Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Tikanga Whakahaere

Tikanga Whakahaere.

35.Me whaimana te Kai-whakawa ki te whakawa ki te whakatau i nga putake me nga tautohe katoa e puta ana i raro i tenei Ture, ara mo runga mo,—
(1.)Te whakaara me te whakapai i nga taiapa;
(2.)Te ahua o te taiapa ka whakaarahia (te ruinga me te tounga o te taiapa tupu, rakau ranei, i te wa e hanga ai te taiapa, a tona wa a muri atu ranei, a me ata whakaaro ano te ahua whakaruru o te taiapa i te mea e whakataua ana te tu ahua taiapa);page 10
(3.)Te whanui o te wahi ngaherehere hei tuaanga hei whakawateatanga;
(4.)Nga tangata mana e whakaara e whakapai tetahi taiapa;
(5.)Te mahinga i tetahi taiapa ehara nei i te taiapa arai rapeti hei taiapa arai rapeti;
(6.)Te raina e haere ai te taiapa me te nui o nga moni hei utu (mehemea ka pera) mo te whenua i riro.
(7.)Te ra, me te wa, me te tikanga e whakaarahia ai e whakapaia ai ranei tetahi taiapa;
(8.)Te nukuhanga o nga taiapa kihai nei i whakaarahia ki runga ki te rohe tika;
(9.)Te haerenga ki runga ki nga whenua e piri ana ki te taha ki te whakaara ki te whakapai ranei i tetahi taiapa;
(10.)Te utu e tika ana mo te whakaarahanga mo te whakarereketanga me te whakapainga i tetahi taiapa, me nga tangata manai e utu aua moni me te rahi hoki o nga moni hei utu ma ia tangata, a mehemea he taiapa arai rapeti me ata titiro ano te painga i puta i taua mea;
(11.)Ia tautohe e meingatia ana i roto i tenei Ture ma te Kai-whakawa e whakatau;
(12.)Te utu o nga whakahaerenga whakawa, me nga tangata mana e utu me nga tangata mana e tango nga moni.
36.
(1.)Ko nga whakawa katoa e whakahaerea ana ki te aroaro o te Kai-whakawa mo nga mea kua whakahuatia nei i roto i te tekiona i mua tonu ake nei me whakahaere i runga i te hamene i runga i te tauira kua whakatakatoria, a ko aua whakawa me whakahaere, a ko nga ota i puta i runga i aua mea me aki rawa, a me mahi mehemea nei he keehi i whakahaerea i raro i "Te Ture mo nga Kai-whakawa, 1882."
(2.)I runga i aua whakahaerenga whakawa katoa me whaimana nga tikanga o "Te Ture mo nga Kooti o nga Kai-whakawa Tuturu, 1893," e rite ana mo te honohononga mo te mukunga me te riiwhitanga o nga tangata whai-keehi.
37.Ka whaimana te Kai-whakawa ki te whakawa ki te whakatau i nga putake katoa e puta ana i raro i tenei Ture, ahakoa pewhea te iti te rahi ranei o te moni e tonoa ana, a ahakoa e uru ana ki taua putake nga take ki te whenua.
38.I runga i tetahi ota i mahia e tetahi Kai-whakawa i raro i te mana i tukua ki a ia e tenei Ture, ko nga moni katoa e taea ana te hamene i raro i tenei Ture, ka taea te hamene me te whakatau e tetahi atu Kooti whaimana.
39.
1.Ko nga panui e tukuna ana ki te tangata i raro i tenei Ture:—
(a.)Me hoatu ki a ia ake, me hari ranei ka waiho i tona kainga e mohiotia ana i Niu Tireni, me tuku atu ranei ki reira ma te poutapeta i roto i tetahi pukapuka i rehitatia.
(b.)Ki te kore e mohiotia taua tangata, ki te kore ranei e kitea ina uiuia, i te mea ranei kua haere atu i te koroni, heoi me pera ano te tikanga o te tuku i te panui ki tona kai-whakahaere ki tona roia ranei, me te mea kua whakaaturia ake nei.
(c.)Mehemea kaore ona kai-whakahaere, roia ranei, e mohiotia ana i te koroni, ki te kore ranei. e kitea ina kimihia tona page 11kai-whakahaere tona roia ranei, heoi me perehi he kape o taua panui ki roto ki tetahi nupepa e puta ana i te takiwa i takoto ai taua whenua e whakahuatia ana i roto i te panui, a me whakairi hoki he kape o taua panui ki tetahi wahi marama i runga i taua whenua ki tetahi rori ranei e tutata ana.
40.
(1)Ko nga moni katoa e tika ana kia utua i raro i tenei Ture hei whakaea i te hawhe o te utu o te whakaarahanga me te whakapainga ranei i tetahi taiapa.
(a.)Me moni e tika ana, a mehemea e whai take ana me tuku ma te Kai-whakawa e whakatau; a
(b.)Kaua e nuku atu i te tino hawhe o te utu, hui atu ki te itareti me nga moni e tika ana hei whakaea i te whaka-haerenga me te mahinga e te tangata noho, ina tupono koia tonu tetahi nana i mahi.
(2.)Ko te moni nui rawa e tika ana kia utua i raro i tenei Ture mo te hawhe o te moni i pau i te whakaarahanga i te taiapa,—
(a.)Mo te taiapa pera te ahua me te mea i te rarangi 3 o te Kupu Apiti A, i whakaarahia ki roto ki tetahi Paro, kaua e nuku atu i te toru tekau ma rima hereni mo te tiini;
(b.)Mo te taiapa e hara nei i te taiapa arai rapeti, kaua e nuku atu i te rua tekau hereni mo te tiini, haunga ia te hawhe o nga moni e tika ana kia utua mo te topenga me te whakawatea-tanga i nga wahi ururua o te raina o taua taiapa;
(c.)Mo te taiapa arai rapeti, mo te mahinga ranei i te taiapa e hara nei i te taiapa arai rapeti hei taiapa arai rapeti, ko te moni i whakaaetia, ko ta te Kai-whakawa ranei i whakatau ai he moni tika, me te ata titiro ano ki nga tikanga o tekiona tekau ma wha o tenei Ture.
41.
(1.)Ko te tangata noho e whakaara ana e whakapai ana ranei i te taiapa i runga i nga tikanga o tenei Ture, mehemea he kino he uaua ranei te huarahi atu ma runga i tona ake whenua e taea atu ai te mahi o taua taiapa, a kei te whenua e piri ana ki tana te huarahi ngawari, ka whai mana ia me ana kai mahi me ana hoiho, kau, kaata ranei, ki te haere i nga wa tika ma runga i te whenua e piri ana ki tana ki reira mahi ai i nga mea e tika ana hei whakaara hei whakapai ranei i taua taiapa:—

