.jpg)
[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]
page 68
Niu Tireni. Te Ture Mo Te Rahui O Te Karamu.
He Ture hei whakamutu i te raruraru kia tau ai hoki te Whaitaketanga ki etahi whenua i Heretaunga i te Kaute o Haaki Pei, hei whakarite hoki i tetahi Rahui e pangia ana e te tikanga here mo etahi Maori e huaina nei ko Ngatihori, i noho nei ratou i runga i te Karamu Poraka.
No Reira Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i tona mana ara:
| 1. | Te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture mo te Rahui o Karamu, 1889." |
| 2. |
Ko tera wahi whenua e huaina nei e mohiotia ana ko te "Karamu Poraka," ko te "Rahui o Karamu" ranei e whakaaturia ake nei ona rohe i te Kupu Apiti Tuatahi e mau ake nei, ka whakataua a e whakataua ana ikonei kia Hemi Henare Koromana, o Nepia, tangata whai paamu hipi, raua ko Waata Hirimitona, o Matapiro, i te Kaute o Haaki Pei, tangata whai paamu hipi, kia tau kia raua ake, me kaua e pa atu he tikanga whakararuraru, me kore atu hoki nga kereme katoa, nga paanga, me nga whaitaketanga o era atu tangata katoa era atu ropu tangata ranei ki taua whenua; engari hoki me tau kia raua i runga i nga tikanga kaitiaki mo runga hoki i nga take e whakamaramatia ana ikonei. Engari kaua tetahi tikanga o roto o tenei Ture e pa atu ki tera taha o taua rahui kua tangohia nei mo nga mahi reriwe i runga i te Panui o te rua o nga ra o Aperira, tau tahi mano waru rau waru tekau ma toru, i panuitia ra ki te Gazette o Niu Tireni, o te rima o nga ra o taua marama, kaua hoki e pa atu ki te whaipaanga o te Kuini ki taua rahui. |
| 3. | Ma te Kairehita i Poneke o te Hupirimi Kooti o Niu Tireni, Takiwa o Poneke, e rapu i runga i te whiriwhiringa i te whakawa nama 4,430 i te Pukapuka Rehita i Poneke, te nui o nga moni e tika ana kia utua ki te Koroniara Peeke o Niu Tireni hei whakaea mo te moni tinana me nga hua mo runga mo nga moni, i meingatia ra kia taunahatia kia whakataua e te mokete o te rima o nga ra o Hanuere, tau tahi mano waru rau waru tekau ma waru, i kiia ra i hanga i wae-page 69 nganui i a Hamuera Raka raua ko Tamati Pawete Rata o tetahi taha me taua peeke o tetahi taha, kua rehitatia nei taua tiiti mokete i te Tari Rehita i Nepia, nama 22,182. |
| 4. | Me pera ano hoki te rapunga a taua Kairehita i te moni i whakapaua tikatia, e tika aua ranei kia utua, e taua Hamuera Raka raua ko taua Tamati Pawete Rata, e to raua roia ranei, i te whakawa nama 227, i te Pukapuka Rehita i Kihipane, i runga i te whakaritenga mo te hoko o taua whenua e huaina nei ko te Karamu Poraka ko te Rahui o Karamu ranei, i raro i te mana o te ota whakahau i whaka-putaina i te torn tekau o nga ra o Akukata, tau tahi mano waru rau waru tekau ma waru, mo runga mo taua whakawa nama 227 i te Pukapuka Rehita i Kihipane. |
| 5. | Ma taua Kairehita e whiriwhiri nga moni e tika aua o nga moni i pau a nga taha katoa i urn ki taua whakawa nama 4,430, i te Pukapuka Rehita o Poneke, me nga moni i pau kaore ano nei kia utua e nga taha katoa i uru ki taua whakawa nama 227, i te Pukapuka Rehita o Kihipane, ara me rapu e ia te tikanga mo aua moni i waenganui o te roia me tana kaiwhakamahi, me tango aua moni i nga moni tika o taua whenua. |
| 6. | Me hoko a makete e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana tetahi taha o taua poraka whenua hei utu i nga moni kua whakahuatia ake nei i nga tekihana toru, wha, rima, o tenei Ture, me rapu te tikanga o aua moni i runga i nga huarahi kua whakamaramatia ake nei, a ko nga moni e pau ana i runga i taua whakahaerenga a taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana, me nga moni e whakaetia ana e te Hupirimi Kooti hei utu mo ta raua mahinga i runga i te tono mo runga mo taua whakawa nama 4,430, a me utu taua moni ki taua Kooti mo runga mo taua whakawa nama 4,430, i te Pukapuka Rehita i Poneke, a me utu aua moni i runga i te ota whakahau a taua Kooti ki nga hunga e tika ana ki o ratou roia ranei. |
