Kia Tū Rangatira

E rua nga tū o te whakahī, he whakahī hē, he whakahī tika. Ko te whakahī hē ko te whakapehapeha, ko te whakamanamana, mo te āhua, mo nga rawa, mo te tūranga, mo te tika rānei. I kī tētahi Pākehā e toru nga tū o te whakahī kino: he whakahī mo te pare(āhua), he whakahī mo te place(tūranga). Ko te whakahī kino rawa ia ko te whakahī mo te grace arā, mo te whakapono, mo te tika, mo te pai.

Ko te whakahī tika ko te ngākau hae, mo te ingoa, mo tōu ake ingoa, mo te ingoa o tōu whānau, o ōu mātua, o ōu tipuna, o tōu iwi, o tōu whenua. Kaore tēnei tū whakahī e whakaae kia tāpukea, kia tāunutia, kia tūkinotia, kia whakahāweatia. Ko tētahi ingoa mo tēnei tū whakahī he tū rangatira. Ko te tū tēnei na reira nei a Te Kani-a-Takirau i kore ai e whakaae ki te ingoa kīngi, i pupuri tonu ia ki tōna mana rangatira o ōna tīpuna iho rānō. Ko te whakahī tēnei i kore ai te kōtiro e whakaae kia poke tōna ingoa ātaahua. Ko te whakahī tēnei e kore nei e whakaae kia utua te aroha ki te moni ēngari ki te aroha anō. E kore nei e pīnono, e kore nei e patipati, e kore nei e tāpapa, e ngaoki rānei ki te tangata, e kore nei e hokona tōna pōti, e riro rānei tōna ngākau, i te moni, e kore pea e whāterotero te arero hei whakakata i te Pākehā kia panga mai ai he moni. E kore nei e mārena ki te tangata mo te moni te take, engari mo te aroha, e kore nei e tāpapa ki te aroaro o nga momo kīngi o te Pākehā e kore nei e mataku. Ko te whakahī rangatira tēnei, ko te whakahī tēnei hei tiaki i te tangata kei whakatutua i a ia anō.

He iwi tapu, he iwi wehi, te Maori i nga rā ka huri. Me titiro noa ki nga whakaahua o nga kaumātua ka kitea te wehi me te tau. Ahakoa e pēhia ana te Maori i roto o Orākau e te Pākehā kore rawa a Rewi page 202 Maniapoto i whakaae kia riro hereheretia.

He kitenga o te Maori kua poto te whenua i te Pākehā, kua ngaro tōna mana, ko te take tēnā i whawhai ai ia ki te Pākehā. Ko ōna toto rangatira, ko ōna toto whakahī, tērā e koiri ana. He tohu no te rangatira te mā, te mangō te ware ia ma te wheke.

Na, he pēhea te tū o te Maori i ēnei rā, kei te mau tonu rānei te wehi me te tapu?

I te taenga mai o tētahi Pākehā mātau ki Te Araroa i a Hanuere 1931 ko Dr Sutherland te ingoa, i nga whaikōrero ki a ia ka puta i a ahau ēnei kupu na:-

'He iwi wehi, he iwi rangatira, o mātou tīpuna, ā, ko mātou ko nga uri ahakoa kua kino mātou i nga mahi a te Pākehā engari rā e kitea anō i te hōhonutanga o o mātou ngākau, kei te mau tonu to mātou ngākau whakahī. E kore rawa nei e whakaae ki nga tikanga hē a te Pākehā, ki ana taunu.' I mea anō ahau, 'Ko nga whakapapa a te Maori i tīmata ake i te tangata tūhono atu ki nga atua i te rangi. He uri mātou no nga atua na konei hoki he mea nāna rawa, to mātou koropiko. Ko te Pākehā, ko tana tino mahi nei he hokohoko toa, he whakatipu kāpiti. Ko au ko Ngāti Porou kaore ōku waka, ko tōku waka i whakawhiti mai ai au i Hawaiki he taniwha. He atua au, e kore e tika kia eke ma te waka rākau.'

He kupu whakamanamana ēnei ma nga toto Maori. Waiho na au kia whakamanamana ana hei tautoko i a ia te mea ngaro, kei koropiko ki nga iwi Pākehā. He kore noa no te ngākau whakahī kei te kerokero.

Na, kei te mau tonu rānei te ngākau rangatira o te ngākau whakahī o te Maori kua weto rānei? Kaore he hē o te āta mahi ki te Pākehā mo te utu tika nōu te werawera nāna te moni, nōna rānei te werawera nāu te moni. Ko te hē kē ko te pīnono, ko te tāhae, ko te hīanga.

