wahine o ia wahine. He tokomaha hoki nga wahine a Ta-whaki i moe haere ai i waho o te moana, a u atu ana raua ki uta ki Te-pu-o-Toi, ko te whenua maroki ia, ko Te-pu-o-Toi. I reira ano a Te-ru-wahine-mata-maori, e noho ana. I rokohina atu e raua e kai tatau ana, me te kowhiuwhiu i tana kowhiuwhiu, e kai tatau ana; e mea ana, ka tahi, ka rua, ka toru, ka wha, ka rima, ka ono, ka whitu, ka waru, ka iwa, ka kahuru (ngahuru). Ka kite raua i taua tipua (tupua) e kai tatau ana e moe ana hoki nga kanohi o taua Tipua, a takotakohia (tangotangohia) ana etahi o ana kai e raua, a riro katoa i a raua te nuinga o nga kai o te Ru-wahine-mata-mo-rari (maori). A ka pakia nga kanohi o taua tipua e Karihi ka penei te kupu a Karihi,—

Purangi a eho
Aku mata e Karihi.

A ka tahi ka titiro nga kanohi o Te-ru-wahine-mata-morari. Heoi nga (ka) noho ratou i reira moe ai, a kihai taua tipua i kite i te moe, no reira i whakapiritia ai o raua kanohi, ki te kanohi pupu, nga (ka) tahi hoki raua ka moe. Ka ao ake te ra nga (ka) ki atu a Ta-whaki ki aia, “Kei hea te huarahi ki runga ki te Rangi.” Ka ki mai te tipua ra, “Aua, kei whea ranei, kei whea ranei, kei te ara pea ki te mimi, kei te ara ranei ki te wai, kei te ara ranei ki whea, kei te ara ranei ki whea.”

Ka ki atu ano a Ta-whaki ki aia, “Me whakaatu mai ano koe i te tikanga o te huanui kia haere maua.”

Ka ki mai te Tipua ra kia raua “Ka riro koia korua ki hea.” page 55 Ka ki atu raua ki aia, “I hara (haere) mai ra maua ki te porangi (rapu) mai i to maua matua.” A tukua iho ana ko te ara tukutuku pungawerewere, a whakamarotia ana e taua tipua taua ara tukutuku pungawerewere. Ki atu ana raua, “Hei aha tena,” ka ki mai aia kia raua, “Aua, ko te huarahi tika tenei ma korua ki runga ki te rangi.” A ka tahi ano a Karihi ka haere nga (ka) piki, a ka moa (piu) i te tangiwa (takiwa), ka pokia iho a Karihi e nga hau o te Uru-rangi, a kihai hoki a Karihi i eke ki runga. Na reira a Ta-whaki i ki atu ai ki aia, ki tana tuakana. “Nou te he e ta, kihai koe i whakaaro ki te tikanga o te kupu a Whai-tiri i ki iho ai, mahaku e kake te rangi tuatanga i runga nei.” A ka haere a Ta-whaki ka piki i runga i taua ara tukutuku pungawerewere. A haere ana aia me te inoi haere i tana inoi, ka penei aia i tana whakahuatanga—

Ka piki Ta-whaki, i te rangi tuatahi
Kake ake Ta-whaki i te rangi tuarua
Haere ake Ta-whaki i te rangi tuakahuru (ngahuru)
Nga (ka) puta kai (kei) runga kei te Ha-rorerore
Ka puta kai (kei) runga kai Tangata-oko-tahi.

