Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Etahi atu tikanga

Etahi atu tikanga.

61.Mehemea ka kitea he hipi e pangia ana e te mate i runga i tetahi raana kaore nei taua raana i taua tangata nana ra nga hipi, a kaore e tangohia atu ana e ia i roto i nga haora e wha tekau ma waru i muri i te hoatutanga ki a ia o te kupu whakaatu atu kei te haere pokanoa pera ana hipi i runga i taua raana, ki te kore e kitea te tangata nana aua hipi i te mea kua ata kimihia ano, kei reira ka ahei te tangata nona taua raana ki te patupatu i aua hipi.

Mehemea kua rua rawa nga kupu whakaatu atu kua hoatu ki taua tangata nana aua hipi i roto i nga ra tekau ma wha, a ka kitea ano i muri atu etahi hipi e pangia ana e te mate a taua tangata ra e haere pokanoa ana i runga i taua raana ano, i roto i te wiki kotahi i muri i te hoatutanga o te kupu tuarua pera me tera kua korerotia ake page 15nei, kei reira ka ahei taua tangata nona taua raana ki te patupatu i aua hipi ahakoa tukuna atu ano e ia tetahi atu kupu whakaatu atu kaore ranei.

Me whakaatu atu ki te Kaititiro e taua tangata nona ra taua raana te tikanga o taua ata kimihanga i te tangata nana aua hipi, me nga maaka parani ranei o aua hipi i kitea i patupatua peratia ra, me whakaatu pera atu ki te Kaititiro i roto i nga ra e whitu i muri i te patupatuuga o aua hipi; ko ia tangata e hara ana ki nga tikanga o tenei tekiona ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rua tekau ma rima pauna kaua e iti iho i te rima pauna.

62.Ko ia tangata e hakiri ana i te tinana o te hipi mate i pangia e te mate ki roto ki tetahi awa, puna, tetahi atu wai ranei, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rua tekau pauna kia kaua e iti iho i te rima pauna.
63.Ko ia tangata nana tetahi hipi i mate a e pangia ana e te mate heke o te hupe i te wa i mate ai taua hipi, a kaore e tahuna ana te tinana katoa o taua hipi ki te ahi i roto i nga haora tekau ma rua i muri tata i te matenga o taua hipi, kaore ranei e tanumia ana kia toru putu te hohonu ki raro o te mata o te whenua i roto ano i nga haora tekau ma rua o muri tata o te matenga o taua hipi, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima pauna kaua e iti iho i te tekau hereni mo ia tinana hipi pera kaore e tahuna ana e tanumia peratia ana ranei.
64.I runga i te tono a tetahi tangata whai hipi e mahara ana a he take ano i mahara ai ia kua haere atu etahi o ana hipi ki te raana a tetahi atu tangata, mehemea e mahara ana tetahi Kaititiro e tika ana kia pera, ka ahei ia ki te tuku pukapuka atu ki te tangata nana taua raana kia huihuia e ia ana hipi ki roto ki tetahi iari i roto i te marama kotahi i muri i te taenga atu o taua pukapuka, kia whaka-hokia atu ai aua hipi ki te tangata nana.

Me hoatu e te tangata nana taua raana he kupu whakaatu atu ki te tangata nana aua hipi, me tuku atu ranei he pukapuka mea rehita ma te poutapeta, whakaatu atu i te ra e huihuia ai aua hipi, kia whitu rawa nga ra tinana o taua whakaaturanga peratanga i mua o te ra e whakaritea ana hei huihuinga mo ana hipi; a ko ia tangata noho raana e turi ana kaore ranei e mahi pera ana i runga i te pukapuka pera atu a te Kaititiro, kaore hoki e whakaatu pera ana ki te tangata nana aua hipi, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rua tekau pauna. Ka ahei ano taua tangata nana ra taua raana ki te tono kia utua ki a ia nga moni e tika ana mo te huihuinga me te whakahokinga atu i aua hipi, me te utu mo nga mea e mate ana mehemea i pai te whiunga.

Ka ahei ano taua Kaititiro i runga i te tono a te tangata nona taua raana ki te nuku atu i te ra i whakaritea ra e ia hei whakahokinga atu mo aua hipi, mehemea ra e mahara ana taua Kaititiro e tika ana kia nekehia.

