Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.
VI. Te Ruritanga o Waimate Mania
VI. Te Ruritanga o Waimate Mania.
Ko te tino mahi i mahi ai a Meiha Paraone mo nga tau e rua o te timatanga o tona whakaturanga he mahi whakarite ki nga tangata Maori kia riro te mania o Waimate. Taea te mutunga o te tau 1877 kua oti haere tona mahi, a kua riro ia Titokowaru etahi hoaturanga moni hei takoha mo tona mana ki enei whenua. A kua marama a Meiha Paraone, kua ata mohio kua ata rata nga tangata Maori ki nga tikanga o nga kupu whakarite a Ta Tanara Makarini, te hoatu Rahui e ea ai nga tangata Maori me te ata hoatu takoha a e kore e roa ka riro te mania i te Kawanatanga.
A i runga i tenei whakaaro ka tahuri a Meiha Paraone i runga i te whakaae o Te Kawanatanga ki te ruri i te mania, whakaritea ana nga kairuri a kua rite ratou ki te mahi i te paunga o nga ra o Nowema, 1877. Ka rangona tenei, ka korerorerotia i Parihaka a ka kiia ma Titokowaru e whakakore. Whakakore ana ia "i runga i te tikanga kahore he pai i tau mai ki nga tangata Maori i to ratou urunga ki te Kingi Maori a ki to ratou mahinga i o ratou ake mahi. I tetahi hui o Ngatiruanui i te Mania i whakaritea kia whakakorea te Raitihauta i Cape Egmont. He maha nga tangata whakakore i te ruri whenua; "ngawari ana a Titokowaru ko tana i hiahia ko te mohio ki nga whenua kua Rahuitia i mua o te whakawhiti o nga kai ruri i Waingongoro." Kua marama i a Meiha Paraone i te whakaaro pai o nga tangata Maori i runga i tona kite hono tonu ia rotou a meake ka timata tona mahi, a i te 3 o Tihema, 1877, ka tae tetahi waea ki a ia a te Heketari a ki ana taua waea "E ki ana te Minita Maori (a Te Hiana), me whakamutu te ruri o te Mania o Waimate a kia rongo ra ano koe ki tetahi kupu whakahau" Tae rawa taua waea kia Meiha Paraone ka whakahokia tona kupu pouri mo te whakamutunga a whakaaro ana a ia tenei pea kahore te Minita e kaha ki te whakahau i a ia kei mahi kuare a ia. Ka haere tonu tana korero "I ki atu ahau i mua atu o nga marama e ono kia puta te raumati ka timata te ruri i te mania. I Oketopa ka tuku atu e ahau te kupu ka timataia e ahau i Nowema a te mea i kore ai, he kore kairuri." I taua wa katoa kahore i kaha te whakakore.
He aha ranei te take, a na wai ranei te kupu whakahe i te tohuhutohu a Komihana Paraone i tahuri ai te Kawanatanga ki te whakakore i te ruri, kahore he mea o nga pukapuka tuhituhi hei whakaatu. Heoi ano te mea i kitea hei whakaatu he tuhituhi i te papa o tetahi pukapuka i te Tari Maori, kei roto i nga reta i nga waea o nga korero mo te ruri. Kahore i tuhituhia te taenga atu o tenei reta, kahore i tuhia i roto o nga pukapuka i runga i te tu reta penei, a kahore he aha hei mohiotanga mo te taenga atu ki te ringaringa o te Kawanatanga. Ko te tuhituhinga o taua reta na Te Pereki (R. T. Blake), a he kai mahi a ia na Ta Tanara Makarini i te Takutai ki te Hauauru: a nana e ai te kupu a Meiha Paraone i whakakiki nga tangata Maori kia whakakorea te ruri i te whenua, a i utu ia ki tana i nga pauna moni 500, i runga i te whakaae o te Kawanatanga kia whakahoa mai a ia; engari kahore i tahuri mai a e ki ana a Meiha Paraone nana i korero atu i runga i te mana o Te Hiana kahore i whakaritea a ia e Ta Hori Kerei, te Minita Maori ranei, kia ruritia te Mania o Waimate. Ko te pukapuka nana nei nga korero nei no te 10 o Nowema, 1877, a ki te tirohia atu me te mea he kape no etahi waea e rua i tuhia kia Pereki a inaianei ko te wahine a Karutona (Takiora Dalton). Tera nga kupu o tetahi o nga waea engari kahore ona taunga e page 13ki ana "e ki ana a Meiha Paraone me whakawhiti te ruri ki tera taha a te marama nei ano." Utua atu e Te Pereki "kaua e whakarongo ki nga kupu a Meiha Paraone. Kahore e tika kia timata te ruri ki mua a ko te korerorero ki muri; kia ata riterite te korero o tetahi taha o tetahi hei reira ka mahi. E haere ana ahau inaianei ki a Te Hiana raua ko Ta Hori Kerei. Whanga mai tetahi waea i au. Kei te mahi pea a Meiha Paraone ki te whakaparoraru i te Kawanatanga hou."
