V. Nga. Whakaritenga o1873.

He kupu tenei na maua ki a koe e Te Kawana, a e kore e taea e te tangata o waho ki te whakakahore na nga tikanga katoa o te tau 1872, nga whai korero o te Paramete, nga kupu o nga Tumuaki o ia taha o te whare, i tikangatia ai te whakapono o nga Maori i hoki atu ki te Hauraro o Waingongoro e kore ano ratou e peia i reira. Ahakoa te whakaheanga o nga Hapu i te Tonga o taua awa e marama tonu ana ahakoa kahore a Ta Tanara Makarini i pakeke ki te whakapumau tonu i te riro i te rau o te patu kahore a ia i whakaae ki te whakahoki. Kahore i ata mutu te Paramete, kua puta tona whakaaro ki te whakaatu ki nga tangata Maori puta noa i te Takutai katoa to ratou peheatanga. Hau atu ana i te 8 o Hanuere, 1873, ka karangatia e ia etahi hui nui i Whanganui, i Te Hawera, i Nu Paremata. Ka puta ano te kupu whakahe a Meiha Keepa mo te whakahoki o nga whenua i te Mania. Ki ana a ia "kua rongo taku iwi kua whakahokia nga whenua o waenganui o Waingongoro o Taranaki, a riri ana ratou ki tenei no te mea i pai nga ritenga ki nga Hapu o Taranaki, a kua tau te whakataimaha ia ratou. Kua rongo ahau ko te whenua ki te Hauraro o Waingongoro kua whakahokia, a te tono tenei naku kia whakanga waritia nga ritenga mo matou kia rite hoki ki era i te taha ki te Hauraro o taua awa." Ka whakahokia e Wi Parata ka ki kahore he kupu i puta i te Runanga mo te whakahoki whenua ki tetahi hapu a ka rere ki te tikanga mo etahi. Ki ana a ia "I tangohia katoatia te whenua e te Ture a i te wa kotahi. Kaua e whakaaro kua wehewehea he whenua ma te Hapu kotahi: e whakaaro ana a matou (a te Kawanatanga) kei a matou te whenua katoa." Ka ki a Ta Tanara Makarini "I runga i te korero mo te whenua, ki te Hauraro o Waingongoro, kahore ahau i te mohio kua hoatu kia koutou (ki nga Maori) i runga i ta koutou ki nei; kahore, kahore he whenua i hoatu" Ka haere tona korero ka ki "Ka tirohia e ahau te tikanga mo te whenua a muri ake nei, a hei kona korero atu ai me pehea ranei" Whakahokia mai ana e Meiha Keepa kei te whakapono a ia i te korero mo te whakahoki i te whenua i te Hauraro o Waingongoro. Ki ana a Mete Kingi i haere tahi raua ko Taurua kia Te Tapeta a ki ana a ia, ko nga whenua kua oti te hoko, otira ko nga whenua takoto noa ka whakahokia era.

