.jpg)
Niu Tireni. Ture Whakatikatika I Nga Ture Whenua Maori.
He Ture hei whakatikatika i nga Ture Whenua Maori.
Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete i runga i tona mana, ara:—
| 1. | Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895." |
| 2. | Mehemea kaore e rereke ana te hangai i nga tikanga o tenei Ture, koia nei te whakamaoritanga o nga kupu e whai ake nei, ara:—
Mehemea kaore e rere ke ana te hangai i ona tikanga, me pena tonu te ritenga o nga kupu e korerotia ana i roto i tenei Ture me te ritenga o aua kupu ano i roto i te rua o nga tekiona o taua Ture. |
Ko nga wahi o tenei Ture, e pa ana ki te Kooti Whenua Maori me te Kooti Whakawa Tuarua, me korero tenei Ture ano he Ture kotahi raua ko taua Ture.
Tukunga Whenua.
| 3. | Kaua nga tikanga o roto o te Ture e waiho hei arai i te tuku mo tetahi whenua kei roto i nga rohe o tetahi takiwa taone i tetahi paro ranei e takoto ana, ahakoa no mua atu no muri iho ranei i te mananga o tenei Ture i whakatakotoria ai taua taone taua paro ranei; kaua hoki te Ture e arai i te tuku mo tetahi whenua, a ahakoa ko te katoa ko tetahi wahi ranei o tetahi poraka o tetahi tekiona ranei kaore i nuku atu i te rima rau eka te nui, a no mua atu i te mananga o tenei Ture i whakataua motuhaketia ai ona take i runga i te whakawa roherohe i runga i tetahi atu huarahi ranei: Engari ko ia tuku pera me whakamana e te Kooti i runga i nga tikanga kua whakaritea e te Ture: Engari hoki me kaua nga tikanga o tenei tekiona e pa ki nga whenua o roto o te takiwa kua whakaritea ra ona rohe i te Kupu Apiti Tuarua o te Ture.page 2 |
| 4. | Ka ahei te Kawana i runga i te Ota a tona Kaunihera, ki te kape atu kia kaua e pangia e nga tikanga o te tekiona tahi rau tahi tekau ma whitu o te Ture, mo tetahi wa poto wa roa ranei, i runga ano i nga ritenga me nga tikanga me nga here e ata whakaaturia ana i roto i taua Ota, tetahi whenua, tetahi paanga, whaitaketanga ranei, ahakoa kei hea e takoto ana, e ekengia ana e te mana o taua tekiona; a ka ahei hoki ia ki te kape pera atu i tetahi whenua mo te taha anake ki te tangata kei a ia e riihi ana taua whenua mo tetahi atu tangata ranei e noho whai-tikanga ana i runga i tetahi whenua kua whakapaia e ia, kua utua ranei e ia he moni ki nga tangata Maori no ratou taua whenua hei riihi hei hoko ranei i taua whenua i mua atu i te mananga o tenei Ture: Engari kaua te Ota a te Kaunihera, i whakaputaina i raro i nga tikanga o tenei tekiona, e whai-mana kia pau ra ano nga marama e rua i muri iho i te ra i panuitia ai i roto i te Gazette: Engari hoki ko ia tuku i mahia i whakaotia ranei i raro i nga tikanga o tenei tekiona me ata whakamana e te Kooti i raro i nga tikanga o te rima tekau ma toru o nga tekiona o te Ture.
Me tuhi he pukapuka whakaatu i nga tono katoa kia whakaputaina he Ota a te Kaunihera i raro i nga tikanga o tenei tekiona, me te ata whakaatu hoki i nga tono i whakaaetia me nga tono i whakakorea, a mo nga mea i whakakorea, me whakaatu ano nga take i whakakorea ai, a me whakatakoto taua pukapuka whakaatu ki te aroaro o nga Whare e rua o te Paremete i roto i nga ra e toru tekau i muri iho i te wa i tuwhera ai ia huihuinga o te Paremete. |
| 5. | I mua o te whakatuturutanga o tetahi tuku e hara i te mokete i mahia i raro i nga tikanga o te tekiona toru me te wha o tenei Ture, me whakahau e te Kooti kia mahia a kia hainatia, e ia tangata e meingatia ana kia mana ki a ia taua tuku tetahi pukapuka ki tuturu, penei me tenei e mau nei te tauira i te Kupu Apiti Tuatahi ki tenei Ture, a e kore he tuku pera e whakatuturutia ki tetahi tangata mehemea he tangata ia e whiwhi ana i tetahi whenua i roto i te Koroni o Nui Tireni, e puritia ana i runga i te tikanga motuhake ki a ia anake, e ia me tetahi atu tangata ranei, ahakoa he whenua ahua pai, tuarua, tuatoru ranei te ahua i runga i nga tikanga kua whakaritea i roto i "Te Ture Whenua, 1892" (hui atu ki te whenua e pangia ana e taua tuku) mehemea e hipa ake ana i te ono rau wha tekau eka whenua pai, ina rapua i runga i te tikanga ko te rua mano eka whenua tuarua, ko te rima mano eka ranei o te whenua tuatoru, e rite ana era ki te ono rau wha tekau eka whenua ahua pai: Engari ka tika ano kia uru ki taua wahi tetahi taha whenua ahua pai, whenua tuarua, tuatoru ranei te ahua, kia rua ranei o aua ahua whenua, a me rapu te wahi e purutia ana kia kaua ai e hipa atu i nga eka e whakaritea ana, nga eka o ia ahua whenua, o te huihuinga ranei o aua ahua whenua.
Ko ia tangata e hanga tito ana i tetahi pukapuka ki tuturu raro i nga tikanga o tenei tekiona ka kiia kua hara ia i runga i nga tikanga o te ture, a i te whakataunga o tona hara ka ahei te whiu kia utu ia i nga moni kaua e neke ake i te rua rau pauna, me whiu ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kaua e neke atu i te kotahi tau, a me te whakamahi ki nga mahi taumaha kaua ranei. page 3 |
| 6. | Kia kore ai e taea te karo nga tikanga o te ture, ka meingatia ko ia tuku whenua a te tangata kua whakamana peratia te tuku ki a ia, ahakoa he hoko he mokete, he taunaha, he riihi, he pewhea ranei, me kore mana rawa atu mehemea i tukuna atu ki tetahi tangata e nui atu ana ona whenua i nga eka kua whakaritea i te tekiona o runga tonu ake i tenei mo te tangata i whakamana te tuku ki a ia. |
| 7. | Ko ia here e taea ana te wewete i raro i te tekiona rima tekau ma rua o te Ture, ka ahei te wewete kia puare mo te riihi kaore e roa atu ana i te rua tekau ma tahi tau timata atu i te ra i mahia ai, me te kore whaitikanga kia whakaatu pono atu te kai-tuku riihi tera atu ano ona whenua e nui ana hei oranga mona, a ka ahei te Kooti ki te whakamana, ahakoa kaore he whakaatu pono pera atu, ahakoa nga tikanga e rereke ana o roto o te Ture: Engari me marama te Kooti e tika ana te moni reti e whakahuatia ana i, roto, a hei painga mo nga Maori whaitake ina whakamana taua riihi.