Tuhituhia ana tetahi tuhituhinga ki taua pukapuka i te tuhituhinga o Te Pereki koia tenei "kupu ma J. S. me Ta G. Te Rerenga" kahore i mohotia te taenga ake kia Te Hiana; otira i te 24 o Nowema, 1877, i tuhia ki te papa o taua pukapuka e Te Hiana ki te Heketari i penei "kei te mohio koe ki tonei? I ki mai a Kapene Pereki ki au ko te mea pai pea kia wkakamutua te ruri inaianei." Utua ana e Te Heketari "kahor e mohio ki tenei; kahore a Meiha Paraone i whakaatu mai i tetahi whakararuraru mo te ruri." Kahore rawa i kitea e maua tetahi take i whakamutua ai te ruri engari ko te kupu kau a Te Pereki. He torutoru nga ra o muri iho i te tuhituhinga o tenei pukapuka ara i te 30 o Tihema, 1877, i whakamutua me ta maua kua whakaatu nei.
I te 28 o Hanuere, 1878, i tonoa e te hoa o te kairuri whenua Tumuaki ki te Kairuri whenua Tumuaki i Taranaki hei te mutunga o te raruraru o nga Maori era te Kawanatanga e mea kia ruritia te Mania. Kahore rawa tetahi mahi i mahia a tae noa ki ta 20 o Mei a i reira ka whakaatu a Meiha Paraone i te ahua o nga Maori i tona takiwa, a to ratou mohiotanga era te whenua i te Mania e tangohia e te Kawanatanga, a ko nga Rahui, kia kite nga Rangatira i nga Minita hei kona ka whakaritea. I te 22 o Mei ka waea a Te Paranihi (Mr. Ballance) kia Meiha Paraone ka mea "ki to whakaaro me timate inaianei te ruri o te Mania o Waimate, ki te tukua atu nga kairuri maha? Ki te mea ka timataria era te Kawanatanga e whakakaha ia a koe ki nga tangata maha." A i taua ra ano ka tuhituhia e Te Makanaru te korero o muri nei "E hiahia ana ahau ki te tuku atu ki te Runanga o nga Minita te kore o te whakaroa i nga mahi e tika ana kia mahia mo te ruri mo te whakaoti me te hoko o te Waimate Poraka. I runga i taku whakaaoro kua nui te he o te Kawanatanga no te mea kahoro i rite tenei whenua mo te hoko inaianei ano, Ki te mea kua hokona kua nui he moni a kua ahei tatou ki te mahi i nga mahi nunui me te kore whakaaro ki nga moni rongotaima. E mohio ana ahau he maha te hunga hoko te hunga e mea ana kia noho ratou ki runga ki te whakaputa mai i te hua o te whenua, a ki te homai i te utu nui. Ki taku whakaaro era e tata ki te hawhe miriona nga moni puta mai ki te Kawanatanga. E mea ana ahau me tuku atu me whakanoho ki reira tetahi ope katipa kia nui a ka tuku atu i nga kai ruri kia timata tonu inaianei; a me whakaatu ki te Minita Maori ko te tikanga tenei o te Kawanatanga, ki te mea ka kore a ia e whakaputa mai i tetahi tikanga whakakore." Whakaaetia ana te whakaaro o Makanaru i rota i te Runanga o nga Minita otira kaua e timata te mahi kia tae atu ra ano te Minita Maori ki taua whenua.