Ki taku titiro he tokomaha nga Maori ko ta rātou tino whai kia whakanuia tātou. Kaore a te rangatira whai kia whakanuia ia kei te nui tonu rā hoki o te pō mai rānō, engari ko te tino rangatira ia ko te tangata pai, ko te tangata tika. Kei te tino ruarua tōku ngākau ki a tātou mahi e haka nei, e poi nei, ki te Pākehā, hei tākaro ma te Pākehā. He tika anō pea te haka ki nga uri kīngi o Ingarangi tēnā ko te kaha ko te poi ki ērā atu iwi, ki nga Pākehā noa, he whakatutua tēnei i te tangata.

Ko tētahi tikanga tūtūā anō ko te hoko i nga mea katoa mo te moni. He mea anō kāhore e tika heoi anō me hoatu i runga i te aroha i ta te page 203 ngahau rānei i whakaaro ai he tika. He pōti tētahi mea kāhore e tika kia hokona. E hokona ana e ētahi tāngata te tika, e tautokona ana rānei te hē kia hinga ai te tika.

Ko te tino hara tēra o Ehau he hokonga nāna i tōna mātāmuatanga mo te kai. He tangata tūtūā a Ehau, tuku iho ki ana uri he tūtūā he iwi mohoao. He whakatauki na te Maori, Tō te ware tōna mate he kai.' He tohu no te tūtūā te apo, te hākere arā nga tū apo katoa.

I tētahi hākari tamariki i tae ai au kotahi anō te kereru, kāti i whakawhetai ka hikitia te manu e te tangata rā, kainga ana e ia māna anake me te titiro atu anō māua te hunga i hōmai rā te manu. I mōhio tonu taua tangata ma māua kē te manu, na reira hoki i hohoro tonu ana tana hiki i taua manu.

I tētahi wā anō he tokomaha mātou i roto o te whare nui e noho noa ana, he rangi ua hoki. Kātahi ka puta mai tētahi wāhine me tana rīhi kānga hou. Otirā i to mātou nui i mōhiotia e kore mātou katoa e rato. Tau ana te riihi ki raro noho ana tētahi kaumātua, rere ana tana ringa ki nga puku kaanga e rua. Kei te kai i tētahi puku, ko tētahi kei tōna aroaro tonu e takoto ana ahakoa kaore te katoa i rato.

Ko nga tāngata apo, hākere rānei, i te mea kua taunga kē rātou ki tērā tikanga ka wareware kei te hē. Ko ētahi kē kei te kite atu kei te hē. Kei te wareware rātou ki nga kupu a te Karaiti i mea rā, Pai atu te whakawhiwhi i te whiwhi.'
E kiia ana e ētahi tāngata te waipiro, ko te kai a nga kīngi. Kaore au e mōhio he aha te kīngi o te waipiro, arā kē te ingoa tika mo te waipiro ko ta Hakipia i tapa ai, arā, ko te rēwera. Na te waipiro a Noa i takoto tahanga ai, na te waipiro ka hoko ētahi rangatira, me ētahi wāhine i tahanga ai. Ko te wāhine haurangi kaore e mōhio kei te pēheatia ia. Ka mutu te mea whakatūtūā i te tangata he waipiro engari pōhēhē ai te tangata haurangi kei te rawe ia.

I aku kōrero kia tāia i mea au a nga tau e heke iho nei ko te nuinga o nga Maori kore whenua e rite ki nga tāngata o Kipeono i meinga rā hei utuutu wai hei tātā wāhie ma nga Hūrai arā, hei pononga. Kaore he hē o te kai-mahi engari ko te tūtūā te hē. Ki te kaha te tangata ki te mahi ka whakamihia te tangata e te Pākehā ēngari ki te māngere, ko te tūtūā, ka whakahāweatia.

page 204

Reweti T Kohere

Rangiata

East Cape

Hepetema 9, 1946

He whakamārama: I kitea e au ēnei kōrero i roto o taku tēpara tuhituhi, i tuhituhia hei tā ki tētahi o a tātou nūpepa Maori, ā, wareware tonu ake. Kaore pea he hē ki te puru atu ki roto o Matariki. Ko te whakahī tika e kōrerotia nei ki te Reo Ingarihi he personal pride, arā, he self-respect. He tino taonga tēnei. Anā kē te whakahī hē, he conceit, he snobbery. I whakatakototia e tētahi wāhine he koura iti ki taku aroaro. Te kitenga mai o tētahi kaumātua i te pito rānō o te tēpara, ka whakatika mai, ka mauria taku koura nāna anake i kai.—Reweti T Kohere