Ko nga Ota katoa o te Kaunihera e meingatia ana i whakaputaina i raro i nga tikanga o "Te Ture Whenua Maori, 1888," hei wewete here i muri mai o te mananga o te Ture, me tika me whaimana ahakoa kua whakakorea atu "Te Ture Whenua Maori, 1888." |
| 8. | Ko nga tikanga o te tekiona toru tae atu hui atu hoki ki te tekiona whitu o tenei Ture, me kaua e pa ki nga tuku e whakamana ana i raro i nga tikanga o te tekiona tahi rau tahi tekau ma waru, i raro ranei i te tekiona tahi rau rua tekau o te Ture kua whakatikaia nei e tenei Ture. |
| 9. | Kaua te whenua o tetahi Maori e hokona i raro i te mana hoko i tuhia ki roto ki tetahi mokete, i runga ranei i tetahi whakataunga, kupu tuturu a te Kooti, ota whakataunga utu ranei, engari heoi ano te tikanga e taea ai te hoko, me hoko i runga i te tikanga makete e tuwhera ana ki te katoa, a me riro te whenua i te tangata nana te utu i neke ake i ta katoa. Ko te panui whakaatu i te ra me te wahi e tu ai te makete me tuhi ki te pukapuka ka hoatu ai ki te Komihana o nga Whenua o te Karauna mo taua takiwa, a me perehi kia kaua e hoki iho i te toru perehitanga i roto i te niupepa kotahi maha atu ranei e tukua haeretia ana i roto i taua takiwa; a me kaua e tu te makete kia pahure ra ano nga marama e toru i muri iho i te perehitanga me te panuitanga o aua panui. Engari kaua e pa atu nga tikanga o tenei tekiona ki nga hoko a tetahi apiha, e whakahaerea ana i runga i te mana o tetahi Ture, o tetahi atu mana ranei. |
| 10. | Kaua he whenua e hokona hei utu mo te moni o te wea kia pahure ra ano te toru marama i muri o te whakataunga o nga take i raro i nga tikanga o te tekiona toru o te Ture. |
| 11. | Kaore he mea i roto i tenei Ture e ahei ki te whakanoa ki te whakahe ranei i tetahi mana i tetahi tikanga whakaora ranei i whakawhiwhia ki tetahi tangata, mehemea kaore te Ture i whakamana kua ahei ai ki te whakahaere tikanga kia whakaeangia ai e tetahi whenua a tetahi Maori tetahi nama kua tau kua eke ranei ki runga ki taua Maori i mua atu i te mananga o te Ture, engari me ahei te whakahaere taua mana me taua tikanga whakaora ano mehemea nei kaore i whakamana te Ture, a kaua hoki he mea i roto i te Ture e arai i te tikanga e riro ai i tetahi tangata te whenua e hokona ana i raro i nga whakaherenga o te ture ina whakahaerea taua mana taua page 4 tikanga whakaora ranei kua whakahuatia ake nei: Engari i runga i te whakahaerenga o taua mana o taua tikanga whakaora ranei me ata uiui e te Kooti nga mea katoa, e tika ana, i mua atu o te mananga o te Ture, kia uiuia e te Komihana Tiaki i aua tu mea, a ki te marama te Kooti i runga i taua uiuinga kei te tika taua hoko i runga i nga tikanga o tenei Ture, hei reira me ahei te Kooti ki te whakamana i taua tukunga i te whenua
E kore e araia ki te tangata nga painga o nga tikanga e mau i runga anake nei i te take kua riro atu i taua tangata, i muri iho i te mananga o te Ture, he poromihi noti tetahi atu pukapuka whakaaetanga tetahi taunaha ranei, kua whakataua ranei he tika ki a ia i roto i tetahi Kooti whakawa mo tetahi nama pera te ahua me era kua whakahuatia ake nei. |
| 12. | Kaua e pa atu nga tikanga o te tekiona tahi rau tahi tekau ma whitu o te Ture ki tetahi tuku i mahia i mua, mo a muri ake nei ranei mahia ai hei whakawhiti i te whenua a te tangata ki te Kamupene o te Reriwe o Poneke me Manawatu, i runga i te whakahaerenga tikanga hei whakaoti i nga take o te Kamupene ki te whenua i tangohia mo te reriwe i raro i nga tikanga o "Te Ture Hanganga Reriwe Ture Whenua Hoki, 1881." |
Whakatuturutanga I Nga Tukunga Whenua.
| 13. | Ki te puta he ota whakamana i raro i te hiiri o te Kooti, tiwhikete ranei i raro i nga tikanga o te rarangi rima tekau ma rima o te Ture, a ki te tuhia taua mea ki runga ki tetahi tiiti ki tetahi pukapuka ranei, mo runga i nga take katoa o te whenua, ka kiia tera he tino whakaaturanga tuturu kaore taua tiiti taua pukapuka ranei i takahi i nga tikanga o te Ture o tenei Ture ranei, engari kaore e kore i taua ota nga whiu e tika ana hei whiu mo tetahi tangata ki te kitea i titongia e ia tetahi pukapuka ki tuturu tetahi korero whaki ranei i mahia i whakahaerea ranei e ia kia riro atu ai he ota pera. |
| 14. | I mua atu o te whakamananga o tetahi riihi me titiro e te Kooti mehemea kua hainatia taua riihi e nga Maori whaitake, tetahi ranei o ratou, mo te moni i utua ki a ratou, ki etani ranei o ratou, hei taunaha hei moni whakapati ranei; a ki te kitea e te Kooti i utua he moni pera, kaua e whakamana te riihi, engari ano mehemea ka marama te Kooti ko te moni e whakaritea ana mo te reti e tika ana, e rite ana i runga i te ata whakaaro ki te ahua e te whenua, i waho atu ano o ia moni i utua peratia atu. |
| 15. | Ko ia riihi i mahia i mua atu o te mananga o te Ture mo nga tau maha atu i nga tau e whakaaetia ana e te ture i runga i te pohehe, e tino tika ana i pohehe te mahinga, ka meingatia he riihi tika mai ano i te wa i mahia ai, mo te wa poto iho e tika ana i taua wa i mahia ai: Engari me tuhituhi rawa e te Kaiwhakawa tana tiwhikete whakaatu he tika i pohehe te mahinga peratanga, a i runga i etahi atu ahua o te riihi e tika ana kia whakamana i raro i nga tikanga o te Ture me tenei Ture. |
| 16. | Ko nga mahi katoa i mahia ka mahia ranei a muri ake nei hei whakaoti i tetahi whakahaerenga i timataria i raro i nga tikanga o "Te Ture Arai i te Hoko Tahae i nga Whenua Maori, 1881," me ona Ture whakatikatika, mehemea i mahia e tetahi tangata e tu ana hei page 5 Komihana Tiaki i te ra i whakamana ai te Ture, ka tino mana ka tino tuturu aua mahi mehemea nei kaore te Ture Arai i te Hoko Tahae i nga Whenua Maori me ona Ture whakatikatika i whakakorea atu. |
Rehitatanga.