I tetahi hui, ara i te 31 o Hanuere i whakaputaia atu e Ta Tanara tona kupu whekatau mo te wahi ma Taurua, me nga Rahui i te takiwa ki Patea. A whakaotia ana e ia taua mahi i runga i tona tukunga i nga akiaki e rua hei whakatika i te mahi o ana apiha i te taha ki te Hauraro ki te Tonga o Waingongoro, whakangawaritia ana nga Pakeha i runga i tona tuku nui i te moni hei timata hanga mo te ara i te maunga, ara nga Pakeha o Te Hawera, a whakakorea ana e ia te kupu a Te Pokiha "kia kore he ahi Maori e ngiha" i runga i te ki ahakoa i rite taua kupu i te wa i tu ai a Te Pokiha hei Minita no te wa tena o te ohorere a kua kore e oho oho inaianei. Haere atu ana ki Nu Paremeta, tu ana te hui nui ia Ngatiruanui ia Ngatiawa ia Taranaki a i ki atu a ia kia mahia e ratou nga mahi e tau ana ki te rongomau. Ki ana a ia "Ko nga whenua katoa kei te Kawanatanga, ko tera taha o Waingongoro (ko Patea) kua oti a me ata whakarite e tatou tenei taha. E hiahia ana te Kawanatanga ki te whakangawari atu kia koutou i runga i tenei mea." Ka haere tonu tana korero "Engari me tahuri koutou ki te mahi kai kia mahara ki ta koutou whakatauki "mate hohoro te ingoa o te toa whawhai, ko te ingoa o te tangata kaha ki te ngaki kai e kore e mate." Kia tere to tatou whakariterite i te whenua. Kei te hiahia te Kawanatanga kia whakanohoia paitia koutou ki runga; ka tahi ano ka pumau te rongomau. Ko taku tohutohu tenei kia koutou kia kaha ki te mahi kai a ki ena tu mahi. Ko te pakanga mo muri nei me mahi te whenua. Me waiho kia nui tonu te ingoa o Ngatiruanui kia pena ano me mua. E hoki ki te whenua kaua e haere i runga i te haere manene engari me haere i runga i te haere tamariki nana te whenua."

Whakaaturina ana e Ta Tanara Makarini enei mahi ana ki te Tumuaki i roto i tetahi pukapuka tuhituhi i tukua ki te Paremete. Ka patai atu ano maua ki a koe e te kawana me kore ratou i whakatika i te whakapono o te Hapu o Ngatiruanui te whakaaetanga a te Kawanatanga kia ata hoki marie ratou ki runga ki to ratou whenua. Oti rawa tenei ka riro etahi Poraka nui o roto o te whenua riro i te rau o te patu. I te mutunga o te mahi Kawanatanga a Te Parete i Hurae 1875 kua riro 185,000 eka whenua i runga i te pukapuka whakaaetanga o te tuku, whakatakotoria ana ki te aroaro o te a Paremete e nga Minita. Na tenei tikanga hoko whenua i tupu ake ai te whakaare o nga tangata Maori, a kitea ana i tenei te whakaae ki o ratou take iwi; a i tino kitea tenei i te [unclear: hoko] Otoia Poraka i Kakaramea e tata ana ki Patea. I ki te Apiha o taua takiwa a Kapene Rei (Captain Wray)i runga i tona whakahe mo tenei tikanga "Ki toku titiro kahore e marama tenei mea, te whakaaro e tika ana kia homai e nga tangata Maori, kua riro nei o ratou whenua i te rau o te patu nga whakaaetanga tuku mai i te whenua i runga i te tikanga o te ture. E whakaaro ana ahau ki te tika kia utua, engari me hoatu nga moni i runga i te tikanga hoatu mo te mea kua riro mai; a e kore kitea i tenei te ahua mahi ture kore me tenei te mahia nei." A e rapu ana hoki nga Tangata Maori e tuku mai ana i tetahi take hou i runga i tenei tu mahi. I te putanga a tetahi raruraru a te Rangatira nei a Tapa Te Waero, kua noho a ia ki tetahi wahenua i tukua ki tetahi Kainoho Marihia i te tau 1867, i ki atu a ia kia Meiha Paraone (Major page 12Brown) "Kahore a ia e whakaae ki te tikanga riro i te rau o te patu; kahore oti a Te Parete a Meiha Paraone i utu moni ki nga tangata Maori o Whenuakura mo to ratou whenua, a me i tika tena he aha te mana o te riro i te rau o te patu?" Whakaaro ana a Ta Tanara Makarini kua puta te wa hei wahakarere ke i tenei tikanga; a i te whakamutunga o te mahi a Te Parete a i te tuanga o Meiha Paraone ka korero a ngutu atu a Ta Tanara Makarini ki a ia kia kaua e hokona nga whenua riro i te rau o te patu a kaua e tangohia o ratou pukapuka whakaae mo te hoko. A i runga i tenei ko nga Poraka tuatahi e rua e whakaritea nei e Meiha Paraone, ara, te Opaku me Okahutiria i te takiwa ki Patea i hoatu kau nga moni i runga i te tikanga hoatu. Ko te timatanga tenei o te tikanga e kiia nei he "Takoha." Era a koe e kite ki muri mai e Te Kawana ahakoa rere ke te kupu mo tenei tu mahi, kahore i rere ke te whakaaro o nga tangata Maori i runga i tenei utu moni. Ko nga kupu tu a te Kawanatanga i hoatu hei tohutohu mahi i hoatu e te Minita Maori ki te Komihana Hiwari hou, kahore i pa ki te ahua o te tikanga mahi kia riro mai ai nga whenua i riro i te rau o te patu kahore, whakamanaia ana e Ta Tanara Makarini ona kupu Whakaatu o te tau 1872 inahoki ka huihuia mai e ia ana kupu Whakaatu ki roto ki nga kupu whakaatu o te tau 1875, a ki ana ia koiana hei mahi, a i taua wa ano ka whakanuia atu nga moni hoatu i te rima hereni ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro, i runga "i te ki o nga tangata Maori hei whenua utu nui rawa a no te mea hoki kahore ratou i whakaae ki te tikanga o tenei mea te riro o te rau o te patu. I mahia tenei tikanga hou ki te ringa kaha. Ko te ruri o Waingongoro awa, i timataia i Mei 1876 kahore i oti marire, engari i ki atu a Meiha Paraone ki nga tangata "I mahia taua ruri i runga i te tika, o te Kawanatanga kia whakaputaia tona hiahia ki nga whenua riro i te rau o te patu." Manawanui ana a Meiha Paraone i runga i te ahua ngawari o nga Tangata Maori i taua wa, ka tono atu a ia ki te Kawanatanga kia tukua atu kia kotahi tekau nga kairuri me etahi atu tangata kaimahi, a kia takua atu ki a ia kia 9,000 pauna moni hei takoha i runga i te tikanga e rua hereni me te hikipene mo te eka. Ki ana a ia era e oti i a ia te whenua o waenganui o Patea o Waingongoro, a ka oti tenei "ki tona whakaaro era hoki e oti pena a oti pai te whenua ki te Hauraro o Waingongoro a tae noa ki Oeo."

