New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Hipi E Pangia Ana E Te Mate

Hipi E Pangia Ana E Te Mate.

23.	Mehemea ka mohio tetahi Kaititiro e pangia ana etahi hipi e te mate, me whakaatu atu e ia ki te tangata nana aua hipi me whaki atu e pangia ana e te mate, me whakaatu atu hoki e ia ki te Tumuaki o taua takiwa, a kei te taenga atu o taua kupu whakaatu atu ki taua Tumuaki me tango e ia aua hipi i reira tonu ano a kaua hoki he kupu whakaatu atu ano mana ki a wai atu ranei, ka whakahaere ai i ana mahi i mahara ai he mea tika hei whakaora i aua hipi; a ko nga moni e pau ana i runga i taua mahinga pera a te Kaititiro ka taea ano te tono atu i roto i tetahi Kooti whaimana kia utua atu e te tangata nana aua hipi. Na i runga i te whakahaerenga o nga mana e whakaritea ana e tenei tekiona, ka ahei taua Kaititiro ki te haere atu ki runga ki taua raana me to wahi e noho ana aua hipi, me ona hoa e tika ana hei hoa kaimahi mona, a ko ia tangata whai hipi ko ia tangata ranei e noho ana i runga i te whenua e arai ana i te Kaititiro i runga i tana mahi, ki te kore ranei e whakahoa atu ana i a ia i runga i tana mahi, ka taea taua tangata te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rua tekau pauna mo ia ra e pera ana tana, mahi he. Kaua e meingatia ma taua Kaititiro e utu atu ki te tangata nana nga hipi nga mate e pa atu ana ki a ia i runga i te mahi a taua Kaititiro, engari ano ia mehemea i pa atu taua mate i runga i tana mangere i tana kore mahi ranei me tana ngakau mohio ano e pera ana tana mahi.
24.	Ahakoa nga tikanga o te tekiona o mua tata ake nei i tenei, me hohoro tonu te tuku atu e taua Kaititiro ki te Minita tana whakaatu atu i nga mea kua mahia peratia e ia, a ka ahei te Minita ki te whakahau atu kia patupatua aua hipi. Mehemea ka patua peratia nga hipi, a ka whakaatu pono atu te tangata nana nga hipi ki te Kaititiro me tana mohio atu e tika ana kua huihuia katoatia e ia nga hipi o taua raana, kei reira ka tika ano kia utua ki a ia te utu tika mo aua hipi e pangia ana e te mate e huihuia ana e ia e hoatu ana hoki ki te Kaititiro i to pene hipi ki nga pene hipi ranei o taua raana e tutata mai ana, a e patua peratia ana hoki, ko te utu tika mo aua hipi me whakarite e nga tangata tokorua, ko tetahi o aua tangata ma te tangata nana ana hipi e whakarite mai, a ko tetahi o aua tangata ma te Kaititiro e whakarite, a ki te kore e rite i aua tangata ma raua e whakatu tetahi atu tangata, a mana e whakatau te utu mo aua hipi. Engari hoki mehemea ka kitea ponotia i huna te paanga o te mate hakihaki me te mohio ano o te tangata nana nga hipi, kei reira kaore rawa e whaitikanga taua tangata kia utua ia mo nga hipi i patupatua peratia. page 8
25.	Ko nga moni katoa e utua ana hei utu mo nga hipi e patupatua ana i raro i te mana o tenei Ture me utu i nga moni e whakaritea ana i ia wa i ia wa mo nga mahi whakahaere i nga tikanga o tenei Ture.
26.	I te mea kua tangohia peratia e tetahi Kaititiro etahi hipi kia riro mana e whakahaere, kei reira me hohoro tonu tana whakamahi kia paranitia katoatia aua hipi ki te parani ki te wuuru ko te parani me penei te ahua me S, me wehe ke hoki e ia nga tame me nga hipi wahine tae noa ki tona wa e ora ai te mate o aua hipi.
27.	Mehemea ka mohio tetahi Kaititiro e pangia ana e te mate hakihaki etahi hipi e noho ana i runga i tetahi whenua a te Karauna e riihitia ana e tetahi tangata, me whakaatu atu e ia ki te Minita, a ka ahei te Kawana ki te whakahau atu ki te Komihana o nga Whenua Karauna o taua takiwa kia tukuna tana panui ki te Gazette whakamutu i te riihi o taua raana, a me mutu tonu i reira te riihi o taua raana o taua wahi ranei o taua raana, kia tae atu ra ano te kupu whakaatu atu ki te Minita kua pai kua tika kia tukuna atu he hipi ki taua whenua e kore hoki e pangia ano e taua mate. Kaore e whaitikanga kia utua tetahi kaitango riihi pera mo te whakakorenga o tana riihi o tetahi taha ranei o taua riihi i raro i te mana o tenei Ture.