| 17. | Ko ia ota i mahia i mua atu a muri ake nei ranei te mahia ai e te Kooti, i raro i nga wawahanga tuarua, tuatoru, tuawha o tekiona tekau ma wha o te Ture, mehemea kua uru te whenua i roto i taua ota ki raro i te mana o nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua, ka tika te tangata i huaina tona ingoa i roto i taua ota kia rehitatia ko ia te tangata nona taua whenua: Haunga atu ia nga whenua kua riro i te Karauna, kaua he ota roherohe mo tetahi whenua kua uru ki raro i nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua e mahia ma tetahi tangata mehemea kaore te ingoa o taua tangata i uru ki te rarangi o nga tangata kua rehitatia no ratou taua whenua e roherohea ra. |
| 18. | Mehemea kaore i uru ki raro i te Ture Whakawhiti Whenua te whenua e pangia ana e te ota i raro i nga wawahanga tuarua, tuatoru, tuawha ranei kua whakahuatia ake nei, engari he whenua e puritia ana i raro i tetahi Karauna karaati, ka tika te tangata i huaina tona ingoa i roto i taua ota kia whiwhi i tetahi tiwhikete i raro i te Ture Whakawhiti Whenua mo taua whenua, engari mehemea kua tau a kua rehitatia he mokete he riana ranei ki runga ki taua whenua me mau tonu te mana o aua mea; a ka riro ma te whakaputanga o taua ota e tino wahi e whakakore atu te Karauna karaati. |
| 19. | Ko nga ota wawahi, roherohe ranei, kua mahia i mua ake nei, e pa ana ki nga whenua i whakataua i whakahaua ranei kia whakataua ki etahi Maori i raro i nga tikanga o "Te Ture mo nga Whenua o te Takiwa o Tauranga, 1867," me "Te Ture mo nga Whenua o te Takiwa o Tauranga, 1868," me nga ota kua mahia i mua ake nei i raro i nga tikanga o te tekiona whitu o "Te Ture Whakatikatika, 1888, i te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," e whakaatu ana ko nga toenga o aua tu whenua he whenua era no nga Maori whaitake, me tino mana aua ota mehemea nei e puritia ana aua whenua, i te wa i mahia ai aua ota, i raro i tetahi Karauna karaati i tetahi tiwhikete ranei i puta i raro i te Ture Whakawhiti Whenua; a ko te tangata nga tangata ranei i huaina i roto i tetahi ota pera a i whakahuatia i roto ko ratou nga tangata nona te whenua ka tika kia whiwhi i te Karauna karaati i te tiwhikete ranei i raro i te Ture Whakawhiti Whenua mo aua whenua. |
| 20. | Mehemea kua mahia he ota kia whakaputaina nga Karauna karaati mo etahi wawahanga i raro i te tekiona waru tekau ma iwa o "Te Ture Whenua Maori, 1873," engari kihai te karaati tuatahi i hoatu kia whakakorea i runga i nga tikanga o taua tekiona, ka ahei te Kooti i runga i tana ota ki te whakatau kua kore te mana o taua karaati, a hei reira me whakahau e te Hekeretari mo nga Whenua o te Karauna kia tuhia etahi kupu ki runga ki te tauira o taua karaati tuatahi, hei whakaatu kua whakakorea taua karaati, a i runga i te mana o aua kupu i tuhia ra ka kiia kua tino whakakorea taua karaati mo runga i nga tikanga o taua wawahanga, mehemea nei i ata hoatu taua karaati ki te Kooti a i ata whakakorea i te wa i mahia ai aua wawahanga i runga i nga tikanga o te tekiona iwa tekau o taua "Ture Whenua Maori, 1873."page 6 |
| 21. | Kaore he tikanga o te warati engari ma te mana tonu o tenei Ture e whakaputa he tiwhikete i raro i nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua ki tetahi tangata mo tetahi whenua i whakawhiwhia ki taua tangata i runga i tetahi ota o te Kooti, ahakoa no mua atu no muri iho ranei i te whakamananga o tenei Ture i mahia ai, i tika ai kia puta he Karauna karaati he tiwhikete ranei ki a ia, ahakoa hei riiwhi mo te karaati mo tetahi atu mea ranei: Engari, mehemea he whenua kaore ano i uru ki raro i nga tikanga o te Ture Whaka-whiti Whenua, me tuku taua ota ki te Kai-rehita Takiwa Whenua e te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti, a mana e whakaatu ki taua Kai-rehita nga pukapuka (mehemea ra he pera kei a ia) e pa ana ki te whenua kua rehitatia i roto i te tari o te Kooti Whenua Maori; a ina whakaputaina e te Kai-rehita he tiwhikete me tuhi e ia etahi kupu ki roto ki te Pukapuka-rehita Whakawhiti Whenua e tika ana hei tiaki i nga whai-taketanga o nga tangata e whai-kereeme ana i raro i aua pukapuka kua rehitatia ra. |
| 22. | Ko ia kai-tango riihi i te whenua o te Maori, mehemea i runga i tana tono kia rehitatia taua riihi i waiho mana e utu ki te tangata e tika ana hei tango atu i nga moni i pau i te ruritanga o te whenua, i nga utu o te Kooti, i nga utu o te whakamananga o te wira o te riiwhitanga tupapaku ranei, o etahi atu moni ranei e tika ana ma te Maori nona te whenua e utu, a he moni e taea ana e te ture te whakatau ki runga ki te whenua i huahina i roto i taua riihi, heoi me ahei taua kai-tango riihi ki te pupuri i aua moni i roto i nga moni reti e tika ana kia utua e ia i runga i te mana o te riihi: Engari kaua nga moni ka puritia e te kai-tango riihi i roto i te whakaputanga ko-tahi o te moni reti o taua riihi e neke ake i te hawhe o te moni e rite ana hei whakaputa, ka pera haere kia ea ra ano te moni i utua peratia ra. |
| 23. | Mehemea he tiwhikete i whakaputaina i raro i te tekiona ono tekau ma whitu o te Ture me ahei noatu te rehita kia tau ki runga ki te whenua i raro i nga tikanga o "Te Ture Rehitatanga Whenua, 1868," a, haunga ia mehemea ka riro ma te Kooti e whakahau, kaore rawa he tuku mo taua whenua a tetahi Maori nona e rehitatia i muri iho i te rehitatanga o taua tiwhikete kia tino ea ra ano te moni i whakataua kia utua i raro i taua tiwhikete. |
| 24. | Kaore he tikanga kia puta rawa tetahi ota whakatuturu ka taea ai te rehita tetahi tiiti tetahi pukapuka ranei kua whakamana ka whakamana ranei a muri ake nei i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakamana Take Whenua Maori, 1893." |
Whakawhitiwhiti.
| 25. | Kaua e iti iho i te katoa o te hea o tetahi Maori i roto i tetahi poraka i tetahi tekihana ranei te wahi e whakawhitia i raro i te wahanga tuatoru o te tekiona tekau ma wha o te Ture. |
Te Tikanga o Etahi o Nga Kupu o te Ture.
