X.—Whakataunga a Te Kooti Whakarite utu.

Ka tahuri maua inaianei ki nga tikanga o te whakarite utu: a e mea ana maua kahore pea e taea te whakarite te whakawhiwhiwhiwhi o tenei mea ngawari.

Ko te tikanga o "Te Ture Tango Whenua o 1863," ko nga whenua o nga tangata ata noho i tangohia, me whakarite ki te moni anake: a whakaturia ana te kooti hei rapurapu i te mea hei utunga. I te tau 1864, i whakamanaia Te Kawana hei whakanui i nga whakarite o te Kooti, a ki te kore e hoatu e te Kooti, mana e hoatu. I te tau 1865, i whakahoua ano te Ture, a i kiia kia utua ki te whenua anake, a ki te whenua, ki te moni tahi ranei, a ma te Kawanatanga te tikanga i mua o te whakataunga. I te tau ki muri mai i whakakorea tenei here, a i waiho ma te Kawanatanga te tikanga, i mua i muri ranei o te whakataunga ki te hoatu moni, whenua ranei, me apiti ranei raua.

I te tunga tuatahi o te Kooti i Nu Paremata, i Hune, 1866, e toru nga tikanga i whakaritea e te Kooti. Tuatahi: Ko te 14 o Hanuere, 1840 (te ra o te panuitanga o te iringa o te Mana o te Kuini), te wa hei whakaaronga e marama ana te mana o te tangata Maori, ki te whenua i reira. Tuarua: "I runga i te kitenga e kore rawa e ahei te rahi ma te Rangatira ahakoa rangatira whakahoa mai, ahakoa rangatira hoa-riri;" e ki ana te Kooti "me whakariterite te wahi ma te rangatira whakahoa mai ki te wahi mo te rangatira hoa-riri, me rite tahi." Tuatoru: Ko nga tangata katoa e tono whenua ana, a kahore i noho i runga i te whenua ki muri mai o te tau 1840, ka whakakorea rawatia, otira e tika ana kia hoatu e te Kawanatanga. A i runga i tenei tikanga e 908 nga tangata whakahoa mai i panaia atu mo te kore noho i te whenua, a kahore ranei i ata noho. I ki te Kai-whakarite o te Karauna "E kore e mau te Kawanatanga i nga kupu i whakaputaia i nga Kawanatanga o mua." Whakakorea ana tenei e te Kooti. I te tuanga o te Kooti i Whanganui i Tihema ki muri mai, i whakarereaketia tenei ture pana, otira he mea ano ka tukua mai etahi tangata kahore i noho i te whenua i runga i nga tikanga noa. I puta te kupu a te Kooti i ki "Ko te hea o te tangata whakahoa mai e ngaro atu ana, e rite ki te hea o te tangata kotahi whakahoa mai e noho ana i te kainga, me te hea o nga tangata hoariri e noho atu ana i te kainga." Kahore e ata kitea te paanga o tenei mea i raro i te ture, he aha i whakaritea ai te mana o te tangata whakahoa mai ki te maha o nga hoariri Ko te putanga tenei o tenei mahi rereke: e 40 nga tangata whakahoa mai e noho ana i te kainga, e 957 te hoariri. Ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ana i te kainga e 400, ko nga eka ma te tangata whakahoa mai e noho ke ana, 16 eka. Ehara i te mea miharo, kahore tenei i whakaaetia e nga Rangatira. Kahore he mea hei whakakata rawa atu i te tangata i tenei ata whakatau marire o te kupu o te Kooti, a i runga i taua whakataunga puta ana kia 16 eka ma te toa whawhai o Whanganui, ara, te Rangatira nei, a Mete Kingi Paetahi, i haera nei i to tatou taha ki te whawhai ki te hoariri, a ko enei eka hei utu i tona mana Hapu. A tenei ano i ata kiia (kei kore pea e ahei a ia te whakaaro ki tenei aroha nui ki a ia), kia 5 anake nga eka i te wahi marama, a kia 11 eka ki whea noa i te koraha.

