Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Niu Tireni. Ture Mo Nga Mahi Nunui, 1894

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 1

Niu Tireni. Ture Mo Nga Mahi Nunui, 1894.

He Ture hei whakarapopoto hei whakatikatika hoki i nga Ture e pa ana ki nga Mahi Nunui o te Koroni.

[24 Oketopa, 1894.
Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete i runga ano hoki i tona mana, ara:—
1.Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture mo nga Mahi Nunui o Te Koroni, 1894."

Wahi I.
Whakamaramatanga.

2.Koia nei te whakamaramatanga o nga kupu i raro nei mehemea kaore e rereke ana i nga tikanga o tenei Ture, ara:—
  • "Mahi Kawanatanga" tona tikanga he mahi e whakahaerea ana e whakaarohia ana ranei kia whakahaerea e te Kawanatanga o te koroni i raro i tona mana:
  • "Ropu Takiwa" e uru ana ki roto ki te tikanga o tenei kupu te Paro Kaunihera, Kaute Kaunihera, Poari Taone, Poari Rori, Poari Haapa (moana tuunga kaipuke), Poari Kura, me etahi atu Poari, nga Komihana, nga Kai-tiaki, etahi atu tangata me nga ropu tangata e mohiotia ana i raro i etahi ingoa, e whai mana ana i raro i nga Ture katoa o te Paremete, i raro ranei i nga Ture Porowini, ki te whakahaere i tetahi i etahi mahi nunui ranei o te koroni:
  • "Mahi Takiwa" tona tikanga he mahi e mahia ana e whakaarohia ana ranei kia whakahaerea e te ropu takiwa, i raro ranei i tona mana:
  • "Minita" tona tikanga ko te Minita mo nga Mahi Nunui o te koroni i whakaturia i raro i tenei Ture:
  • "Maori" tona tikanga he tangata Maori o Niu Tireni, me nga hawhe kaihe me a ratou tamariki e puta mai ana i te taha Maori:
  • "Whenua Maori" tona tikanga he whenua e puritia ana e te Maori e nga Maori ranei i raro i o ratou ritenga me o ratou take Maori, ahakoa kua whakataua nga take paanga ki reira e te Kooti kaore ano ranei:
  • "Mahi nunui," "mahi" hoki, e uru ana ki roto ki enei kupu:
    (1.)Nga mahi katoa, ahakoa pehea te ahua, kua whakamana nei te Kawanatanga o te koroni, tetahi ropu takiwa ranei, kia whakahaerea i raro i tenei i tetahi atu Ture ranei o te Paremete, i raro ranei i tetahi Ture Porowini, ara—
    (2.)Mahi ruuri, reriwe, taramuwe, rori, tiriti, piriti, awakeri, haapa, tooka (dock), awakeri rerenga kaipuke poti ranei, mahi wai korere wai hoki, me nga mahi maina (hui atu ki te tango whenua page 2hei pukeitanga mo nga mea opehanga me nga mea rukenga mai o roto o nga maina me etahi atu tu mahi e whakahaerea ana i roto i nga mahi maina:
    (3.)Mahi whare porangi, hui atu ki nga whenua e whakaarohia ana kia riro mo nga mahi, hei painga ranei mo aua whare pera, mo tetahi tikanga mahi ranei e pa ana ki te whare pera.
    (4.)Mahi kura mo te katoa i raro i te tikanga o "Te Ture mo te Whakaako, 1877," hui atu ki nga whenua e hiahiatia ana hei takarotanga, hei tuunga whare ranei mo te kai-whakaako, mo etahi atu tikanga ranei e pa ana ki te kura pera.
    (5.)Mahi whakatu pa whawhai, tarakaraawhe, wahi pupuhitanga takete, whare tuunga raiti i te moana, mahi whare ranei.
39.
(1.)Ka ahei ma te Kai-tiaki mo te Katoa e tono, mo te taha ki nga tangata no ratou te whenua, kia utua te wahi nga wahi ranei o te whenua rahui Maori, kua tangohia mo runga mo nga mahi nunui o te koroni.