| 26. | Ko te tekiona tekau ma whitu o te Ture me korero ona kupu i runga i nga tikanga whakahaere e mana ana i taua wa i raro i te Ture e ata tohutohu ana i te tikanga o te whakahaere e pa ana ki etahi tu mahi motuhake.page 7 |
| 27. | Kaua e pa atu kaua hoki e meingatia kia pa atu te tekiona wha tekau ma ono o te Ture ki tetahi keehi mehemea i mate te tangata nana te wira i mua atu i te mananga o te Ture. |
| 28. | Ko te tekiona ono tekau ma rua o te Ture me korero mehemea nei kaore i whakaurua ki taua tekiona enei kupu "engari i runga anake i nga tikanga i roto i te tekiona i mua tata i tenei." |
| 29. | Ko te tekiona ono tekau ma rima o te Ture me korero mehemea nei nga kupu "Tino-kai-ruri" i whakaurua ki reira hei whakakapi i nga kupu "Komihana mo nga Whenua o te Karauna." |
| 30. | Ko te tekiona ono tekau ma whitu o te Ture me korero mehemea nei nga kupu "mo te taha ki te Karauna" i whakaurua ki muri tonu o nga kupu "Tumuaki o nga Kaiwea" i te rarangi tuarua o taua tekiona. |
| 31. | Ko te tekiona kotahi rau kotahi tekau ma whitu o te Ture me korero ona kupu mehemea nei nga kupu "ia i raro i nga tikanga o tenei Ture" i tuhia ki reira hei whakakapi mo nga kupu "ano nga tikanga ka whakahaerea a muri ake nei" i te rarangi tuatahi o taua tekiona. A ka ata whakaaturia a ka meinga i konei kaua rawa he mea i roto i te Ture e taea ai te ki ma tera e tango atu e herehere ranei, a na tera ranei i tango atu i herehere ranei te mana whakahaere, era atu mana, tikanga ranei kua tukuna nei e te Ture ki te Kooti, ki te Kooti Whakawa Tuarua ranei. |
| 32. | Me korero nga kupu o te tekiona kotahi rau kotahi tekau ma waru o te Ture mehemea nei i uru ki reira nga kupu "tau e rua" hei whakakapi mo nga kupu "marama tekau ma rua" i te tekau ma iwa o nga rarangi o taua tekiona. |
| 33. | Kaua he mea i roto i taua Ture e kiia na tera i tango atu te mana o te Maori ki te tuku wira, engari me haere i raro i nga tikanga o te tekiona wha tekau ma ono o te Ture: Engari ko te whenua i whakawhiwhia ki tetahi tangata i runga i tetahi wira i muri iho i te mananga o tenei Ture kaore e kiia he whenua i whakawhiwhia ki te tangata e tetahi wira i runga i nga tikanga o te tekiona kotahi rau kotahi tekau ma whitu o te Ture. E kore he paanga ki te whenua ki nga taonga ranei o tetahi tangata e tukuna kia riro i tetahi tangata i runga i te "ohaki" ara i runga i te wira kihai i tuhituhia. |
| 34. | I raro i nga tikanga i runga ake nei mo nga nama me nga taunahatanga nama no mua atu i te mananga o te Ture; ko tenei kupu "whakawhiwhi" i te tekiona kotahi rau kotahi tekau ma whitu o te Ture me whakawhanui tona tikanga kia araia ai te whakawhi-whinga a tetahi tangata i a ia ki nga whenua a tetahi Maori i raro i tetahi whakataunga whakawa pekerapu. |
| 35. | Ko tenei kupu "kai-tango riihi" i te tekiona kotahi rau e rua tekau o te Ture, me ki i uru ki tona tikanga nga kai-whakarite, nga kai-whakahaere, me nga whakarerenga iho a te kai-tango riihi. |
| 36. | Me korero nga kupu o te tekiona kotahi rau e rua tekau o te Ture mehemea nei i uru ki reira nga kupu "tau e rua" hei whakakapi mo mo nga kupu "marama tekau ma rua" i te ono o nga rarangi o taua tekiona ano i patua hoki nga kupu "tahi mano waru rau iwa tekau ma rima" ai whakaurua atu ko enei kupu "tahi mano waru rau iwa tekau ma ono" hei whakakapi mo aua kupu.page 8 |
| 37. | Ko nga kupu whakaupokotanga o te Kupu Apiti Tuarua o te Ture kua whakatikatikaina a kua hoatu e tenei Ture ko enei kupu "Nga Whenua i kapea ki waho o nga Tikanga o te Tekiona 118" hei whakakapi mo nga kupu "Takiwa Maori nga Whenua kua ekengia e tenei Ture," a me korero taua Kupu Apiti mehemea nei i uru nga kupu whakaupokotanga hou kua riiwhitia atu nei hei upoko mo taua Kupu Apiti i te wa i whakamana ai te Ture. |
Nga Whakahaere.
Tono Whakawa Tuarua me te Kooti Whakawa Tuarua.
| 38. | Ko te hiiri e hiiritia nei inaianei e te Kooti Whakawa Tuarua ka kiia koira te hiiri tika o taua Kooti, a ko nga pukapuka katoa kua hiiritia ki taua hiiri ka kiia kua hiiritia tikatia. |
| 39. | Ka ahei te kai-tono i tetahi keehi whakawa tuarua e takoto tarewa ana, mo a muri ake nei ranei e whakahaerea ai i raro i nga tikanga whakahaere o te Ture, ki te unu a ki te whakakore i taua keehi whakawa tuarua i tana wa i pai ai i mua mai o te ra i whakaritea hei whakawakanga mo taua keehi. |
| 40. | Mehemea, mo tetahi keehi whakawa tuarua e takoto tarewa ana, mo tetahi keehi whakawa tuarua ranei mo a muri ake nei e whakahaerea ai, kihai te kai-tono i utu, ki te kore ranei te kai-tono e utu, ki te Kai-rehita i nga moni e tika ana kia whakata-kotoria hei punga mo nga moni e tika ana kia utua i raro i te tekiona waru tekau ma rima o te Ture, mo nga moni ranei e tika ana kia utua mo taua tono i runga i te mana o tetahi tikanga whakahaere o te Ture, o tetahi atu Ture ranei kua whakakorea e te Ture, ka ahei te Kooti Whenua Maori, i runga i te tono a te Kai-rehita ki te whakakore atu i taua tono; a ko taua whakakorenga, mehemea i mahia i runga i te korenga kaore i utua aua moni, ka tino whai mana, mehemea nei kua whakatuturutia e te Kooti Whakawa Tuarua te whakataunga i tonoa ra kia whakawakia tuaruatia i runga i te whakawa tuarua: Engari mehemea ki te kitea e te Kooti na te tino rawa kore o te kai-tono i kore ai ia e kaha ki te utu i nga moni e tika ana, a i runga i taua ahua tera e pa he mate ki taua tangata i runga i te whakakorenga o taua tono, heoi ka ahei te Kooti ki te whakakore i katoa i tetahi wahi ranei o aua moni, a ki te hanga ota mo runga i taua mea i runga i ta te Kooti i mahara ai he tika. |
| 41. | Mo runga mo ia tono whakawa tuarua, kaore nei he moni punga mo te keehi i whakatakotoria, a kaore nei ranei i utua nga moni mo nga mahi a te Kooti, me rite tonu te mana o te Kooti Whakawa Tuarua mo aua tu mea ki te mana kua hoatu nei i runga ake nei ki te Kooti Whenua Maori mo aua tu keehi. |
| 42. | Ka ahei te Kai-tiaki mo te Katoa ki te tono kia whakawakia tuaruatia ia whakataunga a te Kooti i whakatu ai i tetahi atu tangata hei kai-tiaki mo tetahi tamaiti, a ina tupono te pera me ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te whakakore atu i nga tikanga o te tekiona waru tekau ma rima o te Ture. |
| 43. | Me whai mana te Tumuaki Kai-whakawa i ia wa ki te tuku atu ki nga Kai-whakawa o te Kooti Whakawa Tuarua, i te mea e noho kotahitahi ana e noho huihui ana ranei ratou, i tetahi putake e pa ana ki nga tikanga ki nga mahi ki nga whakahaere ranei a te Maori, i page 9 runga i tana i mahara ai he mea tika kia whakataua kia kore ai e rangirua e taupatupatu nga whakataunga a te Kooti mo aua tu putake, a ko ta te nuinga o nga Kai-whakawa i whakatau ai mo runga i tetahi putake i tukuna atu ki a ratou koi ra te mea e whai mana ki runga ki te Kooti me ona Kai-whakawa katoa, a me whai tonu ko tera hei tauira a muri atu mo nga whakataunga katoa a te Kooti me te Kooti Whenua Maori mo runga i nga putake pera ina ara mai. |
| 44. | Ko nga take i tonoa ai he whakawa tuarua me tae atu i roto i nga marama e rua o muri tono iho i te ra i whakataua ai te keehi e tonoa ra kia whakawakia tuaruatia: Engari ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti i tana wa i pai ai ki te whakahau kia whakatika-tikaina nga take o te tono. |
| 45. | Mehemea i runga i tetahi tikanga whakahaere i mahia tera ranei e mahia i raro i te Ture kua kiia me whakaatu i runga i tetahi panui ki te katoa tetahi whakataunga, kaati ko te ra e timata ai te rua marama e tukuna atu ai i roto te tono whakawa tuarua mo taua whakataunga me timata atu i te ra i perehitia ai taua panui. |
| 46. | Me whai mana te Kooti Whakawa Tuarua, i runga te mana whakahaere kua tukuna atu e te Ture e tenei Ture ranei, ki te whakakore ki te whakarereke ranei i te whakatau a te Kooti Whenua Maori a tetahi Kai-whakawa ranei o taua Kooti, a ki te whakaputa ki te whakahau ranei i te Kooti Whenua Maori ki te whakaputa, i tetahi atu whakatau i runga i ta te Kooti Whakawa Tuarua i mahara ai he tika. |
| 47. | Kaore e whakaaetia he tono whakawa tuarua mo tetahi ota whakakaporeihana i raro i te tekiona kotahi rau e rua tekau ma rua o te Ture, mo tetahi ota ranei e whakakore ana i tetahi tono whakawa tuarua. |
Kooti Whenua Maori.