65.Ko ia tangata e whiu ana e tango ana ranei i etahi hipi o tetahi raana e hara nei i a ia taua raana me te kore whakaae atu a te tangata nona taua raana, kaore hoki e mahi ana ma runga i nga tikanga kua tuhia ake nei, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kaua e hipa ake i te kotahi rau pauna kia whiua ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te ono marama.page 16
66.Ko ia tangata noho raana e huihui ana i tana kahui hipi i ana kahui hipi ranei kia tipia ai kia rongoatia ai kia pokaina kia tapahia nga whiore kia maakatia nga taringa, kia katia ranei nga wuuru, kia whiua ketia ranei ki waho atu o tona raana, me matua tuku atu i tana kupu whakaatu atu ki nga tangata no ratou nga raana e piri ana ki tona raana me tuku atu ki ia tangata ake me tuku ranei he pukapuka rehita ma te poutapeta, whakaatu atu ka huihuia ana hipi, me whakaatu pera atu i mua atu o nga haora e rua tekau ma wha i mua atu o te whiunga o aua hipi ki te iari.

Ko ia tangata whai hipi e mahara tika ana kua kaere etahi o ana hipi ki te raana o tetahi atu tangata, ka ahei ia ki te tono a pukapuka atu ki taua tangata kia whakaaturia mai ki a ia ake ma te pukapuka rehita ma roto o te poutapeta ranei i te wa e huihuia ai ana hipi, me whakaatu pera atu i mua o nga haora e rua tekau ma wha i mua i te huihuinga o ana hipi ki te iari; ko ia tangata e turi ana kaore ranei e tuku atu ana i te whakaatu pera atu ki taua tangata whai hipi ra, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rua tekau pauna.

67.Me parani e ia tangata ana hipi ki te parani peita i muri tonu iho i te katikatinga o nga wuuru i mua hoki i te putanga atu o aua hipi i te wuuruheti i te iari hipi ranei; a ko ia tangata kaore e parani pera ana i ana hipi ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima pauna kaua e iti iho i te rua hereni mo ia hipi kaore e paranitia peratia ana.

Ka ahei te Kawana ki te panui i te Ota o tona Kaunihera, i ia wa i ia wa kia kapea tetahi takiwa tetahi wahanga ranei o tetahi takiwa kia kaua e pangia e nga tikanga o tenei tekiona, mehemea ra e tonoa atu ana e nga tangata whai hipi o taua takiwa wahanga takiwa ranei no ratou te nuinga o nga hipi, ara no ratou ia rua hipi o nga hipi e toru o nga hipi katoa o taua takiwa wahanga takiwa ranei; a ka ahei pera ano hoki ia ki te whakarereke ki te whakakore ranei i te katoa i etahi wahi ranei o taua Ota o tana Kaunihera.

Kei te panuitanga o taua Ota pera a taua Kaunihera ki te Gazette, ka whaimana tonu i reira ano ko tetahi taha ano o tenei Ture, ka whakaurua mai hoki ki tenei.

Ko nga tikanga o tenei tekiona me timata te whaimana i te ra tuatahi o Hanuere tau tahi mano waru rau iwa tekau ma tahi, kaua e whaimana i mua o taua ra.

68.Ko ia tangata e mahi ana e whakahaere tikanga ana ranei kia pangia ai etahi hipi e te mate hakihaki e te mate heke o te hupe ranei a i mahia peratia e ia i runga i te ngakau mohio ka kiia kua hara ia ki te Ture.
69.Ko ia tangata e mahi tinihanga ana e mahi tito ana ranei i tetahi pukapuka whakaatu atu i te maha o ana hipi i etahi atu tikanga e whakaritea ana e tenei Ture kia mahia ka taea ia te whiu kia utu ia i te moni kia kaua e hipa ake i te kotahi rau pauna kia kaua e iti iho i te tahi tekau pauna.
70.Kaua nga tikanga o roto o tenei Ture e kiia e whakaiti ana e arai ana ranei i te mana o tetahi tangata ki te tono utu ma runga i tetahi huarahi ano o te ture e whaimana ana i mua o te mananga o tenei Ture kia utua ia mo nga mate e pa ana ki a ia i runga i te page 17whiunga atu i te whakanohonga i te haeretanga pokanoatanga atu ranei o etahi hipi e pangia ana e te mate.
71.Ko ia tangata e tapahi ana e motu ana ranei i te tarianga o te hipi e riro ai te taha nui atu i te wahi kotahi o nga wahi e toru o te taringa o tetahi hipi, ahakoa nana ake te hipi na te tangata ke ranei, ka taea ia te whiu kia utu i. te moni kia kaua e hipa ake i te tahi tekau pauna kaua e iti iho i te rua hereni mo ia hipi e mahia peratia ana e ia.
72.Ko te kupu "parani" ara i te mea e pa ana taua kupu ki te hipi, ko tona tikanga e pa atu ana ano ki te taanga moko i taia ki tetahi taha o te kiri o te hipi, hui atu ki te maaka taringa i mahia ki te kamu koroputa i waenganui o te taringa i te taha i te pito ranei o te taringa, he mea tohu rereke, kaua rawa e roa atu i te toru koata o te inihi te roa o te maaka, kaua e nui atu i te hawhe inihi te whanui.