WahiIV.
Nga Whenua Maori.

87.Ahakoa ano te rereke o nga tikanga i roto i tetahi atu Ture ka ahei kia tangohia te whenua Maori, te whenua ranei e puritia ana e nohoia ana ranei e te Maori i raro i tetahi take i ahu mai i te Karauna mo runga mo nga mahi nunui o te koroni, i runga ano i nga tikanga kua whakaritea i muri ake nei.
88.A nga wa katoa e whakaarohia ai, ka tika kia tangohia te whenua pera mo runga mo nga mahi nunui o te koroni, haunga ia nga mahi reriwe me nga mahi whakatu pa whawhai—
(1.)Mehemea kahore te take paanga ki te whenua i ahu mai i te Karauna.
(a.)Ka mahia he mapi me tetahi kape ano o taua mapi, whakaatu tika i te takotoranga me te nui o te whenua, a ma te Tino Tumuaki Kai-ruuri e haina taua mapi me te kape, ma tetahi kai-ruuri whai tiwhikete ranei kua whakamana e ia hei whakamana mapi mo nga tikanga o te Ture o nga Ture ranei e pa ana ki runga ki te mahi tuku whenua, hei whakaatu i te tika o taua mapi.
(b.)I muri atu i tera ka ahei te Kawana, i runga ano i te tikanga tuku ota i roto i tona Kaunihera, me panui ki roto ki te Kahiti me te Gazette, mo te marama kotahi i muri iho i te hainatanga o taua mapi, ki te whakaputa kupu ki ko te whenua e mau ana te whakaaturanga i roto i taua mapi kua kiia ka riro mo runga mo nga mahi nunui, a ka tau hoki ki raro ki te mana o te Kuini, o te ropu takiwa ranei, i runga ano i nga tikanga e kitea, i muri atu i te ra e whakahuatia ana i roto i taua Ota o te Kaunihera, kaua nei e iti iho i te kotahi marama i muri i te ra o te kahititanga tuatahi o taua Ota o te Kaunihera, mehemea ia kahore i whakakorea i muri iho i te panuitanga.
(c.)Ma te Minita e whakahau, i muri tata i te ra e whakaatu ana i roto i te Ota o te Kaunihera, kia tukua he kape o taua Ota o te Kaunihera, mehemea kahore i whakakorea, ki te tari o te Tino Tumuaki Kai-ruuri, a ma taua Tino Tumuaki Kai-ruuri e whakahau kia whakaaturia ki runga ki nga mapi tika me nga pukapuka whakaaturanga o te takiwa kei reira nei te whenua e takoto ana, a me whakaatu i runga i te tikanga e kore ai taua whenua e riro page 3i runga i etahi atu tikanga e rereke ana i era i roto i te Ota o te Kaunihera.
(2.)Mehemea i ahu mai te take paanga ki te whenua i te Karauna, ka ahei te tango i te whenua i runga i te tikanga e whakaaturia ana i roto i te Waki II. o tenei Ture.
89.A nga wa katoa e whakaarohia ai e tika ana kia tangohia te whenua nga whenua pera ranei mo tetahi reriwe e mahia ana i raro i nga tikanga o tetahi Ture motuhake, mo etahi mahi whakatu pa whawhai ranei, ahakoa he whenua Maori, ahakoa ranei i ahu mai te take paanga i te Karauna kahore ranei, ka ahei te tango i taua whenua i runga i te tikanga e whakaatu ana i roto i te Wahi VII. o tenei Ture, a mehemea e tangohia ana te whenua hei tuunga pa whawhai, me tango i raro i nga tikanga o te Wahi IX. o tenei Ture.
90.Mo runga mo te tikanga kimi i te nui o te moni hei utunga ki nga Maori e whai paanga ana ki tetahi whenua Maori, ki nga Maori ranei no ratou tetahi whenua i raro i tetahi take paanga, i ahu mai i te Karauna, i tangohia i runga i nga tikanga kua kiia ake nei,—