| 48. | Ko te ota i puta i raro i te wahanga iwa o te tekiona tekau ma wha o te Ture ka taea noatu te whakakore i tana wa i pai ai e te Kooti e tetahi Kai-whakawa ranei, ahakoa kua whakatakotoria taua ota ki te tari o te Hupirimi Kooti: Engari mehemea ka pera me wha-katakoto hoki taua ota whakakorenga ki te tari o te Hupirimi Kooti. |
| 49. | Ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te tuku atu ki te Kooti ki tetahi Kai-whakawa ranei, kia uiuia a kia ripoatatia, tetahi tono tetahi atu mea ranei i whakaaro ai ia he tika kia uiuia mo runga i nga tikanga o te Ture, o tetahi atu Ture ranei e tuku ana i tetahi mana whakahaere ki te Kooti ki te Tumuaki Kai-whakawa ranei, ahakoa pewhea nga take. |
| 50. | Ina tae atu ki te Kooti tetahi tono kia whakataua te kai-riiwhi mo nga taonga o tetahi Maori i mate wira kore, ka ahei te Kooti, ina whakahaerea taua tono, ki te whakatu i tetahi tangata tika hei whakahaere i aua taonga mo nga tangata e tika ana mo ratou aua mea, a me ahei hoki ki te whakaputa pukapuka whakamana kai-whakahaere: Engari kaua he whai-taketanga he whai-paanga ranei ki tetahi whenua o tetahi Maori i mate wira kore e riro i tetahi tangata i runga i te pukapuka whakamana kai-whakahaere. |
| 51. | Ka ahei te Kooti ki te whakakore atu i te tuunga o tetahi kaiwhakahaere kaitiaki ranei, i runga i te kore tika o te tangata mo taua mahi, a ka whakatu ai i tetahi tangata tika hei whakakapi mona; page 10 a me mana taua tangata e whakaturia peratia ana, timata atu i te wa i whakaturia ai, ano i whakahuatia taua tangata i roto i te ota tuatahi whakatu kaiwhahaere kaitiaki ranei. |
| 52. | Mehemea e rua maha atu ranei nga ota kua whakaputaina tera ranei ka whakaputaina a muri ake nei, mo te whakawa take me te whakawa roherohe ranei ki etahi tangata whaitake mo etahi wahi mo aua tu paanga, mo etahi paanga ranei kaore ano kia roherohea o taua poraka ano a ko aua ingoa ano kei roto kei aua ota, a kaore ano kia Karauna karaatitia taua whenua, kaore ano ranei kia puta he tiwhikete i raro i te Ture Whakawhiti Whenua, ka ahei te Kooti, mo nga tikanga roherohe, wawahi atu ano ranei, ki te whaka-haere tikanga mo aua wahi whenua, ano i uru katoa ki te ota kotahi, a ka roherohe ai i runga i taua tikanga.
Engari mehemea kua riro tetahi paanga o roto o taua whenua i runga i te tuku, kaua e mahia he roherohenga mo taua paanga i raro i nga tikanga o tenei tekiona, kia matua whakaae ra ano te tangata e whaitake ana i runga i te mana o taua tuku. |
| 53. | Mehemea e roherohe ana te Kooti i tetahi whenua a ka kitea kaore i tika te mahi wea, te aha ranei o tetahi roherohenga o mua mo taua whenua ano, a i runga i nga mahinga mo te whenua o muri mai o tera, kaore e whaitikanga ana kia whakamana aua roherohenga, ka ahei te Kooti ki te whakakore atu i runga i tana ota pera, a ka timata ai ki te roherohe ano i te whenua me te kore mahara atu ki aua roherohenga tuatahi. |
| 54. | I runga i tetahi tono roherohe mo tetahi whenua, mehemea ka kitea e te Kooti, i runga i te ahua o te keehi me nga whaitaketanga katoa e pa atu ana, e kore e taea taua whenua te roherohe tika, he mea pai ranei kia nukuhia taua tono roherohe, ka ahei te Kooti ki te ki kaore ia e whakaae ki te roherohe, a ka ahei hoki te Kooti i runga i tana i whakaaro ai he tika, ki te hanga i tetahi ota tarewa hei wha-katau i nga whai-paanga o ia tangata i runga i te whakanohonohoanga i taua whenua, i runga ranei i te aronga o nga rawa me nga moni e puta mai ana i taua whenua i ia wa i ia wa, ahakoa kowai nga tangata e whakamahi ana e noho ana ranei i taua whenua: Engari ko ia ota tarewa pera mehemea kua tukuna he tono whakawa tuarua mo taua whenua ki tetahi Kooti ki roto ranei i te Piriwi Kaunihera a te Kuini, me kaua e takahi i te tono mehemea e pa ana taua tono ki nga whaitaketanga o tetahi tangata e ki ana nona taua whenua, nona ranei tetahi paanga hea ranei i roto i taua whenua e tonoa ra kia roherohea. |
| 55. | Ka ahei te Kooti, i runga i tetahi whakataunga roherohe mo a muri ake nei te mahia ai, i runga ranei i te whakahaerenga ano o tetahi whakawa roherohe kaore i ata oti i mua, ki te whakariterite, a ki te tuha haere, i nga moni i whakataua mo te ruri, ki runga ki ia wahanga ki ia wahanga o te whenua i whakataua ai aua moni ruri ki runga; a ko taua whakariteritenga, ina whakaaetia e te Tumuaki Kai-ruri, ka kiia kua tino oti kua tino tuturu. |
| 56. | Ka whakakorea atu e tenei Ture nga kupu o te rarangi rua o te wahanga tuatoru o te Ture e whai ana i nga kupu "Whakawhiti Whenua" tae noa hui atu hoki ki nga kupu "tuku pera." |
Mana Whakahaere.