| 7. | Ma taua Hemi Henari Koramana raua ko taua Waata Hirimitana e whakarite ko tewhea taha ko ewhea taha ranei o taua poraka me hoko mo aua tikanga, a ma raua e whakahau nga kaiwea, nga kaihoko, me era atu tangata e maharatia ana e raua he mea tika hei wea i aua whenua, hei hoko ranei, hei mahi ranei i era atu mahi e whakamanaia ana ikonei, me utu hoki aua tangata ki nga moni e maharatia ana e taua Herni Henare Koromana me taua Waata Hirimitana he utu tika. |
| 8. | Ko nga moni, me nga utu a taua Hemi Henare Koromana me taua Waata Hirimitana e pau ana i runga i te whakahaerenga i nga mahi me nga tikanga e whakamana ana ikonei, me utu atu ano i roto o nga moni e puta mai ana i taua hoko i aua hoko ranei, a ko era nga moni me whakaea tuatahi. |
| 9. | Mehemea ka kore e ea nga moni e whakahuatia nei i te tekihana ono me te tekihana waru i nga moni e puta ana mai i nga whenua e hokona tuatahitia ana e tau Hemi Henare Koromana me taua Waata Hirimitana me hoko ano e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana etahi atu wain o taua poraka i ia wa i ia wa, a puta mai ra ano aua moni. |
| 10. | Mehemea ka toe ake ano etahi o aua moni me utu atu ki te Kooti rno runga mo taua whakawa nama 4,430, a me utu atu ki nga page 70 hunga e whaipaanga ana ki taua poraka i runga ano i te tikanga o o ratou whaipaanga i raro i tenei Ture; engari ko nga moni pera e tika ana ma nga tangata o te Hapu o Ngatihori kaore nei i uru ki tau whakawa nama 4,430, me utu katoa atu ki te hunga i uru atu ra, nana nei hoki i tono taua whakawa. Engari hoki me haere ano tenei tikanga i raro i nga tikanga o roto o te tekihana tekau ma waru o tenei Ture. |
| 11. | Ko te toenga katoa o taua poraka me wahi e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirirnitana, kia rua nga taha, ko te taha nui me penei te rahi, ara me rite ki te rua rau ma ono o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa o te toenga o taua poraka i runga i te ritenga o te utu tika mo te whenua, a me uru hoki ki taua taha, nga whare me nga kaari o runga o taua poraka, ara me ka taea te whakauru ki taua taha, engari me kaua e tauria nga utu tika mo aua whare me aua kaari i te whakaritenga i te utu tika o te whenua e kapi ana i aua whare me aua kaari. |
| 12. | Kei reira me tuku atu e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana me whakawhiti atu e raua te taha nui o taua wahanga o taua whenua ki nga tangata e mau ake nei o ratou ingoa i te kupu Apiti Tuarua ki tenei Ture, ara me rite ki te rua rau ma ono o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa ara i runga i te ritenga o te utu tika mo te whenua, a me mana taua whakawhitinga ki te whakatau atu i taua whenua e tukuna atu ra ki nga tangata e mau nei o ratou ingoa i te Kupu Apiti Tuarua ki tenei Ture, me pera hoki te paanga o ia tangata me tera kua tuhia nei ki te taha o tona ingoa i taua Kupu Apiti Tuarua. |
| 13. |
Mehemea kua mate etaki o aua tangata e mau ake nei o raton ingoa i taua Kupu Apiti Tuarua, me puta ano taua whakawhitinga e whakahuatia ake nei i te tekihana tekau ma rua, i raro ano hoki i nga tikanga, me tuku atu ano hoki ki nga tangata e whakaritea ana i taua tekihana tekau ma rua, a i te mea kua kitea e te Kooti Whenua Maori nga kaiwhakakapi tika mo aua tangata e whakahuatia ra i roto i taua Kupu Apiti Tuarua nei, me mana hoki ki te whakatau ki taua kaiwhakakapi ki aua kaiwhakapi ranei te paanga o te tangata o nga tangata ranei e tau nei nga paanga ki taua kaiwhakakapi ki aua kaiwhakakapi ranei, ahakoa mate taua tangata aua tangata ranei i mua atu o te mahinga o taua whakawhitinga. Me whaimana te Kooti Whenua Maori ki te whiriwhiri ko wai e tika ana i runga i te ritenga Maori, kia tau ki a ia te hea, whaipaanga, whaitaketanga ranei ki taua wtenua e whakawhitia peratia ana ki nga tangata e whakahuatia nei i te Kupu Apiti Tuarua nei, ano he Whenua Maori ano taua whenua i raro i nga tikanga a "Te Ture Whenua Maori, 1886," ka whakaputa ai he tiwhikete i raro i aua tikanga, a ma taua tiwhikete e whakatau ki taua tangata ki aua tangata ranei te whaipaanga ki taua whenua o te tangata Maori Whaitake kua mate ra, a ki te maha atu i te kotahi aua tangata, me haere i runga i te whaipaanga e whakahuatia ana i roto; a ka tika taua tiwhikete kia rehitatia i raro i nga ritenga o te Ture Rehita Tiiti. |