Hui katoa e 518 whakataunga a te Kooti i roto i nga wehewehenga tekau ma rua, a kahore i tino tae ki te 80,000 eka. Ko nga tino tikanga o te mahinga tenei te apiti nei ki enei korero, me te ara i mahia ai ratou.

Na ko te tino tikanga o te ture, ko te whenua i whakataua e te Kooti me ruri me karauna karaati. I ki "Te Ture Whakatikatika i te Ture Whakanoho Tangata, o 1865" "Me tapiri ki te whakataunga ki te mapi me ona korero e whakaritea ana nga tikanga." A whakaritea ana nga tikanga i Hune, 1866, e te Runanga o nga Minita, a i ki me tuhi ki tua, me tapiri ranei te mapi o te whenua ki te whakataunga. A i tuaruatia tenei kupu a te Runanga Minita i te tau ki muri. Otira i whakakorea te ara o te mahi o aua mea e te kaihanga: e rua nga tikanga i whakaritea kia mahia, a whakahe ana raua tetahi i tetahi, ara, i penei (a) me whakaatu te whakatau o te whenua kua whakaritea a kua ruritia; a e ki ana a (b) kaua e whakaritea te whenua, a kia rite ra ano tetahi wa o muri i te whakataunga. I whakaritea kia mahi te Kooti i tetahi mea e kore e taea a kahore hoki i mahia. I puta nga whakatau mo nga eka rahi ake i te 60,000, a kahore i tainatia a taka noa nga tau e toru o muri iho o te whakataunga, A i te tainatanga, ko nga kupu (i runga i te ota o te Runanga Minita e kiia nei,) i tuhia ki te pukapuka ta hei whakaatu i te whenua i haehaea. A, i runga i te tikanga o te ata mahi i runga i te Ture, e marama ana kahore aua whakataunga o te Kooti i mahia ki nga ritenga o te ture, a i runga i tenei e whakaitia ana i te tu whakaritenga ki te tu o te kupu o te whakaaro o te karauna kia mahia.

He maha no nga kupu, no nga tikanga taimaha, i mua o te whakaritenga i enei whakatau e kore e ahei ia maua te whakaatu katoa. Ka whakaaturia e maua etahi o nga mea nunui, kia kitea ai te nui o te whiwhiwhiwhi o tenei mea.

I Oketopa, 1866, i whakaae nga tangata whai tikanga ki aua whakataunga, ki te Kawanatanga kia riro atu etahi whenua ke hei whakarite i a ratou whenua. A, i Nowema, 1867, i tukua e Ta E. Tapata tetahi panui i te Kahiti hei whakaatu. A, ahakoa penei, i tukua atu e te Kooti nga whakatau ki nga kaitono i te tau 1869; a i nga tau e toru o muri iho i te whakaritenga, ko nga eka 1,485 o waenganui o Titirangi, o Waitara i wehewehea, a i whakakotahitia te mana; otira kahore i ahatia te toenga, ara, te 13,358 eka. He maha nga kaitono i uru ki te hoko i etahi Poraka ki te Karauna; a ko te mea tika, kia whakaritea etahi o aua wahi ma ratou, a kahore i mohiotia ma taua hoko nei e whakakore pea te whakataunga ki a ratou. I whakarohia tenei korero i runga i te kupu a Te Hiana, i te tau 1879, a i rapurapu ano maua, i mohio ranei nga Maori i riro a ratou whenua whakatau ki roto ki te hoko, a i pataia atu ranei kia tukua nga whakataunga ki roto ki te whenua hoko. I whakaaro a Te Parete i te wa o te hoko, i riro ana whakatau i te hoko, otira kahore i pataia atu ki nga tangata Maori, a he tokomaha o ratou kahore i uru ki te hoko. Era e taimaha tenei mea te rapurapu i te ara tika hei mahinga, a e kore e tau tikanga kotahi mo te katoa.