(1.)Ka ahei te Minita i nga wa katoa, mehemea i tangohia te whenua mo runga mo te mahi Kawanatanga, ropu takiwa ranei, mehemea i tangohia te whenua mo runga mo te mahi takiwa, i roto ano i nga marama e ono i muri iho i te kahititanga tuatahi o te Ota o te Kaunihera, o te panuitanga ranei i te tangohanga o te whenua, ki te tono ki te Kooti Whenua Maori kia kimihia te nui o te moni utu hei whakaputanga atu ki nga Maori no ratou te whenua, ki etahi atu tangata ranei e whai paanga ana ki te whenua, kia kimihia hoki ko wai ma nga tangata tika hei utunga atu mo taua moni utu; a kia whakaputaina hoki he ota etahi ota ranei, i runga ano i nga tikanga o nga kupu whaaki i whakapuakina ki tona aroaro, i runga ranei i ta taua Kooti i whakaaro ai e tika ana.
(2.)Engari i nga wa katoa, mehemea e whai paanga ana tetahi Maori tetahi Pakeha ranei, i runga i te tikanga riihi i tetahi atu tikanga ranei, e whai mokete ana, riena ana ranei i runga i taua whenua, me whakatau hoki e te Kooti Whenua Maori, i roto ano i taua i aua ota ranei, te wahi o te moni utu katoa e whakaputa atu ki taua tangata, a e kore tetahi Kooti i whakaturia i raro i te Wahi III. o tenei Ture e whai mana ki te whakahaere i te kereeme a taua tangata kia whakaputaina he moni utu; a ko ia tuunga ko ia tuunga o te Kooti ki te whakahaere i nga keehi pera me panui i roto i te Kahiti me te Gazette.
(3.)Mo runga mo nga tono pera ka tau ki te Kooti Whenua Maori nga mana katoa me nga mana whakahaere, pera ano me nga mana kei taua Kooti mo nga mea i raro i tona ake mana whakahaere, a ka apiti atu ki era mana nga mana katoa o te Kooti Kimi Utu i raro i Wahi III. o tenei Ture.
(4.)Ko te moni utu e whakataua e te Kooti hei utunga atu ki nga tangata no ratou te whenua, ki nga kai-noho ranei o te whenua i tangohia, ki etahi atu tangata ranei e whai take paanga motuhake ana, e whai mokete, riena ana ranei, me utu atu ki a ratou a te wa e ahei ai i muri tata i te mahinga o te Ota o te Kooti, a ka ahei te puta o te moni initareti mo taua moni i whakataua ra, kia kaua e nui atu i te rima pauna, mo ia rau pauna i te tau, timata mai te marama kotahi i muri atu o te ra i puta ai taua Ota.
page 4
91.Ahakoa ano nga tikanga katoa i mua ake o tenei Wahi o tenei Ture,—
(1.)Ka ahei te whakahaere te whakatakoto hoki he rori i raro i nga tikanga o te tekiona i muri tata i tenei, i runga ano i nga tikanga e mana nei inaianei mo runga mo te whakahaere me te whakatakoto rori i raro i nga tikanga e rite ana ki era, i roto i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886."
(2.)E kore e whai moni utu mo nga whenua katoa e tangohia ana hei rori i raro i nga tikanga o nga tekiona e toru i muri tata i tenei, mo nga whenua ranei i tangohia mo tetahi reriwe kei runga tonu nei te mana o te Kawana e mau ana i te wa i tangohia ai i raro i nga tikanga o nga tekiona e toru i muri tata i tenei, ara, mana tango i te whenua pera te nui, nui atu ranei, mo tetahi mo etahi rori ranei; mo nga whenua ranei e tangohia ana mo te rori mo te reriwe ranei, kahore nei, ki te whakaaro o te Kooti Whenua Maori, i nui ake i nga whenua e whai mana ana te Kawana ki te tango, i raro i te tekiona i muri tata i tenei, i roto i te whenua ko tera nei tetahi wahi o te whenua e tangohia ana, mehemea kua whakataua nga take paanga ki taua whenua e te Kooti Whenua Maori.