| 57. | Timata atu i te ra i whakamana ai tenei Ture me tino kore atu te mana o nga Kooti o runga ake, ki te Kooti Whenua Maori me ona page 11 Kai-whakawa katoa, i runga i nga putake katoa e whakahaerea ana i waenganui i te Maori me te Maori e pa ana ki nga take ki tetahi whenua Maori, ki te whenua ki te taonga ranei o te Maori, haunga anake te Kooti Whakawa Tuarua. |
| 58. | Mo runga i tetahi keehi era e taea te hari ki te Hupirimi Kooti, me i kore tenei Ture, ko te huarahi e kimihia ai he ora me tono ki te Kooti Whakawa Tuarua, a me tino whai mana taua Kooti i runga i taua tono ki te whakahaere ki te whakatau a ki te whakaoti rawa i nga putake katoa e hoatu ana kia whakawakia, a ma taua Kooti e hoatu he ora i runga i tana i kite ai he tika, i runga ranei i ta te Kooti i whakaaro ai e tika ana kia mahia, me te titiro ano ki te ahua o te keehi me nga whai-taketanga o nga tangata e pa atu ana. |
| 59. | Kei te Kooti Whakawa Tuarua te tino mana whakahaere mo nga putake katoa i waenganui i te Maori me te Maori e pa ana ki nga take ki tetahi whenun Maori, ki tetahi whenua ki nga taonga ranei o te Maori, a kei a ia te ritenga kia whakahaerea kia kaua ranei e whakahaerea tona mana, a me watea taua mana kaua e whakararurarutia e te mana o tetahi atu Kooti, a kaua hoki tetahi whakahaerenga whakawa e pa ana ki tetahi mea pera te ahua me nga mea kua whakahuatia ake nei e taea te nuku atu i te Kooti Whakawa Tuarua ki tetahi atu Kooti i runga i tetahi hamene aha renei. |
| 60. | Mo runga mo ia take e whakahaerea ana i roto it te Hupirimi Kooti e pa ana ki tetahi whakataunga, ota ranei, a te Kooti Whenua Maori, a te Kooti Whakawa Tuarua ranei, a tetahi Kaiwhakawa ranei o tetahi o aua Kooti, ki te whakaaturia atu i whakataua taua whakataunga, ota ranei mo tetahi take i waenganui i te Maori me te Maori mo tetahi whenua Maori, mo tetahi whenua ranei taonga ranei a te Maori, ko tera hei tohu i mahia taua whakataunga, ota ranei e taua Kooti taua Kai-whakawa ranei, a i tika i whaimana ki te pera. |
| 61. | Kaua tetahi mea i roto i tenei Ture e whakahe e pa ranei ki tetahi whakahaerenga whakawa kua tonoa kua timataria ranei i roto i te Hupirimi Kooti i roto ranei i te Piira Kooti o Niu Tireni i roto ranei i te Piriwi Kaunihera a te Kuini i mua atu o te ra i whakamana ai tenei Ture. |
| 62. | Mehemea kua tukuna tera ranei ka tukuna ki te Tumuaki Kai-whakawa he tono i raro i nga tikanga o te tekiona toru tekau ma iwa o te Ture kia whakaputaina atu he oranga mo runga mo tetahi ota a te Kooti whakatu kairiiwhi mo te paanga o tetahi tangata Maori kua mate; mehemea ka marama te Tumuaki Kai-whakawa tera pea e tika ana kia whakaputaina he oranga mo te kaitono, engari kaore e taea i raro i nga tikanga o te tekiona tora tekau ma iwa, a kua pahure te wa tika hei tononga atu mo te whakawa tuarua, e hara i te mea na te kaitono te he, ka ahei te Kawana ina whakaaturia ponotia atu ki a ia, ki te whakaputa Ota o tona Kaunihera, hei whakamana i te Kooti Whakawa Tuarua ki te whakahaere i taua tono, ano he tono i tika i runga i nga tikanga o te Ture, ahakoa nga tikanga e rereke ana o roto o te Ture: Engari kaua he Ota o te Kaunihera e whakaputaina peratia, mehemea kaore i tae atu taua tono i roto i nga tau e toru i muri o te ra i whakaputaina ai te ota tuatahi e whakahengia atu ra. Kaua hoki taua tono whakawa tuarua e pa atu e whakakore ranei i te mana o page 12 tetahi whaitaketanga i hokona i utua i mua atu o te whakaputanga o taua tu Ota o te Kaunihera. Ko nga tono kua whakakorea atu i runga i te kupu whakatau he kore mana no te Kooti ki te whakawa i raro i nga tikanga o te tekiona toru tekau ma iwa o te Ture, ka taea era te ki he tono kua tukuna atu mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona.
Ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te whakaae kia kaua atu he pukapuka oati, whakaaturanga pono ranei e whakaritea ra i te tekiona toru tekau ma iwa o te Ture, mehemea e mahara ana ia kaore e whai-tikanga ana kia pera. |
Nga Rori Me Nga Ruri.
| 63. | Ko te tekiona ono tekau ma tahi me te ono tekau ma ono o te Ture kua whakakorea e tenei Ture. |
| 64. | Haunga ia mehemea i whakahaerea i runga i nga tikanga kua whakaritea i raro nei, kaua he ruri roherohe tetahi atu ruri whenua ranei e taka ana ki raro i nga tikanga o te Ture e mahia ki te kore e matua whakamana e te Tumuaki Kai-ruri: Engari me ahei te Kooti tetahi Kai-whakawa ranei, ki te whakahau kia mahia aua ruri hei whakaatu atu i te ahua o te whenua ki te Kooti i a ia e whakahaere ana i tetahi whakawa, i runga i ta te Kooti i ta te Kai-whakawa ranei i whakaaro ai he pai he tika ranei. |
| 65. | Mehemea i raro i nga tikanga o te tekiona ono tekau ma rima o te Ture kua whakataua ki te Tumuaki Kai-ruri tetahi wahanga motuhake o tetahi whenua hei whakaea i nga moni ruri e tika ana kia utua ki te Karauna, ina panuitia tetahi whakaatu pera mo taua wahanga whenua ki roto ki te Gazette heoi ka meinga he whenua tera no te Karauna i runga i nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1892." |
| 66. | Ko te ota, i mahia i mua atu o te mananga o te Ture, hei whakatau kia utua etahi moni hei whakaea i nga utu o tetahi ruri a kaore ano kia ea taua moni, ka taea te tuku atu taua ota e te tangata nana ka tono ai kia whakaputaina he ota i raro i te tekiona ono tekau ma rima o te Ture hei whakakapi mo taua ota tuatahi. |
| 67. | Ina mahia tetahi ota i raro i te tekiona ono tekau ma rima me ahei te Kooti ki te hui atu ki nga moni utu i te ruri nga moni itareti kaua e nuku atu i te rima pauna mo te rau pauna ia tau ia tau, timata atu i te ra i whakamana ai taua ruri e te Tino Kai-ruri. Engari kaua e nuku atu ina huihuia i te rima tau nga tau e utua ai te itareti. |
| 68. | Ko te tangata e tika ana kia whiwhi i nga painga e puta ana i tetahi ota whakatau mokete i mahia i raro i te tekiona ona tekau ma rima o te Ture, a i runga i tona hiahia kia whakaotia ona take e utua ana e ia etahi moni e tika ana kia utua ki te Kooti mo te whenua i ekengia ra e taua ota, ka tika kia huia atu e ia taua moni i utua ra e ia ki te moni i whakataua kia utua ki a ia i raro i taua ota, ano i whakaurua aua moni i te tuatahi ki taua ota. Ko te rihiti a te Apiha e whai-mana ana kia utua ki a ia aua moni, ina tuhia ki tua o taua ota ka waiho tera hei tohu whakaatu i te utunga o taua moni, a hei whakaatu e tika ana taua moni kia utua. |
| 69. | Ko nga wahi o tekiona 70, 71, me 72 o te Ture kaore e rite ana te hangai ki te tekiona 91 tae noa ki 95 o "Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894," kua whakakorea e tenei Ture. |
page 13.gif)
Etahi Tikanga Ke Atu.