I taua wa i kiia kia noho i kona nga kairuri i runga i te whakaaro mo te mahi ina kiia, I te 27 o Hurae ka tukua mai ano e Meiha Paraone tona tuhituhi mo te ahua noho pai o nga tangata Maori a ki ana a ia hei tua o te wiki ka whakawhiti atu a ia ki tetahi taha o Waingongoro, i whakaaro a ia era nga tangata Maori e whakaputa kupu whakakore otiia e kore e puta mai he mate ma te Pakeha. I te 10 o Akuhata ka whakina mai e ia kua timata te ruri. Iputa ano te kupu whakakore a tetahi rangatira a i puta i runga i te hoa aroha a i ki e kore e mau patu. Kotahi e rua ranei nga ra o muri iho ka haere etahi tangata ki Parihaka ki te rapu tikanga ki a Te Whiti. Ki ana a ia kia kaua e whakakorea te ruri; a i runga i tana ki, e ai ta Meiha Paraone ngawari noa ki nga tangata. I muri iho i te huihuinga o te hawhe tau i Parihaka i Hepetema ka mutu rawa te whakakore mo tetahi wa. Ki ana te Tumuaki kairuri "Ahuaiera ana te ngakau i te kitenga i nga Tangata Maori o te hui nui i Parihaka e hoki haere ana i runga i nga korero ahuareka." Ko te whakakorenga tantahi no Tihema i te wa e hangaia ana te rori ki roto ki te ngaherehere e tata ana ki nga kainga Maori ki Taikatu ki Omuturangi. Timata mai i reira ka ata haere marire te mahi a tae ki te 16 o Pepueru, 1879, a i taua wa ka tutata haere te mahi ki nga kainga Maori i Mawhitiwhiti. Kua whakaoho mai a Titokowaru ia Kapene Wirihana (Captain Wilson) ko ia te hoa mahi a Meiha Paraone, ki ana ia e kore e puta i nga Maori te rori ra rota i a ratou mahinga kai; otira i te wa e ruritia ana ko te mania kau kua noho a ia i runga i te tikanga hoa aroha atu ki nga kairuri a ki te Kumihana hoki me ona hoa; a i etahi wa i te ahunga mai o te raina o te rori ki tona kainga i Okaiawa i tohu tohu kia ratou te wa mo te ara me te wahi pai mo te whakawhiti i te awaawa. Ruritia ana nga eka 16,000 pea o te mania ki nga tekihana iti a ruritia ana hoki he taone a kahore he whakakore. I te tatanga ki nga ra mutunga o Pepuere ka rereke: ka timata nga tangata Maori te tapahi i nga whika o nga peeke (pegs) i te Taone (o Manaia). I te 28 o Popuere ka whakaatu mai te kairuri Tumuaki ko te mea hei whakararu i a ia ko nga waerenga me nga mahinga kai a i a ia e tapahi ana i tetahi raina ma roto i tetahi uru rakau ka tahuri nga tangata Maori "Ki te tua i nga rakau a hinga iho ki te raina ara, a ka whakaroa i te mahi o nga kairuri." Tukuna ana tenei whakaatu ki te Minita e te Tumuaki Kairuri a kahore i tahuritia atu mo te marama kotahi, i kona ka tuhia e Te Hiana enei kupu ki runga ki te whakaatu "kahore he kupu; me huihui atu ki era pukapuka mo Waimate takoto ai inaianei. J.S. Aperira 2." Kei te nui haere te whakakore ruri. I te 12 o Maehe ka whakaaturia e tetahi o nga kairuri kei te tere te kore haere o nga peeke o nga tekihana i tetahi o nga Poraka a haere atu he teihana (station) kua hutia nga peeke mo nga maero maha. Kahore te kairuri i unuhia nei ona peeke i whakaae na te rereke o te tu o nga tangata Maori mo tona whakatakoto raina rori tutata ki te kainga o Titokowaru i Okaiwa; otira i runga i to maua ata rapu e marama ana ko te tino take tenei i panaia ai nga kairuri i te mania. I te ahuanga o te rori ki nga waerenga ki nga paraki (paddocks) karaihe a ki tona kainga, ka tohe te kairuri i runga i tona mahi kairuri, ki te mau i tona ara ki te wahi tika tonu ki tetahi wahi whenua taiepa nui kau rua ki te karaihe Pakeha, a puts mai ana te moni i ia tau mo te karaihe, kahore maua e kite i tetahi take hei peneitanga. Whakakore ana a kapene Wirihana (i runga i te tono a Titokowaru) otira kahore a ia i kaha, a tika tonu taua ara ma te wahi i whakakorea e tenei rangatira. Oti rawa ka haere a ia ki Parihaka tae rawa ki te rua wiki kua panaia nga kairuri. Amuri ake nei e Te kawana ka whakaaturia ki a koe te whakaaro o Te Whiti, a te mea i tau i runga o taua mahinga. I nui to maua rapurapu i tenei mea a e kitea nga korero whaki ki muri nei.