| 14. | Kaua rawa nga tangata e whakahuatia nei o ratou ingoa i te Kupu Apiti Tuarua nei, tetahi ranei o ratou, o ratou kaiwhakakapi, nga kaiwhakapi ranei o aua kaiwhakakapi, ahakoa kaore rawa nei i piri tata atu, a ia wa a muri ake nei, e whaimana ki te hoko, ki te page 71 mokete, ki te riihi ranei mo te wa roa atu i te kotahi tau, i runga i te utu nui e taea ana, ki te tuku ke atn ranei, ki te whakatau utu ranei ki runga ki aua whenua ka whakawhitia nei ki aua tangata e whaka-huatia nei i taua Kupu Apiti Tuarua nei, i raro i te tekihana tekau ma rua nei, tetahi paanga whaitaketanga ranei ki taua whenua, ki te tuku ranei i aua whenua, tetahi hea whaipaanga ranei i runga i te wira, a ko ia whakawhitinga, mokete, riihi, whakaritenga, whaka-taunga ranei ahakoa pewhea te tikanga, wira ranei e mahia ana i runga i te huarahi e takahi ana i nga tikanga o tenei rarangi, me kaua rawa e whaimana. |
| 15. | Me kaua rawa e taea te tango atu taua whenua, tetahi hea, whaipaanga ranei o roto o taua whenua, kaua hold e ahei kia hokona i raro i tetahi, tikanga e whakaputaina ana e tetahi Kooti. |
| 16. | Ko te taha iti iho o nga taha e rua e wahia ai taua poraka e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana, i raro i te tikanga o te tekihana tekau ma tahi o tenei Ture (me rite te rahi o taua taha o taua whenua ki te waru tekau ma rua o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te toenga o taua poraka i runga i te ritenga o te utu tika mo te whenua), me roherohe ano e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana kia wha rawa nga wahanga o taua taha, ko te rahi o nga wahanga e rua o tetahi o tetahi me rite ki te rua tekau ma rima wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa, a ko nga wahanga e rua e toe ra me rite te rahi o tetahi o tetahi ki te tekau ma ono wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa, a ko tetahi o aua wahanga ra e rite ana tona rahi ki te rua tekau ma rima wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa, i runga ano i te tikanga utu tika o te whenua, me whakatau e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana ki nga kaitiaki o roto o te whakataunga i whakamana e taua Arihi te Nahu, i te waru o nga ra o Hepetema, tau tahi mano waru rau ono tekau ma ono, i rehitatia i te Tari Rehita Tiiti i Nepia nama 4,037; a ko tetahi o aua wahanga e rite ra tona rahi ki te rua tekau ma rima wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa, i runga ano i te tikanga utu tika o te whenua, me whakatau e raua ki nga kaitiaki i raro o te wira o taua Karaitiana Takamoana; a ko tetahi o aua wahanga e rite ra tona rahi ki te tekau ma ono wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te katoa, i runga i te tikanga utu tika o te whenua, me whakatau e raua ki taua Hotene te Ruru; a ko tetahi o aua wahanga e rite ra tona rahi ki te tekau ma ono wahanga o roto o te rua rau waru tekau ma waru wahanga o te kotoa, i runga i te tikanga utu tika o te whenua, me whakatau e raua ki taua Paramena One One: a i runga i te tono a nga tangata e whakataua nei kia ratou aua wahanga e taua Hemi Henare Koramana rau ko taua Waata Hirimitana me tuku atu e raua e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana he pukapuka tuku whakawhiti atu i aua wahanga, ma aua tangata nana ra i tono mai e utu nga moni e pau ana i runga i te whakawhitinga i aua wahi, a me mana aua whakawhitinga ki te whakatau i aua wahi ki aua tangata, engari ko te whakawhitinga ki nga kaitiaki o te whakataunga a taua Arihi te Nahu me nga kaitiaki i raro i te Wira a taua Karaitiana Takamoana me tau i runga i te tikanga kaitiaki.page 72 |