| 70. | Ina tupono he whenua e pangia ana e tetahi riihi whaimana kua rehitatia, a no mua atu no muri iho ranei i te mananga o tenei Ture i hokona ai e te Karauna i nga Maori, a e hiahiatia ana kia whakanohoia ki te tangata, ka ahei te Minita mo nga Whenua ki te tono ki nga Komihana o te Poari Hoko Whenua kia ripoata atu mo runga mo te ahua o te whenua, a i runga i te tono whakaae a te Poari ka ahei te Kawana i runga i te Ota a tona Kaunihera ki te tino whakamutu i taua riihi mo te katoa mo tetahi wahi ranei o taua whenua, a kia pahure te ono marama i muri i te kahititanga o taua ota o te Kaunihera ka tika noatu te Karauna ki te tango i taua whenua, engari me whai mana ia ki te pera i runga anake i te utunga atu ki nga tangata e tika ana i tetahi moni, i whakaaetia i waenganui i te Minita mo nga Whenua me nga tangata e tika ana, hei utu mo te whakamutunga o te riihi; ki te kore ranei e tau he whakaaetanga pera, kaati ko te nui o te moni hei utu me te tangata nga tangata ranei e tika ana kia utua atu ki a ratou aua moni, me whakatau i runga i nga tikanga kua whakatakotoria i roto i "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894," mo runga mo nga whenua e tangohia ana mo nga mahi Kawanatanga, a me utu ano taua tangata mo tana whiwhinga ki te riihi, me nga whakapainga katoa o runga o te whenua i runga i te utu tika: Engari hoki mehemea e whakamutua ana tetahi riihi pera mo tetahi wahi anake o te whenua e pangia ana e taua riihi, ka ahei te kai-tango riihi ki te tono a pukapuka atu ki te Minita mo nga Whenua i roto i nga ra e rua tekua ma waru o muri o te kahititanga o taua Ota o te Kaunihera, kia whakamutua hoki te riihi mo te toenga o te whenua o roto o te riihi, a ki te pera me whakakore atu taua riihi e te Kawana, i runga i te Ota o tana Kaunihera, a kei reira me pa atu ki taua toenga o te whenua nga tikanga whakarite utu kua tuhia ake nei. | ||||
| 71. | Ko te kai-tango riihi tetahi atu tangata ranei e pupuri ana i etahi moni a nga Maori, a kaore e kaha ana ki te utu i aua moni ki a ratou i runga i te awangawanga me te tautohe ko wai nga tangata mana aua moni, ka ahei ia i runga i te whakaaetanga a te Kooti, a tetahi Kai-whakawa ranei, ki te utu i aua moni ki te Kai-tiaki mo te Katoa, a ko tana rihiti i hoatu ai mo aua moni, ma tera e whakea atu aua moni. Ko te utunga o te moni reti e te Kai-tango riihi i raro i tenei tekiona ka kiia tera he utunga e rite ana ki nga tikanga o roto o te riihi. Me ahei te whakamana o aua tu utunga, i runga i nga ritenga kua whakahuatia ake nei, kia pa ai ki nga moni reti e tika ana kia utua i roto i nga tau e haere ana te riihi, me nga moni reti kua pahemo ona ra tika hei utunga. | ||||
| 72. | Me pupuri e te Kai-tiaki mo te Katoa aua moni i raro i te ota a te Kooti, hei painga mo nga tangata e whakahaua ai i ia wa i ia wa e te Kooti me utu ki a ratou aua moni: Engari ko ia kai-tango riihi e utu ana i nga moni o tana riihi i raro i tenei tikanga, me utu ia i te moni hua kia rua pauna mo ia rau pauna o nga moni katoa i utua atu e ia ki te Kai-tiaki mo te Katoa, a ko taua moni me tono e te Kai-tiaki mo te Katoa ano he moni e tika ana kia utua ki te Tari o te Kai-tiaki mo te Katoa. Ko nga ota katoa i mahia i mua atu nei i raro i te tekiona tekau o "Te Ture Whakatikatika 1888 i te Ture Kooti page 14 Whenua Maori, 1886," kua whakakorea atu i te ra i timata ai tenei Ture. Ko nga kupu o te tekiona rima tekau ma iwa o te Ture i te whitu o nga rarangi, timata atu i nga kupu "a mehemea ka puta he tautohe" tae noa ki te mutunga o taua tekiona kua whakakorea e tenei Ture. |
||||
| 73. | Ko te tekiona toru o "Te Ture Whakatikatika 1894 i te Ture Whakamana Take Whenua Maori," kua whakatikatikaina i konei, a kua patua nga kupu "he roia no te Hupirimi Kooti o Niu Tireni" a kua apitiria atu ki taua tekiona ko enei kupu e whai ake nei:—
"Engari ka ahei ia tangata e pa ana ki te keehi kei te aroaro o te Kooti, i runga i te whakaaturanga i tuhituhia atu ki te Kai-rehita, i roto i nga ra tekau ma wha i mua mai o te tuunga o te Kooti, ki te tono kia hoatu ma tetahi Kai-whakawa he roia no te Hupirimi Kooti o Niu Tireni e whakawa taua keehi." |
||||
| 74. | Ko te tekiona ono o "Te Ture Whakatikatika 1894 i te Ture Whakamana Take Whenua Maori," kua whakakorea e tenei Ture. | ||||
| 75. | Ka ahei te Kooti Whakamana i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakamana Take Whenua Maori, 1893," ki te whakakore atu i tetahi wahi i te katoa ranei o nga whiu e tika ana kia utua mo nga pane Kuini mo runga mo nga tiiti whakaatu i te tika o nga tuku e tonoa atu ana kia whakamana. | ||||
| 76. | Ko ia apiha e whai utu ana, e tu ana hei Karaka hei Kai-whakamaori ranei mo te Kooti Whenua Maori, ka tika hoki kia mahi pera mo te Kooti Whakamana, a kaore e whaitikanga kia whakaturia ano e te Kawana, ahakoa nga kupu e rereke ana o roto o te "Te Ture Whakamana Take Whenua Maori, 1893." | ||||
| 77. | Ko nga tono katoa i raro i te tekiona kotahi rau kotahi tekau ma waru o te Ture kaore e utua ana e te kai-tono nga moni e tika ana mo aua mea, a kaore e rite i a ia nga tikanga whakahaere, i roto i te marama kotahi timata atu i te ra i whakamana ai tenei Ture, ka kiia kua whakarerea aua tono e te kai-tono, a heoi ka whakakorea atu aua tono. | ||||
| 78. | Ko te tekiona rua o "Te Ture Whakawa Tuarua ano i nga Take ki Owhaoko me Kaimanawa-Oruamatua, 1886," me korero ona kupu mehemea nei ko enei kupu "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," i whakaurua ki te rarangi whakamutunga o taua tekiona hei whakakapi mo nga kupu "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880."