Ko te mahinga o nga Poraka e rua (o Opaku o Okahutia), i runga i tenei tikanga hou i oti i Aperira, 1877, a i te marama o muri ka tahuri te Komihana ki te mahi penei hoki ki te toenga o te whenua a tae noa ki Waingongoro. Pai ana tana whakaatu mai o tana mahinga mo te oti i a ia. Ki ana ia "Kei te ata pai haere te whakaaro mai o te whakarongo o nga tangata Maori ki nga mea e puta ana i runga i to ratou maru ia tatou maru ia tatou, inahoki e whakaae mai ana ki te mahinga o nga whenua riro i te rau o te patu, te toenga o waenganui o Patea, o Waingongoro, a kahore e ata whakakore. Ka haere tonu tana korero, "E mea ana ahau ka ata oti te whenua ki to Tonga o Waingongoro, ka whakawhiti i taua awa a ka whakarite i te tikanga mo te Mania o Waimate."

Ka pera tonu te mahi a Meiha Paraone mo etahi Poraka e rua (te Waingongoro, Patea, me Moumahaki), a ko te nui 178,000 eka, huia tenei ki te 185,000 eka kua riro i mua ia Te Parete kua 363,000 eka o roto o nga rohe o te whenua riro i te rau o te patu kua tukna ki raro o nga tikanga o te kupu whakarite o 1872 me 1876. Otira kahore i huia tetahi wahi o te Mania o Waimate ki tenei, a i runga i tenei e ki ana maua ki a koe e Te Kawana kia ata whaaarongo mai koe.