28.	Mehemea ka mohio tetahi tangata whai hipi ki te whaitake ranei e mahara ai ia kua pangia ana hipi e te mate, me hoatu e ia ki nga tangata no ratou nga raana e piri ana mai ki tana raana tana whakaatu atu kia mohio ai ratou, me hoatu taua whakaatu atu i roto i nga haora e wha tekau ma waru i muri tata iho i tona mohiotanga i tona maharatanga ranei kua pangia ana hipi e te mate, me tuku atu hoki tana whakaatu atu ki te Kaititiro i roto ano i nga haora e wha tekau ma waru. Ko ia tangata e hara ana ki nga tikanga o tenei tekiona, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima tekau pauna kaua hoki e iti iho i te tahi tekau pauna, hui atu ano ki te whiu kia kaua e hipa ake i te tahi tekau pauna mo ia rua tekau ma wha haora e kore ai ia e tuku whakaatu pera atu o tua atu o aua haora e wha tekau ma waru. Me hohoro tonu te haere atu a te Kaititiro ki te titiro i aua hipi i muri tata tonu i te taenga atu o taua kupu whakaatu atu me tenei kua whakahuatia ake nei i roto i tenei tekiona, a mehemea ka kite ia e pangia ana aua hipi e te mate, me hohoro tonu tana panui i te ingoa o taua raana kua pangia ra nga hipi o runga e te mate, me nga hipi ano hoki kua pangia ra e te mate.
29.	Mehemea ka kitea he hipi e haere noa ana kaore i te tiakina kei haere ke, e haere ana aua hipi i runga i tetahi raana hipi kaore ano kia taiapatia, kaore ranei e rohe kaore e taea te whiti e te hipi, i te mea kua pahemo te wiki kotahi i muri i te mohiotanga o te tangata nana nga hipi kua pangia aua hipi e te mate, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima hereni kia kaua e iti iho i te toru kapa mo ia hipi ana e haere pera ana.
30.	Mehemea he maha atu nga kahui hipi a tetahi tangata whai hipi e haere ano i runga i te raana kotahi i etahi atu raana ranei e piri tahi ana, a kua pangia e te mate tetahi o aua kahui hipi, kei reira me kaua ia e whiu i tetahi o aua kahui hipi o taua raana o tetahi ranei o page 9aua raana ki wahi ke i roto i nga marama e toru i muri i te hoatutanga a te Kaititiro i te tiwhikete whakaae atu kua ora aua kahui hipi katoa ana e haere ana i runga i taua raana i aua raana ranei, engari ano me ka hoatu te pukapuka whakaae atu a te Kaititiro mo ia whiunga mo ia whiunga i aua hipi, kia tipia ra ano hoki nga hipi e hiahiatia ana kia whiua ki wahi ke, me tipi i runga i te ahua o te mahi tipi e tohutohua atu ana e te Kaititiro, kia whakaae hoki ia kua tika te mahinga peratanga; ko ia tangata e hara ana ki nga tikanga o tenei tekiona ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia rima tekau pauna.
31.	Ko ia tangata e whakarere ana i tetahi hipi e pangia ana e te mate, i runga i tetahi huanui, i runga ranei i tetahi whenua kaore nei i a ia ake taua whenua, ahakoa kua mate atu taua hipi kaore ano ranei kia mate rawa, ki te kore e tahuna e ia ki te ahi i taua wa ano ki te kore ranei e tanumia e ia taua hipi kua pangia e te mate, kua kore e kaha ki te haere kua mate atu ranei, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia rima tekau pauna, kia whiua ranei ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e roa atu i te ono marama; a ka tika kia tangohia atu taua hipi e tetahi Kaititiro, e te tangata ranei nona taua whenua e piri atu ana ki taua huanui, ka tahu ai ki te ahi ka tanu ai ranei, ka whakahau ai ranei kia tangohia atu, kia tahuna kia tanumia ranei.
32.	Ko ia tangata e tango ana e whakahau ana ranei kia tangohia atu i tona whenua tetahi kiri hipi i tihorea atu i tetahi hipi e pangia ana e te mate hakihaki i te wa i mate ai taua hipi, ka taea ia te whiu kia utu i te moni kia kaua e hipa ake i te rima tekau pauna kia kaua e iti iho i te rima pauna, engari ano me ka purua ki te wuuru peere ki te peeke ranei kia mau hoki kei taka ki waho.
33.	Mehemea ka kitea he hipi e pangia ana e te mate i roto i tetahi pauna, i roto ranei i tetahi iari i etahi iari ranei o te katoa, i tetahi iari i etahl iari hokohoko hipi ranei, ka ahei tetahi Kaititiro ki te whakahau kia patupatua nga hipi katoa e maharatia ana e ia e pangia ana e te mate, hui atu hoki ki nga hipi katoa o taua kahui hipi o roto o taua iari aua iari ranei, ka ahei hoki ki te whakahau kia paranitia katoatia nga hipi e uru ana ki taua pauna ki taua iari ranei i taua wa, me parani ki te S i runga i te tuara, ma te tangata nana ake nga hipi e parani, mana ranei e utu te paranitanga pera, ka ahei hoki taua Kaititiro ki te whakahau kia kawea tikatia atu aua hipi ki tetahi wahi e whakaritea ana e taua Kaititiro, kia rua rawa hoki nga tipinga i aua hipi i runga i te huarahi o taua mahi e tohutohua atu ana e te Kaititiro, ma te tangata ano nana nga hipi e utu taua mahinga, a me tiaki tonu aua hipi i tetahi wahi tika kia tukuna atu ra ano e taua Kaititiro tana pukapuka whakaae atu kua ora aua hipi; a kaore rawa he tikanga kia utua te tangata nana ra nga hipi e patupatua peratia ana.