A ahakoa i runga i tenei mahi i ngaro atu ka ngaro atu te mana o te whakahoa mai o Titikowaru page 14tera ke tetahi mea nui hei whakararururu i nga tangata Maori e Whai tikanga ana ki te Mania o Waimate. Ko te take ko te kore whakarite a te Kawanatanga i nga Rahui tika ma ratou. Kua whai kupu maua ki nga kupu whakahau a Ta Tanara Makarini ki a Te Parete i te tau, 1872, a i ki atu kia whakaritea nga Rahui nunui mo nga Tangata Maori tuturu: a tae noa ki tenei wa kua meatia e Te Parete e Meiha Paraone kia rite tahi. I muri tata o te timatanga o te ruri ka ki atu a Te Hiana ki etahi tangata Maori haere mai Waimate era e whakaae ratou ki nga Rahui ka whakaritea ma ratou; a e rua ana ata kianga atu i te wa e ruri ana kia Titokowaru, kia Manaia me o raua tangata tera e whakaritea he Rahui, mo o ratou tanumanga Tupapaku, mo nga mahinga, mo nga mahinga ika a hui atu ki tenei ka hoatu e Te Kawanatanga he Rahui ma ratou hei moni mahi i te pai ma ratou. A ina kite ratou i nga tekihana kua oti te ruri mo te hoko, a kahore rawa e marama a ratou Rahui engari noho puku ana te Komihana me nga kairuri mo taua mea, a i to ratou rongo meake ka tukua te whenua nui ki te hoko, ka whakaaro pea ratou kua puta te wa kia whakamutua tenei mahi nui a ka ata whakahoki marire i nga kairuri ki te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro.
O roto o nga patai maha kua pihi ake i enei tikanga e toru nga patai i kitea e maua me ata whakaaro, rapurapu marire.
1. | I ata hoatu ranei etahi tohutohu whakahau ki te Komihana (Meiha Paraone) i runga i te whakarite Rahui i te Mania i mua ranei o te ruritanga a i te wa ranei e ruri ana ? |
2. | I whakaritea ranei etahi Rahui a ki te mea i whakaritea, nonawhea a i peheatia? |
3. | Ki te mea he tika kahore rawa i whakaritea i mua o te ruritanga i te wa ranei e nui ana, tera ranei etahi take mo te whakapono ki te mea i whakaritea kua kore te pana i nga kairuri a kua kore e puta nga raruraru o muri? |
1. |
E. korero mai ana a Meiha Paraone e ki ana, kahore rawa he whakahau tika i tae ki a ia (kahore he pukapuka tuhituhi) mo te rahi, mo te wa, mo te ahua o nga Rahui. Engari i tae ki a ia nga kupu whakatau i tuhia ki nga kupu whakatau a Ta Tanara Makarini kia Te Parete ki a ia ano i te tau, 1872, me 1876: kua mohio aia ki nga kupu a Te Hiana i nga wa kua kiia ki mua nei; a he tika ano kua kiia kia whakaritea etahi Rahui nui mo nga tangata Maori; engari no muri i te pananga o nga kai ruri i ki ai a Te Hiana ki a ia "Kia ata mahara a ia kua tau hoki te whakaaro o te Kawanatanga ki te hoatu i nga eka 20,000, tae ki te 25,000 eka, ki nga tangata Maori i te Mania timata i Waingongoro haere a tae ki te awaawa o Wahamoko a tae atu ki te Maunga" (Mount Egmont.) I runga i taua whaikorero i te Whare o Raro i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana e marama ana kia hoatu Rahui e Meiha Paraone ki nga tangata Maori tae atu ki ie 25,000 eka. Kahore a Meiha Paraone i mohio ki tenei, nga tangata Maori hoki i te wa e ruritia ana te Mania a ko nga whakatau i tae ki a ia ko era kua tuhia nei e maua. Era pea e tika te ki he marama he nui nga tikanga o te whakatau a Ta Tanara Makarini a waiho ana ki a ia (ara kia Meiha Paraone) te tikanga: a era a ia e ahei ki te mahi i tana i pai ai Otira i runga i te whakamana o te Kawanatanga, ko tona tu tena a tae ki te 15, o Hanuere, 1879, i te wa kua maha nga tekihana kua ruritia. I taua wa tae atu te waea a Te Hiana he tuku atu i tetahi a Ta Hori Kerei, a ko nga kupu enei, "I mua i te whakaputa o tetahi tikanga mo nga Rahui Maori i te Mania a i mua o te kupu whakaputa atu a Meiha Paraone ki tetahi tangata Maori mo tenei mea e mea ana ahau ko te mea tika kia tae katoa nga kupu ki te aroaro o te Kawanatanga kia whakaarohia iho.