Ka mutu i aia tana inoi, ka tata aia ki waenganui o te takiwa o te rangi, ka pokia iho aia e nga hau o te Uru-rangi a ka titahatia eia te haere, me te piki tonu ia ki runga, a ka pokia iho ano aia e nga hau o runga o te Uru-rangi, a eke atu ana aia ki runga ki te rangi. A hari ana tona ngakau, no te mea i manawarenga (reka) ai tona ngakau, ka eke aia ki runga. A haere atu ana aia ka tutaki i aia a Pa-Kura, ka ki atu aia kia Pa-kura, “E haere ana koe ki whea” ka ki mai a Pa-kura “E haere atu ana ahau ki raro, na ki te-Muri-wai, he ngaka (kaka) maroke no runga nei,” a ki atu ana aia, “Haere ra.” Ka haere a Ta-whaki, a pono ana aia ki nga wahine e koukou (kaukau) ana i te wai, i Wai-puna-ariki-a-te-pata, e koukou ana i tana upoko, ko Maikuku-mangaka (makaka) tetahi wahine i Wai-puna-tea, e koukou ana i tana upoko, a ka kite i aia aua wahine, ka korero atu aia ki aua wahine, a ka korero mai aua wahine ki aia. A ka kite aia i a page 56 Tuna, e takoto ana i te taha taha o te hapua o Puna-kau-ariki, a ka oho a roto i aia i te aroha, a nga (ka) timata aia eia tana karakia mo Tuna. He nui hoki ana karakia, ko tana timatanga tenei, ko Te-eheu, ko Totoe, ko Te Mata, ko Wahia-mai, ko Enga-po, ko Te-rangi-paia. He oti ko Taku-whatinga-a-rongo tenei. Ki te mea ka riri tetahi ki te tahi a ka houhia te rongo, ka whatia ano te rongo, ki muri mai, ko E-nga-ranga-raka (he Karanga-ranga). Ko Tauira-o-roko, ko Rangi-te-pikitia-te-hiku, ko Te-Kawa, ko Marae-nui, ko Te-Ruruku, ko Toi, ko Te Apiti, ko Te-apara-rangi-hira. Heoi nga karakia a Ta-whaki ki a Tuna, a haere atu ana aia ki runga. Ka tutaki i aia a Paki-hinga-nui, raua ko Paki-hinga-roa a piki ana aia i te pikitanga ki Ti-pangia nga (ka) tutaki i aia a Korero-ure, raua ko Korero-tara, a korero atu ana aia kia raua, ko aua wahine, kihai hoki i hamumu atu te waha ki aia, ka haere whakatata atu aia ki te taha o te Pa, ka tutaki tonu i aia a Pu-a-te-aro-mea, ka korero atu a Ta-whaki ki aia, ka ki atu aia, “E hoa he aha era mea e tu mai ra,” ka ki atu a Pu ki aia, “Kia mohio koe e ta, ko nga whare enei o Te-e-ngahui (kahui)-whatu, ko Rangi-ka-tata te ingoa o tetahi whare, ko Te-angaaka(angaanga)-tapu-o-tane te ingoa o tetahi whare, kei reira hoki e iri ana nga iwi o Hema, kei roto kei Teangaaka(angaanga)tapu-o-tane e iri ana. Heoi ka oho a roto ia Ta-whaki i te aroha ki nga iwi o tona hakoro. Ka mea atu aia ki a Pu-a-te-aro-mea, “E ta kei hea e iri ana aua iwi.” Ka ki mai aia kia Ta-whaki, “Kai (kei) runga i te tuarongo e ri ana.” Heoti ka haere tika tonu atu a Ta-whaki ki taua whare, ka tata atu aia ki te kutu (ngutu) o te takitaki, ka timataia eia tana karakia. Ko Waka-taha, te tua-tahi. Ko E-ngahau (Ngahau) te tua-rua, ko Ma-nawa-tane, te tua-toru, ko Te-iri-pungapunga te tuawha, ko Hua-koko, te tua-rimu, ko Te-Rou, te tua-ono, ko Kumea-mai, te tua-whitu. Heoi ka haere aia ki te whare i te Engahui(Kahui)-whatu, ka kite aia i te nuinga o ratou e noho ana i roto i nga takitaki, kiki tonu i te tangata, me roto hoki o te page 57 whare, ki tonu ano hoki i te tangata. Na reira aia i karakia ai i ana karakia ia Tu-te-raki-haruru, ia Teatea-a-nuku, ia Tipunangai(kai)-matua, ia Ka-ihi, ia Tuhi, ia Te-Kohara-i-waho, ia Te-whatu-i-ki-mai, ia Te-whatu-i-korero-mai, ia Te-Raki-i-paku, ia Te Raki-pake, ia Te-Raki-i-papa, ia Te-Whatu-keke, ia Tipua te-ki, ia Tipua-te-rea, ia Tipua-whakarongo-te-po. Ko te nuinga tenei o Te-E-ngahui (kahui)-whatu, nana i tutehu nga tangata katoa e noho ana i Papa-eae, i Te-putete nui-no-raki, i Te-E-ngaka(raka)-tu-a-maro, i te Puke-ki-tauranga. Ko nga ingoa enei o ka (nga) whenua i haere i runga i te kupu o Ta-whaki, ara na Ta-whaki i inoi atu ki te E-ngahui(kahui)-whatu kia whakamatea aua iwi, mo ta ratou kaiora-ora (korero kohuru) ki aia. Heoi ka kite a Ta-whaki i runga i te rangi, kua horo katoa nga tangata o aua whenua, a ka tahi aia ka manawarenga (reka ka hari) mai hei utu mo ta ratou mahi tutu ki aia. Na konei aia i haere ai ki te pokapoka i nga rangi kotahi te kau ma wha; otira i haere ano aia ki te whai tikanga ki runga kia akona mai e Tama-i-waho he karakia ki aia. Ko te whakaaro tenei a Ta-whaki i haere ai ki te pokapoka i aua rangi, no reira hoki aia i rongo ai ki te nuinga o ka (nga) karakia a Tama-i-waho; a i kite ai ano hoki a Ta-whaki i taua tangata ia Tama-i-waho e tarewa noa ana i roto i te rangi. Ka maioha mai a Tama kia Ta-whaki, ka maioha atu hoki a Ta-whaki ki aia. Ka tiori (ui) atu a Ta-whaki ki aia ka mea. “E hoa tena koa te tikanga o nga karakia i a koe nei; kua rongo nei matou, he nui nga mea kei a koe.” Ka ki mai a Tama ki aia, “E tika ana kei au nga mea katoa.” Na reira a Ta-whaki i karanga ake ai. “E ta e kore koe e pai ki te whakaako mai i aua karakia ki au.” Ka ki mai a Tama, “E pai ana ano ahau ki te whakaako i a koe.” A timataia ana e Tama te ako. A Koia nei te ingoa o aua mea i akona eia ki a Ta-whaki. Ko Whe-kite, ko Ka-tu, ko Whakairia, ko Taokaimai, ko Tao-iti-a-pae-kohu, ko Werohia, ko Te-huri, ko Ngapuke, ko Kapo-taka(tanga), ko Ho-pukapuka, ko Te-matau, ko page 58 Hi-nuku, ko Te-ika-taki-ora, ko Whaka-kau, ko Karua (Ngarua), ko Kahi, ko Te-ara-mata-toro, ko Taku-ara-i-waerea. Ko Tutapa ninihi, ko Te-hiku, ko Te-ra-to-wanawana, ko Te-taupa, ko Nga-tohi, ko Te-hiwa, ko Nga-wetewete, ko Te-whakahopu, ko Te-mata, ko Waruwaru-tu, ko Tu-ake, ko Nga-whaka-i, ko Te-ahi-para-rakau, ko Nga-mauri, ko Te-ika-mai-o-tahua, ko Te-umu-o-tumaroa, ko Te-horoi, ko Tai-hua-rewarewa. Heoi nga karakia a Tama-i-waho i ako mai ai kia Ta-whaki. Ka mea atu a Ta-whaki, “E ta heoti nga karakia?” Nga (ka) karanga iho a Tama ki aia, “Ka mutu ia kotahi tenei” nga (ka) karanga ake a Ta-whaki. “Homai ki au e hoa.” A karakia iho ana a Tama ki aia ko Te-pohe-i-mau, ko Mahu, ko Taia, ko Ra-kopa, ko Ta-putu, ko Ko-kopu-nui, ko Tai-kotia, ko Tu-te-rangi-paoa, ko Ka-paki-tua. Heoi ano nga karakia a Tama i ako mai ai ki a Ta-whaki. A hoki ana mai a Ta-whaki ki te rangi i a Rehua nei noho ai.

