Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Niu Tireni. "Te Ture Whakamana Take Paanga Whenua Maori Whakatikatika I Nga Kereeme Me Nga Rohe, 1894."

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 1

Niu Tireni. "Te Ture Whakamana Take Paanga Whenua Maori Whakatikatika I Nga Kereeme Me Nga Rohe, 1894."

He Ture hei whakatikatika hei whakatuturu i nga Rohe me nga Take Paanga ki etahi Whenua Maori.

[24 Oketopa, 1894.

Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete i runga ano hoki i tona mana, ara:—

1.Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakamana Take Paanga Whenua Maori Whakatikatika i nga Kereeme me nga Rohe, 1894."
2.Ko te tiwhikete o te Kooti Whenua Maori i whakaputaina mo Rangipo Waiu Poraka i te tekau ma toru o nga ra o Aperira, i te tau kotahi mano e waru ran e warn tekau ma rua, ka kiia i konei kua kore atu i runga i te wahi o Motukawa Nama Rua Poraka e whitu rau e iwa tekau eka, nui atu iti iho ranei, i whakaurua hetia nei ki roto ki taua tiwhikete, a e mau ra te whakaaturanga i runga i te mapi i roto i te Tari Whenua Takiwa me te Ruuri i Poneke, i roto ano hoki i taua tiwhikete: Engari kaua e tau aua eka e whitu rau e iwa tekau ki nga tangata no ratou a Motukawa Nama Rua Poraka mo etahi atu tikanga, ahakoa pehea, engari mo te hoko anake ki a te Kuini, i runga ranei i te tikanga wehewehe a te Kooti Whenua Maori i taua Motukawa Nama Rua Poraka, i raro ano i nga tikanga o tenei Ture, i mua mai i te mutunga o te riihi a Hone Tatama raua ko Tamati Morini (John Studholme and Thomas Morrin) o taua Rangipo Waiu Poraka, a te teru tekau ma tahi o nga ra o Mei, i te tau kotahi mano e iwa rau ma rua, a i mua mai i te whakatutukitanga o tetahi o aua tikanga, mo runga hoki mo etahi atu tikanga, ka kiia aua eka he wahi ano ia a kei roto hoki i te take paanga ki taua Rangipo Waiu Poraka, page 2a kei raro hold i nga tikanga o te riihi kua kiia ake nei. Ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa o 1 aua Kooti ki te whakatikatika i nga take paanga ki nga poraka e rua i raro ano i nga tikanga o tenei Ture.
3.

I runga ano i nga tikanga o te ripoata a tetahi Roera Komi-hana, i puta i te rua tekau ma torn o nga ra o Akuhata, i te tau kotahi mano e waru rau e iwa tekau, ko nga wahi o Kuao me Timahanga Poraka e mau nei te whakaaturanga i te Kupu Apiti Tuatahi ki tenei Ture, a i kiia tonutia nei hoki tae noa mai ki naianei he Whenua no te Karauna, ka kiia i konei he whenua no nga Maori e puritia ana e ratou i runga i o ratou ritenga me o ratou take Maori, kahore nei ano nga take paanga ki reira kia whakataua noatia e te Kooti Whenua Maori.

Ka whakamana nei ka whakahaua hoki taua Kooti kia kimihia ko wai ma nga Maori no ratou etahi atu wahi o aua poraka i mua, ara nga wahi e mau nei te whakaaturanga i te Kupu Apiti Tuarua ki tenei Ture, a pehea hoki te nui o nga moni utu e tika ana kia puta ki a ratou i runga i te rironga o aua whenua i mua ake nei i runga i te mahara he whenua ke no te Karauna. A te utunga o nga moni e kitea ina tonoa, i runga ano i te nunui o nga hea e whakaatu ana i roto i te ota o te Kooti, ka kiia kua kore atu nga take.paanga o nga Maori ki runga ki aua whenua, a ka kiia hoki no mua atu i te tekau ma rua o nga ra o Hune i te tau kotahi mano e waru rau e whitu tekau ma waru i kore atu ai aua take paanga.

4.

Ko te whenua e mau nei te whakaaturanga i roto i te Kupu Apiti Tuatoru ki tenei Ture, i tukua nei e nga Maori ki a te Kuini i mua hei tuunga Kura Maori, i runga i te mea kua kitea kahore i te pai mo taua tikanga, ka kiia i konei he whenua e puritia ana e nga Maori i runga i o ratou ritenga me o ratou take Maori kahore nei ano nga take paanga ki reira kia whakataua noatia e te Kooti Whenua Maori.

