page 140
Whakatauāki a Tamaterangi
Kua kite iho ahau i te whakatauāki a Tamaterangi i pānuitia e
Te Pīpīwharauroa, arā 'He ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manu ka
rere.' Kāti māku e āta whakamārama te tikanga o tēnei whakatauāki i runga rā
i te kupu tono mai.
Ka moe a Ruapani i a Uenuku Koiho, ko Puharu i a Hinemanuhiri
tuatahi, ka puta ki waho ko Tamaterangi, ko Makoro, ko Hinganga, ko Pareroa. Ka
moe a Tamaterangi i a Hinerangi-ko-te-Pupuoauku.
'He huruhuru te manu ka
rere, he ao te rangi ka uhia.' He ope hāpai taua i haere ki roto o
Tūranga
[168] ki te whawhai arā ki te riri mo Tawatutu. Te take he puna
ngaore
[169] i riro i a Rapa Te Whaia, kei te takiwā ki te whare
whakamātao mīti i Te Hāpara,
Gisborne. I haere atu a Pukaru rātou ko te whānau i
te Wairoa, ka tae ki Kaimanihi kei waenganui o Arai-Matawai me Waimata arā te
Waimate i hōmai nei e Te Makarini no Rongowhakaata. Ko te whānau a Pukaru ki te
tūtohu i te ope taua arā a Pupuni, a Makoro, a Hinganga, a Pareroa. Kotahi tonu
te āronga o a rātou kupu tūtohu ki te ope taua arā mo te toa anake mo te kaha ko
te riri. Tēnā ko Tamaterangi kaore i tū ki te tohu. Ka kii atu to rātou matua a
Pukaru ki te hahau, ki nga mea kua tū rā ki te tohu, 'E ta mā kaore koutou
tukuna ma Tamaterangi tātou e tohu.' Ka kii atu a Makoro ki te tuakana, 'E Rangi
e tū rā ki te tohu i a tātau.' Ka pakipaki a Tamaterangi ki ōna pokohiwi me ōna
turi, ka kii atu ki te taina, 'Ina ehara au i te tangata whakaiti, na taku
wāhine au i patu. Ma te huruhuru te manu ka rere, ma te ao te rangi ka uhia. Ma
te kaha hoki te tangata ka tika ki te tū ki runga.' Ka mōhio te taina a Makoro
he kore kahu no Tamaterangi; he pakihore no te wāhine, kaore e mōhio ki te
taniko arā ki te whatu kākahu. Ka kii atu a Makoro, 'Whakarerea atu te wāhine,
inā he wāhine māu, ko Hinemuturangi.' Ka hoatu e rua kākahu, he mahiti tētahi,
he paepaeroa tētahi. Ka kākahuria e Tamaterangi ki runga ki a ia, ka mau ki te
taiaha, kātahi anō ka whakatau, ka tūtohu i te ope taua. Te kupu tuatahi tonu o
tōna tūtohu, 'He putanga to Rapatewhaia, he putanga tohu.' He rikarika, he
wawata, he tuki kaki te mahi nei, otirā i te rā i pipiri ai ki te hoariri rite
tonu te kupu a Tamaterangi, i mate hoki i a ia a Rapatewhaia ki Tawatutu.
Ka mārama mai e nga hoa te whakatauāki a Tamaterangi, 'He
huruhuru te manu ka rere, he ao te rangi ka uhia.'. He pakihore no te
page 141
wāhine no Hinerangi kāhore kākahu ātaahua te tāne a Tamaterangi
ki te tū ki te marae. Kei te kōrero tonu a Ngāti-Kahungunu i tēnei whakatauāki i
ēnei rā. Ka māngere te wāhine ki te raranga whāriki, takapau, koaka, ka kiia,
'He uri no Hinerangi pakihore.'
Ka mahue a Hinerangi i a Tamaterangi he pakihore te take,
kāhore i a Whare Haare no Rongowhakaata.
Kāti tēnei, me hoki ake anō taku kōrero mo te whakatauāki nei,
'He ao te rangi ka uhia, he huruhuru te manu ka rere.' Kei te kōrero tonu nga
tāngata o Te Wairoa nei i tēnei whakatauāki. Me he mea ka kii atu tētahi
tangata, 'E hoa, ka haere tāua ki Pōneke,' ka kii mai te hoa, 'E hika, ma te
huruhuru te manu nei ka rere,' arā ma te whai hereni ka eke i tūnga tima, ka
tika te haere ki Pōneke; ma nga kahu ātaahua
[170] ma te huutu meiha, ma
te koti rahi, e pai ai te titoki haere o katuarehe
[171] i nga tiriti.
Kaati nga whakamārama.
Na to koutou hoa i roto i te Ariki,
Na W Hoeata Pehimana
Te Reinga
Wairoa
Te Pīpīwharauroa, 1908.
He whakamārama: Ko tēnei ingoa mo te tuhituhi nei, na
Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 128,
Nowema 1908. Whārangi 5, ko Tamaterangi. Ko ēnei kōrero me tango mai i nga
tuhituhi a Hoeata Pehimana.—Nga Etita
[168]Tūranga arā ko Tūranganui ki te Pākehā ko Poverty Bay. He
whakatauāki o Tūranga kei tētahi wāhi o tēnei pukapuka.
[169]Ngaore, ko nga tamariki a te inanga. Ki a Ngāti-Porou he
tuarenga.
[170]Kahu ātaahua. Ehara i te whakaiti te rau i nga kākahu hē, i
nga kākahu paru. I whakamā a Tamaterangi ki te tū i te marae i te kore kākahu
tika mōna. He reo ināianei no te tangata te colour line. Kua kite au e
wehea ana e te Mairo anō he tupu ma nga Pākehā, he tupu kē ma nga Maori. Ko te
tino take i kore ai te pākehā e pai ki te Maori na nga kākahu, na te hē o nga
tikanga.
[171]Katuarehe. Kei te Tairāwhiti anake pea tēnei kupu. He kupu
hou kāhore i roto i te dictionary. He tangata kamakama, ki te pākehā he hard
case. Mehemea he wāhine ka kiia he horetītī.