92.
(1.)Ka ahei te Kawana, i nga wa katoa i muri ake nei, ki te whakahaere ki te whakatakoto hoki i tetahi i etahi raina rori ranei ki runga ki nga whenua katoa kua karaatitia ka karaatitia ranei i raro i nga tikanga o nga Ture katoa i whakakorea e "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1873," e "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886" ranei, kua karaatitia ka karaatitia ranei, kua uru ka uru ranei ki roto ki te Tiwhikete Whakawhiti Whenua, i raro i nga tikanga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," o nga Ture whakatikatika i taua Ture, ki runga ranei i nga whenua e puritia ana e nga Maori i raro i te Tiwhikete take paanga o te Kooti Whenua Maori, i raro ranei i tetahi pukapuka whakaatu take paanga: Engari ko te nui katoa o te whenua e tangohia mo taua mo aua raina rori ranei, hui atu ki nga wahi kua tangohia i mua atu, kaua e nuku ake i te kotahi eka o roto o ia rua teka eka o te whenua katoa.
(2.)Ka ahei te Kawana i nga wa katoa, i runga i te tikanga tuhi ki runga ki te Karauna karaati, ki runga ranei ki tetahi Karauna karaati o muri iho, ki runga ranei ki tetahi atu pukapuka whakaatu take paanga, i runga ranei i te tikanga tuhi tiiti, ki te whakakore atu i te mana pera i runga i tetahi whenua e tau ana taua mana ki runga, i runga ranei i tetahi wahi o taua whenua.
93.Engari e kore e taea te tango, i raro i te mana o te tekiona i mua tata i tenei, te whenua e tungia ana e te pa, e te paenga kainga, e te mahinga, e te whare, e te kaari, e te kaari rakau whai hua, e tetahi wahi kua whakatupuria ki te rakau, e te wahi tapu, e tetahi wahi ranei kua mahia ki nga mea whakapaipai, kia matua whakaae ra ano te Kawana i roto i tona Kaunihera.
94.Ko nga mana i raro i tekiona iwa tekau ma rua, mo runga, mo nga rori, ka mutu:—
(a.)I runga i nga whenua i roto i te karaati, tiwhikete ranei i whakaputaina i raro i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," i nga Ture whakatikatika ranei i taua Ture, i te paunga o nga tau kotahi tekau i muri i te ra i tuhia ai taua karaati, tiwhikete ranei.
(b.)I runga i nga karaati i whakaputaina i raro i nga Ture kua whakakorea e "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," a te wa e mutu ai aua tu mana i raro i aua Ture kua whakakorea.
page 5
95.
(1.)I nga wa katoa e ruuritia ai he raina rori ki runga ki te whenua ki nga whenua Maori ranei, i runga i te whakahau a te Tino Tumuaki Kairuuri, ka kiia te wahi hei haerenga (takotoranga) mo taua rori he rori mo te katoa, a ka riro ki raro ki te mana o te Kuini.
(2.)Ki te whakatakotoria he rori i runga i te rohe i waenganui i te whenua o nga Maori me te whenua o nga Pakeha, me rite tonu te wahi o tetahi whenua o tetahi whenua e tangohia mo te rori, ina ka ahei te pera.