Ka whakamana nei ka whakahaua hoki te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori me te Kai-Rehita Whenua Takiwa o te Takiwa o Akarana kia whakakorea atu nga tiwhikete etahi atu pukapuka whakaatu take paanga ranei ki te whenua e mau nei te whakaaturanga i taua Kupu Apiti Tuatoru.

5.Hei whakarite i etahi whakaaetanga me etahi whakaritenga ki nga Maori i runga i te hoko o nga whenua Maori i Piako, ka ahei te Kawana, i runga ano i nga tikanga here e whakaarohia e ia kia whakataua ki runga ki ia keehi, ki te whakamana take i raro i Te Ture Whakawhiti Whenua mo nga keehi i raro nei, ara:—
(1.)Mo Waikaka Whenua Pahui, e teru rau eka te nui, kei te taha o te awa o Piako, ki nga tangata e whakataua e te Kooti Whenua Maori, i muri i te ata uiuinga, kia uru ki roto ki enei kupu "Tarapipi ma," ko te kupu nei hoki tera i whakahuatia i roto i te whakaaturanga o te kupu whakaaetanga mo runga mo nga take paanga ki te whenua:
(2.)Mo Hapuakohe Whenua Rahui, e teru mano e whitu rau e teru tekau ma ono eka te nui, ki nga tangata o te Iwi o Ngatipaoa e whakataua ana e te Kooti Whenua Maori e whai paanga ana i raro i te whakaaetanga o te tuatahi:page 3
(3.)Mo nga Tekihana Nama torn ran kotahi tekau ma whitut torn rau, kotahi tekau ma warn, toru ran kotalii tekau ma iwa, toru rau e rua tekau, i te Parihi o Taupiri, hui ka-toa kotahi mano e ono rau ma wha eka, nui atu iti iho ranei, ki nga tangata e kitea ana e te Kooti Whenua Maori e whai paanga ana i raro i te whakaaetanga o te tuatahi:
(4.)Mo nga eka e teru rau i Rataroa, i te Parihi o Maramarua, ki a Hori Ngakapa Whanaunga, hei whakakapi mo nga eka e teru rau i whakaaetia mona i Otaua.
6.Hei whakamana i te whakaaetanga i whakaritea mo te taha ki te Karauna kia whakahokia atu te Omataroa Poraki ki etahi Maori, ara te Rota ono tekau, Rangitaiki, kia whakaputaina ai hold he whae-taketanga i raro i te mana o te Ture Whakawhiti Whenua mo taua wahi, e whakamana e whakahaua ana hold te Kooti, ki te whiriwhiri ki te whakatau hoki ko wai ma te hunga whaitake i runga i te whakaaetanga i whakaritea mo taua poraka e Hoani Arekanara Wirihana, mo te taha ki te Kuini, i Hanuere, tan tahi mano warn rau ono tekau ma whitu, i runga ranei i etahi atu whakariteritenga a tetahi tangata whaimana mo runga ano mo aua putake ra.
7.Ko te pitihana i tukua mai e Teoti Makitanara, mo te taha ki a ia ake me etahi atu, ki "te Tnmuaki o te Paremete me nga mema e whakahaere tikanga ana mo te iwi Maori," tono kia whakawakia tuaruatia te whakataunga a te Kooti i tu ki Wairau mo runga mo nga kereeme a te kai-pitihana me etahi atu mo te Whenua Rahui Maori i Wairau, ko taua pitihana ka kiia, i runga ano i te man o te mana o nga tikanga riihi hoko ranei kua whakahaerea ki runga ki taua whenua i muri mai o taua whakataunga, he teno whakawa tuarua mo taua whakataunga, e tika ana te tuhinga, a i tukua mai hoki i raro i nga tikanga o te tekiona whitu tekau ma rima o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," a i tukua mai hoki i roto i te wa i whakaritea i roto i taua tekiona, a ka whakahaerea i runga ano i aua tikanga.
8.Ka whakamana ka whakahaua hoki te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori i konei, ina tonoa ia e te Minita mo te Taha Maori, kia tukua ki te Kooti Whenua Maori kia uiuia kia whakataua hoki tetahi etahi keehi ranei e whakaarohia ana e tika ana kia uiuia kia whakataua hoki mo runga mo nga tikanga o tenei Ture; a me uiui me whakatau hoki e te Kooti te keehi nga keehi ranei e tukua peratia atu ana.