—G. Grey." Ko tenei whakakore whakaputa kupu a Meiha Paraone ki nga tangata Maori i whakaarohia iho e ia he whakakore i tona korerorero atu kia ratou mo taua mea: a kore ana e puta he mahi mana ki aua Rahui mo nga marama e rua, me te haere tonu nga ruri tekihana. I tona haerenga ki Parihaka i Maehe, 1879, a i haere tahi nei a Te Hiana i a ia a i hoatu kupu pouri a Meiha Paraone ki a ia mo te whakanuitinga o tona mahi e te waea o Ta Hori Kerei, ki ana a Te Hiana kia mahi a ia i tana i pai ai a ka whakamanaia taua mahi. Otira kahore i tau te aha noa o Meiha Paraone kua panaia nga kairuri e nga Maori. Ata ki marire ana a Meiha Paraone i runga i tona korero ki to maua aroaro, ana "korero kaiwhaki," na enei kupu whakaatu a Ta Hori Kerei i whakamutu taua mea katoa i runga i te taha ki nga Maori. Otira i a raua ko Ta Hori Kerei e korero ana i Taranaki ki muri mai i ki a ia "Ko te mea tika kia whakina mai tena a ka puta pea te kupu kia whakarere ke te mahi." Kahore i ata utua atu e Meiha Paraone taua kupu. Ki ta maua whakaaro tika tonu a Ta Hori Kerei e tika ana kia whakaputaia he kupu ki te Kawanatanga mo nga Rahui, a e tika ana anohoki taua whakaaro, ki te mea kei te whakakore taua waea i te mana mahi ko te mea tika kia puta tona kupu whakahoki a kia tukua tetahi kupu whakaatu a kaua a ia e ata noho kupu kore no te mea, e ahua aro ana te waea a Ta Hori Kerei ki te whakaaro e kore pea e tika tana mahi. E marama ana, ko te mea tika i runga i tenei mea nunui te mahi i nga Rahui (i runga i te mana whakaaro, era e kitea, ko te take tenei o nga mahi i puta ki muri), kua ata mahia i runga i te whakaaro nui o te Kawanatanga tenei mea, a kua tukua atu ki te Komihana Hiwari nga whakatau tuturu. Ki te tangata kua kite i taua wahi a e mohio ana ki te tu o nga kainga o nga hapu o reira, era e marama kotahi anake te ara tika hei mahi a kotahi ara ko te whakarite i tetahi Rahui nui i waho tata o te ngaherehere, me te hui i nga kainga katoa ki roto me nga mahinga kai me nga mahi whakapapai: me etahi Rahui iti i te wahi marama, kia rite ki era ia Hone Pihama me Manaia me nga tanumanga tupapaku me nga mahinga ika, me nga pa tawhito. Ki te mea kau ata tuturu nga tohutohu kia Meiha Paraone kia ruritia kia makatia aua Rahui i mua o te timata o nga ruri tekihana, e kore e puta mai te raruraru, kua marama hoki i tenei tona ara mahi a kua marama ki nga tangata Maori. He mea hei korerotanga tenei, ko te tino tika o tenei mea kia mahia i mua o te ruri i nga tikihana, kahore tenei i whakaarohia kia ata mahia e te Komihana e tetahi ranei o nga Minita o te Kawanatanga, a ahakoa puta mai i etahi wahi etahi tangata te tohe kaha mo te penei. |
2. |
