(1) Nga Panuitanga o te 2 o Hepetema, 1865.

Ko te mea hei timatanga ko te rapu i te ahua pehea ranei o nga Iwi o te Takutai ki te Hauauru i raro o te tikanga riro i te rau o te patu.

I penei te ahua o te riro i te rau o te patu, a he nui te rereke i enei tu mea o mua atu "Tenei te mea nei te Kawana i runga i te mana kua whakataua ki a ia i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, i runga i te whakaae i te whakahau a te Runanga Minita, ka whakarite hei kainga pai mo te noho o nga tangata haere mai, nga whenua (i te Takutai ki te Hauauru) a e ki ana, ko aua whenua e matea ana mo nga tikanga o taua ture, a i runga i ona tikanga, ka pupuru ka tango i taua whenua mo taua mea; a tenei ano te ki nei, ko te whenua o nga tangata katoa o taua wahi e whakahoa mai ana, ahakoa e mau ana i runga i te tikanga Maori i te karauua karaati ranei, e kore e tangohia, engari ko nga wahi anake e tau ai te pai mo te kainga katoa, a ka hoatu he utu mo te whenua e tangohia nei. A tenei ano ko nga hoariri katoa o aua kainga e tere te haere mai, te whakauru ki raro ki te Mana o Te Kuini, era e ea ratou ki te whenua ka karauna karaatitia ma ratou.

I whakaputaia mai tenei Panuitanga i runga i tetahi Panuitanga i kiia ko te "Panuitanga o te Rongomau" i tukua i taua ra ano, a ko nga kupu enei:—

O roto o nga whenua i Taranaki kua riro i te rau o te patu, a i Ngatiruanui hoki era e whakahokia e Te Kawana inaianei nga wahi e ea ai nga tangata Maori, ki era e whakaae ana ki te noho ki runga ki te whenua, a me tuku atu i raro i te Karauna karaati, a me noho ratou i raro i te tiakanga o te Ture.

Ko enei Panuitanga e rua he whakaae ki nga kupu o te Panuitanga o te 17 o Tihema, 1864.

"Ko nga whenua o nga tangata i piri kia Te Kuini ka whakamana kia ratou: a ko era tangata kua tahuri mai hei hoariri, a e whakaae nei kia riro ratou ki raro o te maru o Te Kuini, ka whakahokia he whenua ma ratou ko o ratou whanau, a ki era katoa kua noho, a ka mau tonu ki te rongomau me te whakahoa mai; e whakaae ana Te Kawana, ka whakamanaia to ratou noho pai ki o ratou whena." Ko te tikanga o enei Panuitanga ko ia tenei: ko te whenua o te hoariri kua riro i te rau o te patu, ko te whenua o nga tangata Maori whakahoa mai e tiakina tonutia kia ratou.

page 26

Kahore i ata marama te kupu o te Panuitanga, tera ano tona whakahe i a ia ano; e ki ana tetahi kupu ko nga whenua katoa i roto i etahi rohe kua tangohia katoatia, a ko tetahi kupu e ki ana, ko tetahi wahi e kore e tangohia.