9.Mo runga mo nga tikanga o tenei Ture, mo etahi ranei o aua tikanga, e whakamana ana ikonei te Kooti ki te whiriwhiri ki te whakatau i nga hea paanga o nga tangata e tika ana ki etahi whenua, Ma tango ranei i etahi o nga moni utu kua whakahuatia ake nei, me te whakatu kai-riiwhi mo nga tangata Maori kua mate. E whakamana ana hoki ikonei te Kawana, i runga i te warati a tona ringa, ki te whakaae kia whakaputaina he tiwhikete i raro i nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua, hei whakakapi mo nga karaati, hei whakamana i nga tikanga o tenei Ture, i runga ano i ona tikanga e hiahiatia ana, i raro hoki i nga here e whakaarotia ana e te Kawana he mea tika.
10.Ka whakatikatikaia i konei te tekiona rua o "Te Ture Whakamarama Rehita hoki i nga Tiaki Maori me nga Tono, 1893," page 4ara ka whakarerea atu ki waho enei kupu "kua kiia i roto i aua karaati no ratou ake aua whenua" a ka whakaurua ko enei kupu hei whakakapi mo era, "ahakoa kei te whakaaturia aua tikanga tiaki i roto i nga karaati kahore ranei."
11.Notemea hoki i whakaurua nga ingoa o etahi tangata i te tua-tahi ki te rarangi ingoa o te hunga whaitake ki Ohuia Nama 2 Poraka i te whakawakanga o nga take ki taea poraka, a no muri mai ka patua aua ingoa i te rarangi ingoa, a mahue atu ana ki waho o te ota a te Kooti: No reira e whakamana ana e whakahaua ana hoki taua Kooti ki te whiriwhhi ki te whakatau mehemea e whaitake ana aua tangata i mahue atu ra ki waho, etahi ranei o ratou ki taua poraka, a mehe-mea e whaitake pera ana, te rahi o o ratou whaipaanga, me te wahi e whaipaanga ana ratou, me te whakatikatika i nga ota a te Kooti e whaitikanga ana kia whakatikaia kia uru atu ai aua hunga, etahi ranei o ratou hei hunga whaitake ki aua whenua, i runga ano i te tikanga o nga whaipaanga: Engari ko nga ota e whakaputaina peratia ana me kaua e whakararuraru i te kai-tango riihi i runga i te riihi e mana ana inaianei mo taua whenua; engari me whakariterite e te Kooti nga moni reti ma i ia tangata i runga i tana i mahara ai he mea tika.
12.Hei whakamana i te whakataunga a te Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te pitihana a Wi Mahuri Mataitaua, e whakamana e whakahaua ana taua Kooti kia whakaritea he whakawa ano mo te whakataunga a te Kooti mo runga mo te roherohenga o Aorangi Nama 3 Poraka, ara mo nga take e pa ana ki te whaipaanga o Wi Mahuri Mataitaua me te hunga e uru tahi ana ki ona take i tika ai ia ki tera wahi o taua poraka i huaina ra e te Kooti ko Aorangi Nama 3g, e huaina i roto nei ko "taua whenua"; kia anei ai te Kooti ki te whakatika, ki te whakarereke, ki te whakamana ki te whakatau pewhea ranei mo taua whakataunga, a ko ia ota e mahia ana i runga i taua whiriwhiringa i runga ranei i te whakawakanga tuarua o te tuatahi, ano kaore ano i oti taua whakawakanga tuarua. A e whakamana e whakahaua ana hoki te Kai-rehita Takiwa Whenua kia whakatikaina ia tiwhikete whaitaketanga i whakaputaina i raro i te Ture Whaka-whiti Whenua mo taua whenua, hei whakamana mo taua whakawa tuarua o muri nei, a i te mea e tatari ana ki taua whakawa tuarua hou nei me here taua whenua.
13.Me whaimana te Kai-rehita o te Takiwa Rehita Whenua o Akarana ki te rehita i raro i "Te Ture Whakawhiti Whenua, 1885," i ia riihi, whakaaetanga riihi ranei o nga whenua o roto o te takiwa e whakaritea ana i roto i "Te Ture Takiwa Ngawha, 1881," ano he riihi na te Karauna i raro i nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1892," nga riihi i mahia ra e te Kawana i raro i te mana o te tekiona rua rau rima tekau ma tahi o "Te Ture Whenua, 1892."