WahiV.
Nga Ruuri.

96.
(1.)Mo nga tikanga whakahaere katoa o tenei Ture ka ahei te Minita mo nga Mahi Nunui, te Minita mo nga Whenua, Te Tino Tumuaki Kai-ruuri tona Kai-whakakapi ranei, tetahi ropu takiwa, tetahi tangata ranei kua whakamana e tetahi o aua tangata e taua ropu takiwa ranei mo runga mo tetahi mo etahi mahi motuhake, mo nga ahua tini mahi ranei—
(a.)Ki te haere, ki te hokihoki tonu ranei ki runga ki nga whenua katoa i ia wa i ia wa, i te mea e ao ana te ra, ki te whakahaere ki te mahi hoki i te ruuri i whakahaua kia mahia e ia, me tana mau i tana i ana tangata ranei e hiahia ai mo taua mahi.
(b.)Ki te whakatu tiriki teihana ki runga ki te whenua e ekengia ana, ki te whakatutu peeke (pou) ruuri, tohu, pou ranei, a i ia wa i ia wa ki te whakarereke ranei, ki te whakakore, ki te tirotiro, ki te whakahou ara whakaora, i aua mea.
(c.)Ki te keri i te whenua e ekengia ana, ki te wiri ranei kia mohiotia ai te ahua o te oneone, ki te whakatakoto raina hoki mo etahi mahi ki runga ki taua whenua.
(d.)Ki te whakahaere i nga tikanga katoa e tau ana mo runga mo aua ruuri pera i runga i nga tikanga o nga huarahi whakahaere e mana ana mo nga mahi ruuri, mo te mahi tirotiro, whakahou ara whakaora, whakarereke ranei.
(2.)Mehemea ka ahei, me tuku he panuitanga ki te tangata nona te whenua, ki te kai-noho ranei i te whenua, whakaatu i te whakaaro kia haere ki runga ki te whenua, a kia whai taima hei taenga mo te panuitanga ki taua tangata, a ki te tono hoki taua tangata nona te whenua, taua kai-noho ranei, me whakaatu atu ki a ia te pukapuka whakamana e ahei ai i ahei ai ranei te tangata e haere ana i haere ranei ki runga ki te whenua te tae ki reira.
97.Ko te tangata ko nga tangata ranei e turaki ana, e pakaru ana, e whakakino ana, e whakarereke e whakanekeneke ana ranei, i tetahi i etahi ranei o nga tiriki teihana, peeke ruuri, tohu, pou ranei i whakamana i whakaturia ranei i raro i te mana o te tekiona i mua tata i tenei, ko taua ko aua tangata ranei, mehemea ka mahi pera i runga i te kore mana, ka ahei kia whiua ki roto ki te whare herehere, ina kitea tonutia e te Kooti tona to ratou he ranei, i runga i te tikanga kore mahi whai mahi taumaha ranei, mo te wa kahore e nui atu i te rua tau; a ko te tangata ko nga tangata ranei e whakararuraru ana i te kai-ruuri pera, i tetahi atu tangata, i tetahi i etahi hoa-mahi, kai-mahi ranei, i runga i te mahi whakahaere i taua ruuri, ka ahei kia whiua ki te moni utu kaua e nui atu i te rima tekau pauna mo ia whakararurarutanga mo ia whakararurarutanga.
98.

Kahore he tikanga i konei e whai mana ai he kai-ruuri ki te haere ki runga ki te mahinga kai ki nga mahinga kai ranei a te Maori a nga Maori page 6ranei ki te whakatakoto rori i raro i te mana o tenei Ture mehemea kahore i matua whakaaetia e te Kawana i roto i tona Kaunihera i te tuatahi.

Te kupu "mahinga a te Maori a nga Maori ranei," tona tikanga ina whakahuatia i roto i tenei Ture ko nga whenua katoa e mahia tonutia ana e nga Maori hei tupunga kai ma ratou ake ano.

99.Ma te Minita o nga Whenua i whakaturia i runga i te mana o "Te Ture Whenua, 1892," ma te Minita mo nga Mahi Nunui ranei e whakaturia ana i runga i te mana o tenei Ture, e whakahaere tenei Wahi o tenei Ture, a ko te tikanga o te kupu "Minita" i roto i tenei Wahi o tenei Ture ko te Minita o nga Whenua ko te Minita ranei mo nga Mahi Nunui.