| 17. | Ka whaimana ano taua Hemi Henare Koromana me taua Waata Hirimitana, i a raua e mahi ana i nga ritenga me nga mana e tukuna nei kia raua ikonei, ki te hanga hnanui, ara putanga atu ki runga ki ana whenua, e maharatia ana e raua he mea tika kia mahia i runga i taua whenua ki etahi wahi ranei o taua whenua kua whakaaturia nei ona rohe i te Kupu Apiti Tuatahi nei; ki te whakamana hoki i ana huanui me ana ara hei haerenga mo te katoa, ki te whakatau ranei kia te Kuini, ki tetahi ropu tangata ranei o taua takiwa e takoto nei ana whenua. |
| 18. | Ko nga moni katoa i pau, me nga moni i utua mo te taha ki taua Peni te Ua me taua Reihana Paukena mo runga mo te whakahae-renga o taua whakawa nama 4,430, me taua whakariteritenga, me nga utu i pau i te mahinga me te whakamananga i tenei Ture, me te whakaritenga me te mahinga, me nga pane kuini, me te rehitatanga o nga pukapuka whakawhitinga kua whakahuatia ake i te tekihana tekau ma rua o tenei Ture, me era atu moni e pau ana a nga kaitono whakawa i runga i te whakahaerenga i nga tikanga o tenei Ture, ma taua Kairehita e whiriwhiri e whakarite i waenganui i te roia me tona kaiwhakamahi, a ko era wahi o ana moni kaore nei e whakaritea ana te utunga i raro i te tekihana tuaono nei me utu ano i nga moni e puta ana mai i ana whenua i raro i nga tikanga o te tekihana tekau ma rua nei; ahakoa hoki nga tikanga o taua tekihana tekau ma rua, mehemea ka kore e utua tonutia atu ki taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana ki nga tangata ranei e tika ana kia utua kia ratou nga moni kua pau ra, i te mea ra kua kitea peratia te ritenga o ana moni, me hoko ano e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana tetahi taha ano o taua poraka e tukuna peratia ana, i raro i nga tikanga o taua tekihana tekau ma rua, kia puta mai ai he moni e taea ai te utu ana moni i pau pera nei, a me utu atu ana moni ki nga tangata e tika ana kia utua kia ratou; a kaua e whakamana e taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana te whakawhitinga whenua e whakaritea ra i taua tekihana tekau ma rua kia ea katoa ra ano ana moni i pau pera nei: Engari hoki ko nga moni e utua ana ki te Kooti i raro i nga tikanga o te tekihana tahi tekau nei, ma nga tangata e mau ake nei o ratou ingoa i te Kupu Apiti Tuarua nei, me utu atu hei whakaea i ana moni me ana utu i pau pera nei. |
| 19. | Mehemea ka mate taua Hemi Henare Koromana me taua Waata Hirimitana tetahi ranei o raua, ki te tono ranei kia whakakorea atu raua tetahi ranei o raua, ki te kore ranei e mahi i ana tikanga, ki te kore ranei e kaha ki te mahi, i a raua e whakahaere ana i nga tikanga kaitiaki me nga mana e whakataua nei kia raua, ki te haere ke atu ranei i te Koroni o Niu Tireni, ki te puta ake ranei he take ke atu e tika ai kia whakaturia etahi atu Kaitiaki, tetahi atu Kaitiaki ranei hei kaiwhakakapi mo taua Hemi Henri Koromana mo taua Waata Hirimitana ranei, mo etahi atu mo tetahi atu kaitiaki hou ranei e whakaturia ana i raro i te mana e tukuna ana e tenei tekihana, me whaimana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakatu i tetahi i etahi kaitiaki hou ranei hei kaiwhakakapi mo taua Hemi Henare Koromana mo taua Waata Hirimitana ranei mo tetahi mo etahi kaitiaki hou ranei e whakaturia ana i raro i tenei mana; a i te whakatunga peratanga ko nga whenua katoa e whakataua nei ikonei ki taua Hemi Henari Koromana raua ko taua Waata Hirimitana me tau ki te page 73 kaitiaki hou ki nga kaitiaki hou ranei, kia haere tahi to raua mana me te kaitiaki tawhito kia tau ano ranei kia ia, kia raua, ki nga mea hou, ki te mea hou ranei ara i runga ano i tona ritenga e tika ana; a ko nga mana katoa e tukuna ana ikonei ki taua Hemi Henare Koromana raua ko taua Waata Hirimitana me tau ano ki te kaitiaki ki nga kaitiaki ranei e tu ana i ia wa i ia wa i raro i enei mana. Ma te panui i roto i te Gazette e whakaatu te tika o te whakatunga peratanga, me nga mahinga me nga whakahaerenga o taua whakatunga. |
| 20. | Ko nga pukapuka whakawhitinga tukunga ranei e mahia ana i raro i nga tikanga o te tekihana tekau ma rua me te tekihana tekau ma ono o tenei Ture me kaua e utu i te tiuti pane kuini i runga i te utu totika o te whenua e tukuna ana. |
Kupu Apiti.