I whakaritea ranei etahi Rahui, kahore i ata mea kia korerotia tenei mea me i kore a Te Hiana i ki i te Whare o Raro; "e ahei ana ahau te whakaatu i tetahi mapi a e kitea i runga era e tata ki te 4,000 eka o roto o te 16,000 eka i meatia kia Rahuitia ma nga tangata Maori; a haunga tenei anake otira ko nga tanumanga tupapuku nga pa me te ngutu o nga awaawa katoa e puta haere ana i runga i o ratou whenua i meatia katoatia nga mea i tika kia meatia. I whakaarohia kia hoatu Rahui e tae ki te 25,00 eka o roto o te 95,000 eka a ka waiho enei tangata hei tangata e pahika ake ana i etahi atu tangata Maori o reira. A i te kianga nei i haere aua ruri i runga i te patai kore a i te whakarite kore i nga Rahui e koreretia ana te mea kahore i tika." I tetahi waea kia Te Make (Mackay) kua kiia atu tenei ki i runga i nga kupu ata korero, ki ana a Te Hiana "ko etahi o nga tohutohu mai e whakaaetia ana e page 15ahua ana kua kiia atu e ahau kia whakamahia, ara, era mo te tohutohu mo te whakaoti i te korero mo nga Rahui. Ahakoa ngawari e kore e oti a taea noatia te wa e ata tohutohungia mai e nga Tangata Maori nga Rahui i tino hiahiatia e ratou. Tae noa ki tenei ra kohore ratou i whakaae ki te tohutotu. A inaianei kua tohutohungia e matou. Kua oti nga mahinga ika, i te ngutu o ia awaawa, i nga tanumanga katoa, me a ratou mahinga kai me etahi tekihana maha. Kotiwhatiwha ana te mapi i te Rahui. Ki te tirohia te tuhituhi a Te Hiana o te 14 o Aperira tera pea e kiia i whakaaro a ia ki te whakamana i te mahi a Te Retimana i te tau 1867 me ta Ta Tanara Makarini i te tau 1872. Kia kotahi te Rahui o te whenua katoa o waenganui o Waingongoro a tae ki te awa o Inaha. Otira e ata ki ana a Meiha Paraone, kahore a ia i whakarite Rahui i mua, i te wa ranei e ruritia ana nga tekihana a ko tona mea i whakaritea ai ko te whakarite Rahui; a taea noatia te wa i panaia ai nga kairuri, kahore he Rahui i makatia ki te whenua i makatia ranei ki nga mapi, a kahoro a ia i korero atu ki nga Tangata Maori hei whea ranei nga Rahui, ki mai hoki a ia kia maua ko te mapi e kiia nei e Te Hiana kua tuhia nga Rahui e tae ana ki te 4,000 eka, i peneitia te hanga: I muri o te pananga o nga kairuri e nga tangata Maori a kua whakamutua te ruri ka tae mai a Meiha Paraone ki Poneke. I te 2 o Aperira i haere a ia ki te Tari Ruri Whenua i kona, a makatia ana ki te mapi tekihana o Waimate Mania nga Rahui i whakaarohia e ia he tika, whiriwhiria ana nga eka e tata ana ki te 3,000 o nga tekihana i ruritia, a pania iho, a waiho ana hei Rahui Maori. Heoi ano pea nga tangata i mohio ki tenei mapi i pania nei, ko nga tangata o te Tari Ruri Whenua, ko Meiha Paraone me te Kawanatanga. Ko te Hamapere (Humphries) to Tino Tumuaki ruri whenua i Nu Paremata a ko ia te kaitohutohu i nga ruri o Waimate, me Te Witikoma (Whitcombe) te Komihana o nga whenua o te Karauna kahore i mohio ki taua mapi a na maua i whakaatu. E ata ki marire ana a Meiha Paraone kahore enei Rahui i peneitia a taea noatia amuri o te panuitanga mo te hoko. A i reira ko te ahua whika nei i tuhituhia a oraiti i kahititia hei "whenua pupuru kia kaua e hokona." Kahore nga tangata Maori i mohio ki te whakaritenga o enei Rahui a tae noa ki tenei ra. A kahore rawa i ia nga tangata, a kahore i whakataua ki nga wahi tika i runga i nga whakaaetanga a Ta Tanara Makarini raua ko Te Hiana ki nga Tangata Maori; kahore rawa i tau ki roto te eka kotahi o nga kainga tata ki te Ngaherehere, i te wahi e noho nei te nuinga o nga tangata a te wahi i whakaarohia e Meiha Paraone hei wahi mo nga Rahui nunui hei whakaea i nga hapu. Kotahi tonu te taunga o enei korero, e tika ana, kahore he Rahui i whakaritea i mua, a i te wa ranei o te turitanga kahore rawa etahi i makatia ki te whenua, a kahore ki te mapi engari ki te mea kotahi anake kua kiia i mua ake nei: a kahore era i makatia ki te mapi i whakaaturia ki nga tangata Maori. |
3. |