Ko nga maaka taringa katoa e kore rawa e whakaaetia mehemea e mahia ana ki tetahi atu huarahi e hara nei i te mea mahi ki te kamu ki te mea kikini ranei i te taringa; a e kore e tika ki ta te ture kia tangohia, kia morea, kia tapahia, kia titorea ranei te taringa o tetahi hipi mehemea i mahia peratia ki te naihi ki tetahi atu mea ranei e hara nei i kamu i te mea kikini ranei i te taringa. Me man rawa ki ia kamu ki ia mea kikini hoki te tohu o te Tari Hipi.

(1.)I muri i te mananga o tenei Ture, kaua tetahi Kairehita Parani e rehita i tetahi parani maaka taringa ranei o tetahi ahua penei me enei e meingatia nei e tenei Ture kia kaua e pera te ahua o te maaka.
(2.)Ko ia Kairehita Parani kua rehita nei i tetahi parani he mea maaka taringa o tetahi tu ahua penei me enei e nieingatia nei e tenei Ture e kore e whakaaetia taua tu maaka, me whakakore tonu atu e ia taua rehitatanga o taua maaka, ka ki atu ai ki te tangata nona taua parani kia whakarereketia e ia taua maaka; a me rehita e te Kairehita te parani hou e tukuna atu ra hei riiwhi mo te parani e whakakorea atu ra i raro i te mana o tenei tekiona, me kaua e tonoa atu he utu mo te rehitatanga peratanga i te parani hou i mahia hei whakakapi mo te parani i whakakorea i runga i te mana o teni tekiona.

Ko ia tangata kua rehitatia tana maaka taringa, me ahei ki te whakanoho i tana maaki ki tetahi taringa ki tetahi taringa ranei i runga i tana i pai ai.

Engari e kore e whaitikanga kia rehitatia tetahi parani mea maaka taringa o tetahi ahua e taea ana te mahi e tetahi kamu mea kikini ranei i te taringa penei me enei kua whakaritea nei e nga tikanga o tenei tekiona.

E whakakorea atu ana e tenei Ture era wahi o te tekiona toru me era atu tikanga o "Te Ture Parani Paranitanga, 1880," kaore e hangai tika ana ki nga tikanga o tenei tekiona.

73.Ko ia tangata—
(1.)E whakakino ana e whakangaro ana e whakarereke ana ranei i tetahi maaka i taia ki te moko i tetahi maaka taringa ranei, i runga i te ngakau kino i te ngakau mohio ano ranei, i uru tahi atu ranei ia ki te mahi pera, e more ana e tapahi poro ana ranei i te taringa o te hipi i tetahi page 18taha tika tonu atu ki tetahi taha o te taringa, e tapahi ana ranei i tetahi taha o te taringa kia motu atu he mea, kotahi nei tapahi tika i motu atu ai, e mahi ana ranei i tetahi maaka taringa ki te taringa hipi e roa atu ana taua maaka i te toru koata inihi, e nui atu ana i te hawhe inihi te whanui, e parani ana ranei i tetahi hipi ki te maaka taringa i runga i tetahi huarahi ke atu i nga huarahi mo taua mahi e whakaritea nei e tenei Ture;
(2.)E parani ana ranei i tetahi hipi ki te maaka taringa kaore ano kia rehitatia, ki tetahi maaka taringa ranei e hara nei ia i te tangata kua rehitatea nana taua maaka, kaore hoki i whakaaetia atu i whakamana ranei e te tangata kua rehitatia nana taua maaka,—

ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima tekau pauna mo ia hipi i hara pera ai te mahinga a te tangata, me whiu ranei ki te whare herehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te rua tau me te whakamahi ano hoki i runga ra i te mahara tika o nga Kaiwhakawa J.P., e whakatau ana i taua hara pera.

Me kape atu ki waho ara me whakakore atu nga kupu "hipi" i te tekiona tekau ma whitu o "Te Ture Parani Paranitanga, 1880."

74.

Ko era tikanga anake o te tekiona whitu tekau ma rua o tenei Ture e whaikupu nei mo te mea hei maakatanga i te maaka taringa me kaua e whaimana kia tae ra ano ki te ra tuahi o Aperira tau tahi mano waru rau iwa tekau ma tahi; a ki te whakawakia tetahi tangata mo te mahi he i runga i nga tikanga o taua tekiona mo te mahinga i tetahi maaka taringa ki tetahi mea rereke atu i nga mea e whakaritea ana e taua tekiona, ka hei ia te kaikaro ki te whakaatu pono atu i mahia taua hara i mua atu o taua ra tuatahi o Aperira kati ma tera ia e ora ai.