WahiVI.
Nga Rori.
Te Mahinga me te Mahi Tiaki.

100.I roto katoa i tenei Ture te tikanga o te kupu "rori" he rori mo te katoa, ahakoa rori haerenga kaata, ara mo te hoiho mo te tangata hoki, ara ranei mo te tangata anake, a ka uru atu ki roto ki te tikanga o taua kupu te oneone o:—
(1.)Nga whenua o te Karauna kua whakatakotoria nei he rori ki runga a kua tohungia ki runga ki te mapi whakaaturanga.
(2.)Nga whenua kua whakaaetia kua tukua ranei e te tangata e nga tangata ranei e whai mana ana ki te whakaae ki te tuku ranei hei huarahi mo te katoa.
(3.)Nga whenua e tangohia ana mo nga rori i raro i nga tikanga o tenei Ture, i raro ranei i nga tikanga o etahi atu Ture e whai mana ana i mua atu, o nga Ture Porowini ranei.
(4.)Nga whenua he rori nei i runga, kei runga ranei, e haerea ana e te katoa, he mea utu nei te mahinga te whakapainga ranei o taua rori ki nga moni o te katoa, ki nga moni ranei o tetahi porowini o mua ki nga moni ranei o roto o nga Moni Takiwa o tetahi ropu takiwa, mo te whanui o te rori i mahia, e haerea ana, i whakaaetia, i taiepatia ranei, kahore nei i whanui atu i te kotahi rau ringiki, kua oti hoki te mahi he mapi a kua whakaaetia taua mapi e te Tumuaki Kai-ruuri whenua o te Takiwa kei reira nei te whenua e takoto ana, kua rehitatia ka rehitatia ranei e te Kai-rehita Takiwa Whenua, e te Kai-rehita Tiiti ranei o te Takiwa, taua rori ki te whenua ki nga whenua ranei kei runga nei taua rori e haere ana; a ko aua Kai-rehita ko tetahi ranei o raua ka whakamana i konei ka whakahaua hoki kia rehitatia e ia nga mapi pera, ahakoa ano kei te mau tetahi etahi tikanga ranei i tetahi i etahi atu Ture, ara kia rehitatia ina hoatu, tukua atu ranei e tetahi Tumuaki Kai-ruuri pera kia rehitatia, hui atu ki tetahi tiwhikete i wkakaputaina i raro i te ringa o taua Tumuaki Kai-ruuri, whakaatu kei te haerea peratia a i mahia peratia hoki taua rori me nga tikanga kua korerotia ake nei.
(5.)

Nga whenua kei runga te rori nga rori ranei i tangohia i mahia a kei te haerea ranei taua rori i raro i te mana o te Kawanatanga o tetahi porowini o mua, o tetahi ropu takiwa, ahakoa mehemea i he te tangohanga te mahinga ranei o taua rori i raro i tetahi tikanga o te ture, mehemea hoki kua oti te rehita tetahi etahi mapi tika ranei page 7o taua o aua rori ranei i raro i nga tikanga kua whakaritea i roto i te tekiona wawahanga i mua tata i tenei:

A, mehemea kahore e rereke ana i nga tikanga o tenei Ture, ka riro katoa ki raro ki aua tikanga nga rori kua wehea ka wehea ranei a muri ake nei, ka whakaaturia, ka panuitia, ka kiia ranei kei rori i raro i tehea tare i te hea ture, mana ranei e mau ana i taua wa, ka uru atu ano hold nga piriti, korere wai, awakeri, tuunga perepoti, whakawhitinga awa, keti, whare me etahi atu mea katoa e whai ritenga ana ki runga ki aua mea kei runga nei i te rori kei roto ranei i te wahi kua rite hei takotoranga mo te rori.