Otira me rapurapu hoki maua ki te mea he tika kahore rawa i whakaritea i mua o te ruritanga i te wa ranei e ruri ana, tera ranei etahi take mo te whakapono, ki te mea i whakaritea kua kore te pana i nga kairuri, a kua kore e puta nga raruraru o muri. Kei te ata marama kei te kaha nga whakaaro o Meiha Paraone me ona hoa kaimahi a Kapene Wirihana me Te Pereki i runga i tenei mea; a i runga i nga kupu a etahi o nga tino tangata o nga Maori hui kia Te Whiti kia Titokowaru a me o ratou mahi i te wa e ruritia ana te whenua i nga marama e whitu, e waru i ata tatari marire nei ratou kia kitea te makatanga o nga Rahui; ko taua mea ano. I pataia atu tena kupu kia Meiha Paraone e maua "Me mohio maua e whakapono ana a koe, ki te mea kua waiho mau e whakariterite nga Rahui ma Titokowaru era e whakamutua e ia tana whakakore i te kairuri?" "Ae." "E tino marama ana ranei maua ki to kupu ki te kore whakarite Rahui te take i panaia ai te kairuri?" "Ae, e whakaaro ana ahau koia na." "A ki te mea i ata korero atu ki nga Maori mo nga Rahui, a ki te whakaritea he Rahui e ea ai ratou, kahore pea nga kairuri i panaia?" "E pono ana." "A me mohio maua i runga i to tu Apiha mo nga mahi Maori i reira i runga i to whakaaro, kahore i tika te mahi nui i mua o te whakariteritenga i te korero mo nga Rahui?" "Ae." Ki ana a Te Pereki i tetahi tuhituhi o te 21 o Hepetema, 1869, a kua ono nga marama o te pananga o nga kairuri, "Ko te ahua o te mahinga a Te Kawanatanga, a i runga hoki i nga korero maha i rongo ai ratou, ka marama i nga Tangata Maori tera e wawahia katoatia nga whenua o waenganui o Waingongoro me Hangatahua awa, a me te kore whakaaro ki a ratou; a ka marama o ratou ngakau i runga i tenei ruri koia na te tika, ka tahuri ratou, nga hoa noho pai me etahi atu ki te whakamutu i te ruri. He maha nga ki mai a nga tangata Maori o waenganui o Waingongoro o Urenui ki to ratou whakaaro era te Kawanatanga e wawahi, e tango i nga whenua katoa o waenganui o Waingongoro o Hangatahua awa me to ratou timata ki te pena i Waimate. Haere tonu te puri i Waimate, e makatia ana ki nga tekihana iti, kahore he Rahui i whakaaturia a ko nga mapi i tuhituhia a taia iho kahore i whakaatu Rahui, ara nga mapi mo te hoko." No te rongo o Meiha Paraone kua whakakorea te ruri ka haere tere aia ki Poneke ka timata te maka i nga tekihana ki te mapi mo nga Rahui Maori. Ko te mea tika mo te timatanga ko te ruri i tetahi Poraka ma nga Maori; ara me ruri nga Poraka o ia hapu, hei kona ka whakariterite ki nga tangata na ratou te kainga, ki nga wahi, ki nga rohe mo nga Rahui a amuri ka korero i te utu mo te toenga. I tuhituhi a Te Tamihana (Thompson) (hoa mahi a Meiha Paraone) ki a ia i te 23 o Pepuere, 1869, i ki "He tono atu ki a Te Hiana me ata whakarite tonu inaianei tetahi tikanga mo nga Rahui a ki te ahei me haere mai a ia ki waenganui o nga Maori inaianei tonu." Ko te tino korero mo taua mea na Te Whiti i runga i tona korero kia Te Make, i to raua tononga ko Te Pereki, e Te Kawanatanga ki taua Rangatira i Parihaka, i muri o te pananga o nga kairuri. Kua roa te korero mo te whenua riro i te rau o te patu, a te korero o Te Whiti mo te nui o te whenua mana ratou ko ona tangata i te taha ki Te Hauraro o Waingongoro. Ka puta te kupu a Te Whiti mo nga Rahui. Ka ki a ia "E he ana ta koutou ruri kahore hoki i whakaaetia e ahua. I ta korua haerenga mai e Pereki i whakaaturia e koe te raina i tapahia ma waenga i nga ngakinga i te tatau o te whare a Titokowaru." Whakahokia e Te Pereki "ae i kite maua i tena" ka ki ano a Te Whiti "kei