Kupu Apiti Tuatahi.
Te katoa o tera whenua i te Takiwa Porowini o Haaki Pei, Koroni o Niu Tireni, e tae ana ki te 1,601, eka nui atu iti iho ranei, i Heretaunga, i te takiwa o Ahuriri, ara ko tetahi taha o te Poraka e huaina nei ko "Heretaunga" nama 28N, e mohiotia nei ko te Rahui o Karamu. Te rohe ki raro ko te Awa o Ohuira, te rohe ki te rawhiti ko te Awa o Ngaruroro, te rohe ki te tonga whaka te hauauru ko nga whenua kei a Tamati Tana, i a ia ranei i mua tata ake nei, te rohe ki te hauauru ko te whenua a Hemi Nerehana Wiremu.
Kupu Apiti Tuarua.
| Te rahi o te whaipaanga o nga tangata o | Nga ingoa o nga tangata o Ngatihori. Ngatihori e whaitake ana ki te Rahui o te Karamu. |
| Meihana Takihi | 50 hea o roto o te 1,000 hea. |
| Otene Meihana | 25 " " " |
| Mere Otaki | 5 " " " |
| Iritana Te Waimatao | 5 " " " |
| Te Taha Otene | 5 " " " |
| Paerikiriki Otene | 5 " " " |
| Meihana | 5 " " " |
| Urupeni Puhara | 20 " " " |
| Epina Te Rahu | 5 " " " |
| Wiremu Te Naeroa | 5 " " " |
| Makarena Tepehi | 5 " " " |
| Horomona Waimarama | 5 " " " |
| Tangatake Hapuku | 20 " " " |
| Pohuka Hapuku | 20 " " " |
| Reihana Wahapaukena | 50 " " " |
| Ngawahie | 10 " " " |
| Repora Huruhuru | 10 " " " |
| Reihana Te Uamairangi | 10 " " " |
| Renata Tauihu | 45 " " " |
| Tuahine Tauihu | 10 " " " |
| Pura Tauihu | 10 " " " |
| Noa Huke | 45 " " " |
| Pene Te Uamairangi | 75 " " " |
| Kanara Te Ua | 10 " " " |
| Anihira Te Ua | 10 " " " |
| Perepetua Te Ua | 10 " " "page 74 |
| Anihira Te Mihikore | 10 hea o roto o te 1,000 hea. |
| Atatukiterangi Karauria | 10 " " " |
| Panapa Tuari | 20 " " " |
| Karaitiana Tuari | 4 " " " |
| Mere Panapa | 1 " " " |
| Paranihia Panapa | 1 " " " |
| Te Mete Takopa | 1 " " " |
| Mihinaere Panapa | 1 " " " |
| Pane Panapa | 1 " " " |
| Waiu Panapa | 1 " " " |
| Tomoana Panapa | 1 " " " |
| Pita Panapa | 1 " " " |
| Piri Panapa | 1 " " " |
| Tuaki Panapa | 1 " " " |
| Matua Panapa | 1 " " " |
| Hokowaka Panapa | 1 " " " |
| Meretini Panapa | 1 " " " |
| Pita Koana | 10 " " " |
| Kapariera Mokonui | 10 " " " |
| Raiha Kapariera | 1 " " " |
| Ruihi Kapariera | 1 " " " |
| Tipene Kapariera | 1 " " " |
| Moanaroa Kokohu | 20 " " " |
| Porokoru Tiakipou | 20 " " " |
| Emaraina Hinekura | 20 " " " |
| Rangitahia Manaena | 20 " " " |
| Matenga Pekapeka | 40 " " " |
| Heni Unaiki | 15 " " " |
| Waaka Tunui | 10 " " " |
| Henare Tomoana | 100 " " " |
| Ihakara Rakena | 15 " " " |
| Nikera Whitingara | 30 " " " |
| Henare Hape Tomoana | 40 " " " |
| Te Rehunga Tomoana | 50 " " " |
| Te Hira Te Ota | 10 " " " |
| Te Weteni Te Karetu | 5 " " " |
| Tamati Te Wahine Hehe | 5 " " " |
| Homene Nikera | 5 " " " |
| Hararutu Ngapu | 30 " " " |
| Te Hau Mihiata | 10 " " " |