Engari me matua riro mai i a ia, i runga i te hamene, te ota a te Kai-whakawa (a kua whakamana te Kai-whakawa i konei ki te tuku ota pera) hei whakamana i taua haerenga ona ma reira.

(2.)Mehemea ka araia e te tangata nona te whenua e te tangata noho ranei i reira, e ona kai-whakahaere, e ana pononga ranei, taua haerenga ma reira ki te whakaara ki te whakapai ranei i taua taiapa, hei reira, ahakoa etahi atu whiu e tika ana mo te tangata arai, e tika ana ma taua tangata arai e utu nga moni katoa i oti ai te whakaara me te whakapai ranei o taua taiapa.
42.
(1.)I runga i aua ota katoa, me whaimana enei tikanga:—
(a.)Ko te mana e hoatu ana i runga i taua ota me pai te whakahaere kei kino nga mea o te whenua e haerea ana a runga.
(b.)Kaua he mea i roto i taua ota i tenei Ture ranei, e whakamana i te tangata kia haere ki runga i tetahi wahi mahi page 12pera ai, mehemea he wahi tera e tupungia ana e te kai, he kaari, he kaari rakau hua, he maara, he tupuranga rakau, engari me matua whakaae e te tangata nona katahi ka tika; a ki te kore taua whakaaetanga kaua hoki te tangata e whai mana ki te tua ki te tope ki te whakakino ranei i nga rakau.
(2.)Mehemea ki te pa he mate ki te tangata nona, ki te tangata noho ranei, i runga i tetahi mea i mahia ngakaukinotia e tetahi tangata, a takahia ana nga tikanga o tenei tekiona o te tekiona ranei i mua tonu ake i tenei, ka tika kia utua nga mea katoa i whakakinongia.
43.E kore e tau nga tikanga o tenei Ture ki runga ki nga kawenata, whakaritenga, whakaaetanga ranei kua rite i waenganui o te tangata nona te whenua me te kai-tango i te reti o te whenua, i waenganui ranei o nga tangata e noho aua i nga whenua e piri ana nga rohe mo runga i te utu o te whakaarahanga me te whakapainga o nga taiapa.
44.Ka ahei noatu tetahi tangata ki te whakahaere tikanga hei arai atu i te whakawa mo te tangata e riihi ana i tona whenua, mehemea ra tera e tau mana e utu te moni e whakataua ana i runga i taua whakawa, a ko nga korero e tika ana ma te tangata i tamanatia tuatahitia ra hei arai mo te whakawa, ka tika ano hoki hei korero ma taua tangata e uru mai ra hei arai mana i taua whakawa.
45.Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te hanga ritenga whakahaere mo nga mea katoa kihai i whakaritea he tikanga e tenei, mo nga whakawa e whakahaerea ana i te aroaro o te Kai-whakawa i raro i nga tikanga o tenei Ture.
46.Ko nga Ture katoa e whakahuatia ana i roto i te Kupu Apiti D o tenei Ture kua whakakorea atu e tenei: Engari—
(1.)Ko nga whakahaerenga whakawa i raro i nga Ture kua whakakorea atu nei e takoto tarewa ana i te wa e timata ai te mana o tenei Ture, ka taea te whakahaere me te whakaoti i raro i aua Ture.
(2.)Ko nga panui i tukuna tikatia i runga i te ture, mo nga mahi me nga mea i mahia tikatia i runga i te ture i raro i te mana o nga Ture kua whakakorea, ka kiia i tukuna i mahia i raro i tenei Ture, a ka mana tonu i raro i tenei Ture.