Engari ko nga kupu whakatikatika o runga ake nei kaua e waiho hei whakahe i etahi whai-taketanga e whaimana ana inaianei. |
||||
| 79. | Ko nga mahi me nga ota katoa i mahia e tetahi Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori, e meatia ana i mahia i raro i "Te Ture Whakamama Take Whenua Maori, 1892," me "Te Ture Whakamana Tiwhikete Kooti Whenua Maori, 1893," i raro ranei i tetahi o aua Ture, ka tino mana ka tino oti mehemea nei he mea ata whakamana taua Kaiwhakawa kia mahi i runga i te mana whakahaere i raro i "Te Ture Whakamana Take Whenua Maori, 1892," i runga i nga tikanga o te tekiona tekau ma rima o tenei Ture. | ||||
| 80. | Ahakoa etahi atu tikanga e taupatupatu ana kei roto i "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1867," kei roto ranei i "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1888," ko te whenua ko te taonga ranei i tau i mua atu i tenei Ture ki tetahi kai-tiaki, ahakoa ko te kai-tiaki page 15 tuatahi ko tona kai-whakakapi ranei, he mea whakatu i raro i te mana o tetahi o nga Ture kua huaina ake nei, ko aua whenua me aua taonga ka tau, a ka kiia kua tau, ahakoa kaore i mahia he pukapuka ata tuku atu i aua mea ki te tamaiti e tiakina ana mana aua mea (me-hemea ra kaore he mea ke atu e mana kore ai ia i te Ture) ina tae nga tau o ia tamaiti pera ki te rua tekau ma tahi tau; a mo runga i taua tikanga ko te whakamaramatanga o tenei kupu o te "heretitamete" i roto i aua Ture ka kiia i uru ki te tikanga o taua kupu nga whenua e puritia ana i raro i te pukapuka whakamaharatanga take i te tiwhikete ranei i puta i raro i tetahi o nga Ture Whenua Maori: Engari kaua he mea i roto i tenei tekiona e whakahe e pa ranei ki nga whai-paanga ki nga whai-taketanga ranei kua riro atu nei i tetahi atu tangata i runga i te tuku. |
||||
| 81. | Kaua e kaha te wira, te tuku a wira ranei, a tetahi Maori kua mate, ki te whakakore i te whai-taketanga o tetahi tangata mehe-mea i ata hokona e taua tangata mo tetahi utu tika te hea te whai-paanga ranei o te tangata i kitea e te Kooti e tika ana kia tu hei riiwhi mo taua Maori i mate ra, haunga ia mehemea ka tukuna he tono kia whakaputaina tetahi ota whakamana wira, whakamana kai-whakahaere ranei, me te apiti atu ano i te wira ki taua tono, i roto i nga marama e toru i muri iho i te ra i mate ai te tangata nana te wira; otira kaore te tono mo tetahi pukapuka whakamana wira, whakamana kai-whakahaere ranei, me te apiti ano i te wira ki taua tono, e whakaaetia mehemea kua pau nga tau e rua, mai o te ra i mate ai te tangata nana te wira tae noa ki te ra i tukuna atu ai te tono. | ||||
| 82. | Ko te tekiona rua o "Te Ture Whakamana Take Paanga Whenua Maori Whakatikatika i nga Kereeme me nga Rohe, 1894," kua whakakorea e tenei, a ko te tekiona e whai ake nei kua whaka-urua hei whakakapi mo tera:—
"Ko te tiwhikete a te Kooti Whenua Maori i whakaputaina mo Rangipo Waiu Poraka i te tekau ma toru o nga ra o Aperira, i te tau kotahi mano e waru rau e waru tekau ma rua, ka kiia i konei kua kore atu i runga i nga wahi o Motukawa Nama Tahi Poraka e ono rau e rua tekau ma wha eka me Motukawa Nama Rua Poraka e whitu rau e iwa tekau eka, nui atu iti iho ranei, i whakaurua hetia nei ki roto ki taua tiwhikete, a e mau ra te whakaaturanga i runga i te mapi i roto i te Tari Whenua Takiwa me te Tari Ruri, i Poneke, i roto ano hoki i taua tiwhikete: Engari kaua e tau aua eka e ono rau e rua tekau ma wha me aua eka e whitu rau e iwa tekau ki nga tangata no ratou a Motukawa Nama Tahi me Motukawa Nama Rua Poraka mo etahi atu tikanga, ahakoa pehea, engari mo te hoko anake ki a te Kuini, mo te tuku atu ranei ki te Kooti kia roherohea, i mua mai i te whakatutukitanga o te riihi ki a John Studholme me Thomas Morrin o taua Rangipo-Waiu Poraka, i te toru tekau ma tahi o nga ra o Mei, tau tahi mano iwa rau ma rua, a mo etahi atu take tae noa ki taua wa ka meingatia he wahi ano taua whenua no taua Rangipo-Waiu Poraka, a e pangia ana e nga tikanga o taua riihi. Ko nga rohe i waenganui i Motukawa Nama Tahi me Motukawa Nama Rua kua whakatika-tikaina i konei i runga i nga rohe kua whakahuatia nei i roto i te Kupu Apiti Tuarua ki tenei Ture, a kua whakamana i konei te Tumuaki Kai-whakawa ki te whakatikatika i nga take paanga ki ia poraka i runga i nga tikanga o tenei tekiona. page 16 |
||||
| 83. | Kaua nga tikanga o te Ture o tenei Ture ranei e arai i te Maori e whakahou ana i te mokete e pa ana ki ona ki o ratou whenua i mua o te mananga o te Ture, e tango moni ana ranei i runga i te mokete hei whakaea i nga moni o te mokete i whakamana e ia e ratou ranei i mua o te mananga o te Ture: Engari hoki ko aua mokete katoa me ata whiriwhiri me whakamana e te Kooti i runga i nga tikanga kua whakaritea i roto i te Ture. | ||||
| 84. | Mo runga mo ia hunga Maori no ratou tetahi whenua, a kua whakakaporeihana i a ratou i raro i etahi Ture e mana ana i taua wa, me pa enei tikanga e whai ake nei, ahakoa nga tikanga rereke e mau ana i roto i aua Ture:—
|
Nga Kupu Apiti.
Kupu Apiti Tuatahi.
Tauira Kupu Ki Tuturu i raro i Tekiona 5.
I Runga i "Te Ture Whakatikatika 1895 i nga Ture Whenua Maori," me tetahi Tono ki te Kooti Whenua Maori mo tetahi ota whakatuturu [me whakaatu i konei te ahua o te tuku mona te ota whakatuturu e tonoa ana].
Ko ahau ko, A.B., o, e ki ana i runga i te ngakau pono ko ahau te tangata [tetahi ranei o nga tangata] e whiwhi painga ana i runga i te tuku kua kiia ake nei, a kaore ahau, ara taku kotahi, taku kotahi ranei hui atu ki tetahi ki etahi atu tangata ranei, i te ra i mahia ai tenei ki tuturu, e whiwhi ana i roto i te Koroni o Niu Tireni i tetahi whenua i tua atu o nga whenua kua whakahuaina ake nei i te Kupu Apiti ki tenei tono: a ko aua whenua huia atu ki te whenna i roto i te tuku kua kiia ake nei kaore i neke ake i te ono rau wha tekau eka whenua ahua pai ina rapua i runga i nga tikanga kua whakaritea i te tekiona rima o taua ture kua whaka-huatia ake nei; a, kaore hoki ahau i te whaka whiwhi i au ki taua whenua hei painga mo tetahi atu tangata kaore nei i huaina tona ingoa ki roto ki taua pukapuka tuku: A e whakapuaki ana ahau i enei kupu i runga i toku whakaaro marama he pono tonu aua kupu, a i runga hoki i te mana o "Te Ture mo nga Kai-whakawa, 1882."
I whakapuakina, &c.
Kupu Apiti
[Tuhia te tekiona, te poraka, me te ahua o ia wahi o te whenua.]
page 17.gif)
.gif)
Kupu Apiti Tuarua.
Te Ahua o nga rohe o Motukawa No. 1.
Ona rohe, ki te raki ko Rangipo Waiu Poraka, 19591-6 riniki; ki te tonga-whaka-te-rawhiti ko Motukawa No. 2 Poraka, 18584 riniki; a ki te taha ki te tonga me te hauauru ko te Awa o Hautapu, ka tae ki te timatanga.
Te Ahua o nga rohe o Motukawa No. 2.
Ona rohe, ki te raki ko Rangipo Waiu Poraka, 537786 riniki; ki te marangai ko te Awa o Moawhangoiti; ki te rawhiti ko te Awa of Moawhango; ki te tonga-whaka-te-rawhiti ko te Awa o Mangarautawiri, ko Awarua Poraka, ko te Awa o Ngawaka, a ko te Awa o Hautapu; ki te hauauru ko te Awa o Hautapu; a ki raro whaka-te-hauauru ko Motukawa No. 1 Poraka, 18584 riniki, ka tae ki te timatanga.
page break