Engari hoki ko nga tekiona whitu tekau ma rua, whitu tekau ma toru, whitu tekau ma wha me kaua e whaimana kia tukuna ra ano he pitihana a te nuinga o nga tangata whai hipi o roto o tetahi takiwa o tetahi wahanga ranei o tetahi takiwa, a i te taenga atu o taua tu pitihana ki te Kawana me panui e ia te Ota o tana Kaunihera wha-kahau kia whaimana nga tekiona whitu tekau ma rua, whitu tekau ma toru, whitu tekau ma wha ki taua takiwa wahanga takiwa ranei, timatu atu i te wa e whakaritea ana i roto i taua Ota o tana Kaunihera.

75.Ko ia hara e whakaritea nei e tenei Ture kia whiua te tangata e hara pera ana ki te whareherehere me te whakamahi me te kore mahi ranei, me ia whiu utu moni e whakaritea ana hei whiu mo te hara ki tetahi tikanga o tenei Ture ka taea tahitia te whakahaere tika tonu atu te whakawa mo taua hara mo taua whiu utu moni ranei i te aroaro o nga Kaiwhakawa J.P. tokorua.
76.Ka ahei ia Kaititiro me ia tangata noho raana me ia tangata ke atu ranei e whaitake ana, ki te tono whakawa mo nga utu me nga whiu e tika ana kia whakataua mo te takahanga i nga tikanga o tenei Ture.

Ki te whakakorea e tetahi tangata noho raana tana tono whakawa, ki te oti ranei te whakarite e tetahi tangata e kore tera e whakakore i te mana me te tika o te Kaititiro ki te tono whakawa kia whiua kia utu ranei i te utu whiu pera.

page 19
77.I roto i nga tono whakawa kia whakataua he whiu i runga i te mana o tenei Ture, ko te tangata nana etahi hipi e kiia ana e te Kaititiro he hipi e pangia ana e te mate, ka taea ia te whiu mo ia hipi mo ia hipi i te mea kua whakaaturia ponotia i runga i te mahara o te Kaititiro e pangia ana e te mate tetahi o aua hipi, etahi ranei o aua hipi; a he kore e whaitikanga kia tino whakaaturia tuturitia atu e pangia ana etahi o aua hipi e te mate.
78.I roto i ia whakawa mo te tangata mo tana takahanga mo tana kore mahinga ranei i nga tikanga o tenei Ture, ma te kaikaro e whakaatu atu mehemea he tiwhikete tohu ora ano tana mo ana hipi, he take ke ano ranei e kore ai e pa ki a ia nga utu me nga whiu e whakaritea ana e tenei Ture, a me ahei ano ia te kaikaro ki te whaki koreio atu mo runga mo te whakawa mona, ahakoa ano e rereke ana nga tikanga o etahi atu ture.
79.I te mea e whakahaerea ana he whakawa mo tetahi tangata i runga i nga tikanga o tenei Ture i runga i te mahara he tangata whai hipi ia, a ka ki ia e hara i a ia aua hipi, ki te kore ranei e ata mohiotia ko wai te tangata nana etahi hipi kua whakahaerea ra he whakawa mo aua hipi i runga i nga tikanga o tenei Ture, kei reira ka ahei nga Kaiwhakawa J.P. e whakawa ana ki te whakatau whiu mo te tangata nana aua hipi, a me pera te whakahua iho, a ka ahei hoki ki te whakatau kia tangohia aua hipi etahi ranei o aua hipi kia hokona hei utu mo nga whiu e whakataua ana, hui atu hoki ki nga moni e pau ana i runga i te whakaritenga i aua utu whiu, mehemea ka kore e ea aua utu whiu i te hokonga o aua hipi, me tango i etahi atu taonga whenua ranei a taua tangata nana ra aua hipi.
80.I te whakaputanga o tetahi ota, whakataunga whakawa ranei i raro i nga tikanga o tenei Ture mo runga mo etahi hipi, mo etahi mea ranei i mahia a kaore e tika ana kia mahia, kihai ranei i mahia a e tika ana kia mahia mo runga mo aua hipi, ka kiia aua hipi he taonga na te tangata i whakataua ra taua ota, taua whiu ranei mona, ka ahei te tango i runga i te warati tango i te pahuretanga o nga ra kotahi tekau i muri i te putanga o taua ota, whakataunga whakawa ranei (ahokoa kua hokona kua whakawhitia atu ki te tangata ke ranei, kua mahia ketia ranei he tikanga mo aua hipi).
81.Ko nga utu me nga whiu me era atu whakataunga, me era atu moni e meingatia ana kia utua i runga i nga tikanga o tenei Ture, me ka kohikohia me utu atu ki nga moni whakahaere o te Kawana-tanga.
82.E whakakorea ana e tenei Ture nga Ture e whakahuatia ake nei i te Kupu Apiti E o tenei Ture.