Otira kahore tetahi whakamaoritanga i pono atu i tenei, e kore e tika kia riro mai te mea i te mea e whakaaetia ana, a ki te whakarere i runga i te mea e whakakahoretia ana. Kahore te tangata Maori e ahei te whakakore i te Panuitanga i runga i te rau o te patu, a e whakatika ranei mo nga mea e homai ana. E kore te Karauna e ahei, e whakamana i runga i te ki kua riro i te rau o te patu a ki te whakakore, notemea e tiaki ana i te wahi o te tangata iti rawa e whakahoa mai ana. Me whakamaori ano te Panuitanga, i runga i ona korero ake. A kahore tenei i whakakorea, notemea tena tetahi kupu kahore i marama te whakamaori o nga kupu mo te riro i te rau o te patu, a te ata whakamaori ranei i nga kupu mo te tiaki. I te Ture Whakanohonoho Tangata o Niu Tireni, e whakamanaia ana a Te Kawana ki te whakarite Takiwa, a ki te "pupuri ki te tango ranei," i te whenua, i tetahi wahi ranei i taua takiwa: a i ki ano, i te wa e ki ai a ia kua tangohia te whenua, "ko taua whenua e matea ana mo te tikanga o te Ture, a ka whakamana ki nga tikanga o taua Ture;" hei kona tonu ka tau tonu hei "whenua ma te Karauna, a ko nga mana katoa o runga ahakoa na wai ranei na wai ranei, kua kore." A, i runga i tenei, ma nga kupu riro i te rau o te patu e whakakore te mana Maori o te whenua katoa, a whakataua atu ki a Te Kuini. A pehea ranei te mana o nga kupu riro i te rau o te patu, penei ano hoki te mana o nga kupu o te pono o te mahi a te Karauna. Ki te mea e mana ana te Panuitanga ki te tango i te whenua, e mana ana anohoki i runga i tona kupu kei kore e tango, e pupuru i te whenua o te tangata maori whakahoa mai; ara, i te whakarite i te kupu kua puta i runga i te aro o nga mea. Ko te mahi taimaha tenei me pehea te whakarite. I kite a Te Penetana i runga i tona kupu whakatau i te Kooti, i Hune, 1866, i tenei. I ki a ia "I runga i te kupu whenua a te tangata whakahoa mai," e kore e ahei te ki he whenua na tetahi tangata kotahi e whakahoa ana, he whakahe tenei i te tikanga mana maori; era e tika te ki te whenua a te tangata kotahi ena mate nga tangata katoa, a kotahi tonu i toe; kahore he whakaoraora i tenei mea taimaha ara, te rapu mo nga wahi i riro i te rau o te patu, a nga wahi kahore i tangohia. Me whakarere ranei te Panuitanga notemea he he, me rapu ranei he whakamaoritanga e rite ana ki ona tikanga me te Ture anohoki. Ko te hapu i runga i tona tu hapu he hoariri; ko te mana o te hapu kua riro i te rau o te patu. Ko etahi wehenga o te hapu i whakahoa mai; a me waiho ratou kia ata noho marire i runga i to ratou wahi o te whenua o te hapu. Ko te whakamaoritanga o tona panuitanga i panuitia e Kawana Ta Hori Kerei, inahoki i muri tonu iho o te rironga o te whenua o te hoariri ka whakahokia ki a Ngarongomate, ki a Matakatea, me Hone Pihama me nga wehewehenga whakahoa mai o Taranaki me Ngatiruanui o ratou. Na, e kore tetahi whakamaoritanga ke e tika ana ki te whakaaro o te tangata whakaaro, e rere ke. Era e kore e tika, ki te mea ka tangohia te whenua o te tangata whakahoa mai, engari ma te ora o te kainga katahi ano ka tango. He tikanga ngoikore te tikanga whakahoki i nga whenua o nga tangata whakahoa mai hei whakarite i to ratou whakahoa mai, a me kore te riro o te rau o te patu ki nga tangata hoariri mai, a i whakakore i o tatou kainga hei whakakore i to ratou hara.

A, e kore anohoki e ahei te whakakore te mana o te riro i te rau o te patu, notemea kahore i tangohia katoatia e tatou te whenua kua riro i te rau o te patu, ko te mea tika kia tangohia. I puta tetahi kupu marama a Te Hiana i te tau kua hori nei: I ki a ia, "E kore rawa e whakaaetia e ahau ki te mea ka kore e nohoia te whenua kua pena te riro mai i nga maori, era nga maori e ahei te tango atu. Tera nga tangata e ki ana he he ano te riro i te rau o te patu, notemea kahore i nohoia e tatou te whenua. Kahore rawa i tika. E mana ana te Panuitanga ki te tango i te whenua."

I mohio ano maua i te timatanga ra ano era e whawhaitia mai te tika o te riro i te rau o te patu e nga hoa a Te Whiti, a ata whakaaro tonu maua i te timatanga o ta maua mahi i te ara hei mahinga ma maua. Ehara i te mea ko te whakahe mai a nga Maori hei mahi ma maua. Kua kaha te whakaatu ki nga tangata Maori kahore i tika te riro i te rau o te patu, a era e whakakorea e te Kooti. E puta mai ana te moni i runga i te puru atu i tenei mea tekateka noa iho ki roto ki o ratou ngakau: e puta mai ana te moni i runga i te mahi whakawa e puta mai hoki te moni i runga i te mahi hokohoko, rihi, i nga whenua i taua wa. A tera ano nga tangata e korerorero tonu ana i te Takutai mo etahi tau; tangata kino, a ko ta ratou mahi ko te whakakino mai i nga whakaaro o nga tangata Maori ki te Kawanatanga, a ka whakakore i nga tikanga e puta ai te rongomau. I hohoro tonu ta maua kite, maumau noa ta maua whakawa ki te mea ka tukua e maua nga, korero ki nga mea ke. Kahore maua i whakaae kia tu he roia, ko to ratou hiahia ko te whakakore i te tikanga riro i te rau o te patu, a i ki tonu atu maua ki nga tangata Maori, kahore maua i haere ki kona mo taua tu mahi, engari ki te whakarongo ki nga mea e kiia nei e ratou kua he ratou, kia ahei ai Te Kawana te "whakatika" (na Te Hiana enei kupu), i te tikanga mahi a te Koroni i runga i te hoatu ki a ratou nga mea i kiia kia hoatu e ia Kawanatanga." Kua whakaaro maua ko te mea tino nui, kia kite ratou ko te mahi i nga tikanga o te taha ki te Maori, kia kotahi tonu, ahakoa no tehea taha ranei nga Minita o te Kawanatanga: a hono tonu maua te whakaatu i tenei hei whakaoraora i a ratou, i a maua hoki. Ko te tino kupu inaianei tenei, ki te mea ka whakaritea nga kupu mo te hoatu kia ratou, era e tau te tika kia ratou. Ka ki tonu atu maua ki a koe, e Te Kawana, era e tika.