A, hei hono atu ki enei o runga ake nei, tera tetahi whakataunga mo nga eka 2,000 (i te wehewehenga VI., Waitara ki Manganui), i whakataua e te Kooti ma Pukerangiora, a kahore noa tenei, me etahi atu, i whakaritea; a hui katoa 15,358 eka o te whakataunga o te Kooti, e toe nei kia whakariteritea i te taha ki te Hauraro o Waitara.

I ahua rite tenei ki ta maua i whakaaro ai i ta maua korero o waenganui: Otira, e rahi ake ana nga raruraru o konei i nga raruraru i te taha ki te Hauraro o Waitara, mo nga whakataunga Ko te nuinga o enei whakataunga i te Tonga, e tau ana ki nga Poraka i whakahokia i 1866, ki a Ngamahanga me Ngatihaumiti o te Iwi o Taranaki, a ka korerotia e maua tenei aianei. Tenei tetahi kupu taimaha, koia tenei, kua uru ranei nga whakatau o ia tangata Maori ki roto ki nga Poraka o te Iwi kua whakahokia. I whakaaro te Komihana Hiwari i uru. E whakaaro ana a Te Penetana, Tumuaki Tiaki, kahore i uru. E rite ana ta maua whakaaro ki ta Te Penetana. Era e ahei, i runga i te whakohoki a te Runanga o nga Minita o te Kawanatanga, o tetahi Poraka whenua ki tetahi iwi, te whakakore i te mana kua tau i runga i nga whakahau o mua atu? Ki te mea kahore i uru nga whakatau, e whakamana ana ranei te Karauna ki te whakahoki? Ki te whakakorea e te iwi i runga i te tikanga i whakahokia katoatia te Poraka, a i runga i te noho hapu, e kore e tika kia noho wehewehe te tangata, ma te Karauna ranei e whakarite e nei whakataunga ki te wahi ke. Ki te mea i noho "whakahoa mai" te tangata i te tau 1866, i te rironga atu o te whakatau i a ia, a i uru ki roto ki te whawhai i te tau 1868, me kore taua whakatau? Ki te tukua atu te Poraka katoa ma te iwi, a i muri ka hoatu whenua ma te tangata, he utu tuarua tenei: ki te mea ka korero atu ki te tangata Maori kua whakahoa mai mo nga tau tekau ma rima kua hoki tona mana ake ki roto ki te mana hapu, a me haere a ia ki te hapu ki ta te ture i whakarite ai, he whakahoki tenei i taua tangata o etahi ra hei utu mo tona whakahoa mai.

I runga i ta maua i korero ai ki a koe, Te Kawana, e whakaaro ana maua, era koe e kite e kore rawa e ahei maua ki te tohutohu i tetahi tikanga kotahi hei whakarite i nga whakatau mo te katoa. E mea ana maua, era te nuinga o nga kaipupuru o nga whakatau e hiahia kia whakahanumia o ratou kereme ki roto ki te whenua ma te iwi: a, he tokomaha nga tangata e tono kia whakaritea ki ia tangata. I te whakaritenga o enei raruraru, me hoatu he mana nui ki te Kaiwhakarite, a kia whakamutua tenei tawhai taunu kua roa nei ana tau i runga i tenei mea. Ki te huihuia nga whakatau, kahore i rite i te taha ki te Hauraro o Waitara, ki era ki te Tonga o Hangatahua awa; ka kitea ko te whenua hei whakariteritenga e rahi ake ana i te 27,000 eka. Ki te mea ka tonoa e koe, e Te Kawana, ma maua e whakariterite, e mohio ana maua era e oti i nga eka e kore e tae ki ena. He wahi nui pea e waiho, i runga i te whakaae o nga tangata Maori, kia puritia i runga i te pupuru hapu: Otira me puta tetahi whakaritenga e ahei ai nga kupu hoatu a te Karauna te whakarite, i puta atu nei ki nga tangata Maori whakahoa mai te whakaaro, era te tangata e noho i runga i tona ake whenua i runga i te mana e te karauna karaati.