Ka tahi ka whakaritea he hoa wahine mo Ta-whaki, a nga (ka) noho a Hapai-nui-a-maunga ia Ta-whaki, a hapu ana te tamaiti i roto i te puku o Hapai ia Ta-whaki. No muri iho ka mahi he raua, a ka kite nga mano tini o te rangi e mahi he ana raua, a potaea iho ana he mounu (maunu) ki runga ki te matau a panga iho ana, a tau iho ana ki o raua aroaro, a ka kite te wahine i nga matau ka miharo; ki atu a Ta-whaki ki te wahine, “Homai kia kite hoki ahau.” A hoatu ana e te wahine ki aia, a whaoa ana eia ki roto ki tana waha. Ka kite nga mano tini o te rangi, ka pahiwitia (hiwia) te aho, ka tu te matau ki roto ki te waha o Ta-whaki, a ka mate aia i te Hore-hore-tuakau. Heoi nga (ka) tupu i tona tamaiti ia Wahie-roa, ka noho hoki aia ia Matoka-rau-tawhiri, ka puta ki waho ko Rata. Heoi ka heke iho a Rata ki tenei ao. Otira i roto ano a Rata i te kopu o tana whaea ia Matonga-rau-tawhiri, kua mate noa ake a Wahie-roa, ia Matuku.