Nga Kupu Apiti.

Kupu Apiti Tuatahi.

Nga whenua i kiia tonutia nei tae mai ki naianei no te Karauna kua kiia inaianei he whenua no nga Maori e puritia ana e ratou i runga i o ratou ritenga me o ratou take Maori; kahore nei ano nga take paanga ki reira kia whakataua noatia e te Kooti Whenua Maori, he wahi nei-no Kuao me Timahanga Poraka:—

page 5

Ko tera wahi whenua katoa i roto i te Takiwa "Whenua o Haki Pei ko te nui nei, i runga i te meihatanga, 17,400 nga eka, nui atu iti iho ranei, ko te rohe ki te taha ki te Raki katoa ko nga awa o Taruarau me Ngaruroro; ki te taha ki te Marangai-ma-Tonga katoa ko te awa o Waitutaki tae noa ki tona matapuna e tata ana ki Tikorangi; rere atu i reira i runga i tetahi raina tika ki taua Tikorangi kua whakahuatia ake nei, ka rere i runga i te hiwi ki Tiriki Teihana S1. i Ohawai; ka whati ki te Hauauru-ma-Tonga i runga i tetahi raina tika e hono ana ki Tiriki Teihana 80 (Toimaru); ka whati ki te Rawhiti-ma-Tonga i runga i te raina tika e ahu atu ana ki Tiriki Teihana 79 tae atu ki te awa o Makirikiri; ki te taha katoa ki te Hauauru-ma-Raki ko nga awa o Makirikiri me Ikawetea ka tutuki ki te awa o Taruarau kua whakahuatia ake nei: e mau ra hoki te whakaaturanga i runga i te mapi kua tohu-ngia ki te S.G. 7319, kei roto i te Tino Tari, ara i te Tari Whenua Ruuri hoki i Poneke, i te Takiwa Whenua o Poneke, he mea pani nei nga taha ki te mangumangu whero.

Kupu Apiti Tuarua.

Nga whenua i tukua i nga wa i rnua ake nei tae noa mai ki naianei i runga i te tikanga tuku whenua o te Karauna, mo aua whenua nei nga moni utu e tika ana kia puta ki nga Maori no ratou aua whenua i mua:—

Ko tera wahi whenua katoa i roto i te Takiwa Whenua o Haki Pei ko te nui nei, i runga i te meihatanga, 7,100 nga eka, nui atu iti iho ranei, ko te rohe nei ki te taha ki te Marangai-ma-Raki katoa ko nga awa o Taruarau me Ngaruroro; ki te taha ki te Marangai-ma-Tonga ko te awa o Waitutaki tae noa ki tona matapuna e tata ana ki Tikorangi, rere atu i reira i runga i tetahi raina tika ki taua Tikorangi kua whakahuatia ake nei; ki te taha katoa ki te Hauauru-ma-Tonga ko te hiwi tae noa ki tetahi wahi e tata ana ki te wain e mohiotia ana ko Lessong's Monument (Kohatu o Re-honga); ka whati whaka te Raki i reira ma tetahi raina tika e rere whaka te Ma-rangai ana ki te rohe Hauauru-ma-Tonga o Poraka 78 (whenua rahui kura), i riihitia ki a A. Haringi; ka rere i runga i taua raina ki te Hauauru-ma-Tonga ka tutuki ki taua Taruarau awa ano kua kiia ake nei: e mau ra hoki te whakaaturanga i runga i te mapi kua tohungia ki te S.G. 7319, i roto i te Tino Tari, ara i te Tari Whenua Ruuri hoki i Poneke, i te Takiwa Whenua o Poneke, he mea pani nei nga taha ki te mangumangu whero.

Kupu Apiti Tuatoru.

Nga whenua i tukua e nga Maori i mua a tae noa mai ki naianei hei tuunga kura, a i kitea kahore e pai ana mo te tikanga i tukua ai:—

Whakapoungakau Nama 18 Poraka, e 3 eka te nui, i roto i te Takiwa Ruuri o Rotoiti, ko tera nei te whenua katoa i roto i te Tiwhikete Whakawhiti Whenua, Pukapuka 62, Wharangi 209, o te Pukapuka Rehita o te Takiwa o Akarana.

page break