hea te wahi e puritia ana ma nga Maori? Kei whea nga kupu a Te Makarini a Te Parete, e ki nei e kore nga whenua e nohoia ana e nga Maori e tangohia? Ki te mea kahore i panaia nga kairuri kahore rawa te Kawanatanga e wahi whakaaro mai kia matou. Rere ke ana nga tikanga a Makarini a Parete me te Kawanatangata tawhito ki nga tikanga a Te Hiaua, a Paraone me te Kawanatanga hou. Ko te tikanga a Parete, ka atua haere mai ki te korero, hei muri ka tahuri ki te mahi." Ka haere tonu taua korero, page 16"kahore e tika kia ata noho nga tangata me te ruri haere i te whenua i raro i o ratou waewae. E ki ana korua "Me noho tahi maua ko Te Kawana ki runga ki te Paraikete, kahore Te Kawana e pena; kei te kumea atu mana anake." Ka korero ano "Kua whakamanaia ranei korua e te Kawanatanga hei homai whenua maku a kia whakaae atu ahau kia tangohia tetahi wahi? Ki taku titiro i runga i te mahi e nga ruri e mahia ana koutou kia riro katoa te paraikete ma koutou a kia noho tahanga ahau." I runga i nga kupu i puta i te aouga o te ra ka kitea era e oti tenei tautohe ki te mea ka hoatu e te Kawanatanga nga Rahui e ea ai ratou. Kei te whakatika a Te Make a Te Pereki i Parihaka kei te haere ki Taranaki, puta ake a Te Whiti ki te whare i noho ai raua me te tono kia haere raua ki tona whare. Haere ana raua ka patai a ia "E haere ana korua ki Taranaki kia kite i a Parete mo ana kupu homai whenua e kiia nei i puta i a ia, a ki te korero atu hoki ki te Kawanatanga?" Ka ki a ia "E tika ana, kahore ahau e ki kia haere korua, (otira) ki te puta mai he pai, e pai ana" Ka whakahokia e Te Make "Me haere maua a ki te puta tetahi kupu nui, ka hoki mai maua kia kite i a koe." I tana waea ano kia Te Hiana (i te 4 o Aperira, 1879) i honoa atu enei kupu e Te Make "I maro raua te kanohi a Te Whiti i tona patai mai kua whakamanaia ranei koe e te Kawanatanga hei homai whenua maku." I runga i to maua whakaaro ko nga kupu i puta ia Te Whiti ia Te Make he ata mea marire na taua Rangatira ki te Kawanatanga kia whakaputaia atu e te Kawanatanga tetahi tikanga e oti ai enei raruraru; a e ki ana maua i whakaatu mai a ia i tona mohio kia kite i te whakaritenga o aua raruraru i runga i te wehewehenga o te whenua ara te (wehewehenga o te paraikete) otia kaua te Kawana "e kukume atu, mana anake." Kahore i whakaritea i taua wa e te Kawanatanga. Engari i whakahoki kupu a Te Hiana ki a Te Make i te aonga ake o te ra o muri o te taenga o te waea ki a ia. I ki a ia "E whakaaro ana ahau i runga i nga kupu o Te Whiti e mahia ana a ia ki te korerorero i te raruraru nei a ki te whakarite. E mau tonu ana ahau ki aku kupu o mua; a era ahau e tono kia hoatu kia 25 eka o te 100 kia nui atu ranei o te whenua katoa. Ka hoatu ano he moni, otira me ata mahi te moni kia waiho hei utu mo te taiepatanga i te whenua me te whakapai o te whenua. Era e ata whakaarohia nga Rangatira." Otira kahore he aha i mahia. Heoi ano te mea i mahia hei whokahoki mo te aro mai a Te Whiti: Otira i tenei wa kua panuitia e te Kawanatanga tenei whenua mo te hoko, a no te 24 o Aperira, i puta ai to ratou whakaaro me tuku te ra o te hoko ki muri mai, he nui nga mea hei ako i nga maori era e hokona te whenua me te kore whakarite Rahui ma ratou. I te hokinga mai i Taranaki ki Poneke a Te Make, i te timatanga o Mei, ki muri mai i haere a ia kia kite i nga Rangatira katoa ara a Motu, a Hone Pihama, a Titokowaru, a Taurua me etahi atu, kahore i tae ki Parihaka, a kahore a ia i kite ia Te Whiti. |