page 110

MATAUPU 11
Maliliuga, Soifua Faafualoa, Faagasegase

O TAMAMEAMEA … I aso a o le‘i oo mai le lotu Kerisiano i Samoa, pe atoa lava le luavaetolu o le atunuu sa maliliu a o tamameamea po o le vaega muamua o le olaga. O lea alamaliu e mafua mai i le faatamala ma le valefai o le tausiga o tamameamea. E oo lava i nei aso e le itiiti ifo i lo le vaeluaga o e fananu, e maliliu a e le‘i atoa ia le lua o tausaga.∗ Sa fe‘avea‘i na i tamaiti i le la, a e le faapuloua. E le gata i lea o le faasau o tamaiti i le po, a e sili ai le soona faga pa i mea ‘ai le tatau; ona o ia mea, e ofoofogia ai ona o le le sili atu o le au maliliu. E faapelepele ia Samoa ia latou fanau, ma e leai se mea e tuua e le matua mai lona atalii po o le afafine pe a ma‘i; e faia mea uma mo ia. A e ui lava i na i vai tau le pa‘u, sa le maua ia se vailaau e inumia e tagata. A na fai a e tutusa le naunau o tagata Samoa e togafitia ia faama‘i ma lo latou tomai i vailaau ai lava e mata o le a le tele ni faama‘i, ma e o le a matua faaitiitia e maliliu.

O E MATUTUA … E faapea le taofi o tagata o le atunuu ua sili atu ia le tau o e maliliu i tupulaga mamata ma le vaeluaga o le olaga i aso nei i lo aso anamua. Fai mai la latou tala, o se mea e masani ai ona vaaia soo o toeaiina pe to‘atolu pe to‘afa i se aiga e tasi, a e peita‘i aso nei e matua seasea lava ona i ai ni toeaiina se to‘alua i se aiga. A e faigata ona tatou tautala ma le mautinoa i mataupu faapenei i ni atunuu sa le faamaumauina a latou aga i ni tusi. O lea ua le mautinoa lelei ia faitauga o mea faapea i tausaga e i tua atu o le tausaga e 1830. A e talu mai lea tausaga o lo o lalago ia le faitau aofa‘i o le atunuu page 111 i se tulaga e ma‘eu le mautu. O se tagata na maliu i le 1847; sa i ai o ia i le fasiotiga o le alii Farani na i ai i le auvaa o La Peruse i le 1787; fai mai pe tusa o lona sefulufa o tusaga na tupu ai lea faalavelave. A faatatau atu i ai le tino mai o lea alii ai lava o le a mafai ona tatou fai se mate faapea; e le se mea le taatele ona i ai i aiga ta‘itasi ia ni toeaiina e ta‘i onosefulu, fitusefulu ma e oo lava i le valusefulu o latou tausaga.

E i ai la latou tala sa ta‘u mai ai ia ni tagata laulaua a e maise lava ia le tagata e igoa ia Tafai. E malosi ma maualuga o ia a e le faatiga o ia i se tasi. E na te velosia se niu paoga i le papa e pei o se ti‘a. Na te lia‘ia i luga ia se malili pe valusefulu futu le umi, ona amo ai lea faatasi ma ona lala uma ma togi i luga a e saposapo ai e pei ona saposapo i se paa. Sa taua foi o ia ona o lona mamafa tele; a tu o ia i luga o le papa, fai mai e iloga ona tulaga e pei ona tu se tasi i le pala.

FAAMA‘I … O ma‘i e laveia ai le mama, o le supa, o ma‘i o le ivitu e mafua ai le tuapi‘o, o ma‘imata, o le patosai ma isi lava faamatapapala sa avea ma alama‘i taatele i le atunuu. Sa taatele faama‘i mata. E itiiti ia tagata e po atoa; a e tele e sa faamata‘ivi. Sa taatele le faama‘i o le Tu i mata, pe ta‘i lua, pe tolu po o le fa lava tu e mafai ona i le mata o le tagata e to‘atasi. O le faama‘i o Lepela sa matua faaitiitia lava. A e ta‘u mai e tagata lava latou faapea sa matua uluola tele lea faama‘i i aso anamua; sa tele ia papala ma papani ma sa oo ina toulu ese ia tama‘ilima po o tamatama‘ivae. Sa manatu ia tagata faapea na faaitiitia foi ia le ma‘i o le tutupa, peita‘i ua pito aliali tele mai i tagata talavou i lo aso ua mavae. E seasea ona maua le ma‘ivalea i tagata. Sa na o le maua lava i galuega a agagaleaga. A faafaigata ma faavalemalosi ona saisai ai lea o lima ma vae o le tagata ma‘i ma tuu ai seia mapu ifo. E le taatele ia ni vale. Sa faaigoa e i latou i ia le mamapala o le MOOMOO; ma e sa i ai ia ni taulasea faapea sa latou velosia ia le moomoo po o le agaga na te faatupua ia page 112 lea ma‘i. A ‘a‘mia ia le foma‘i e le aiga mo se ma‘i, e sau o ia ona lagi ai lea o lana tatalo faapea: Moomoo e, Moomoo e, o le a ou velosia atu oe; “Ona tula‘i ai lea o ia ma fefuaa‘i lana tao i luga o le ulu o le ma‘i. Sa le faamalosi se tasi e tautala pe ‘a‘amu a o faia le sauniga lea. O le faama‘i ua taua nei o le FULU, e fou mai i le atunuu. Fai mai na faato‘a oo mai i le faama‘i lea i le 1830 i le taua a Aana, o le taimi lea na tu laueleele ai ia Ioane Viliamu ma Papu faatasi ma faia‘oga Tahiti i le seeti o Sapalii. Sa vave ona iloa e tagata o le atunuu le ala mai o lea faama‘i … o tagata ese ia ma le lotu fou; o lea foi le tala e tasi e salalau i motu o le vasa i Saute a e maise lava ia le Atu Niu Heperiti. Talu mai ia aso e asiasia pea le atunuu i lea tausaga ma lea tausaga e le faama‘i lea. E mulimuli le faama‘i lea i vaitausaga e matagi ma timu ai, e i ai le matagi o le La‘i po o le Tua‘oloa foi. E agi mai i le itu i Sasa‘e ma aga atu i Sisifo. E mau i le atunuu mo ni na i masina ona malaga ese ai lea pe a oo ina agisosoo ia le To‘elau. E aupito mamala i tagata ua lalau o latou tausaga faapea ma e ua faavaivai e faama‘i o mama. Na i ai ia uagalu e lua na fafati ia Me 1837, ma le isi ia Novema 1846, ma o ia faama‘i sa matua mamala lava. E i ai ia latou uputuu ia se faama‘i e talafeagai lona faamatalaga ma le faamatalaga o le faama‘i o le Cholera. O le faama‘i lea e mafua i se siama itiiti lava e foliga mai i lalo o le faaata faatele-mea o ni faailoga koma …” E tele ia le manavatata, ma le tula‘isoo faapea ma le pua‘i. E oti le ma‘i ona ua alu le suavai o lona tino uma. Fai mai pe tusa o le valusefulu tausaga talu ai sa oo mai ai lea faama‘i. I le tausaga e 1849 na aliali muamua mai ai ia le talevivini, ma sa lavevea ai ia tagata matutua ma tamaiti. E tele ia tamaiti na maliliu. I le tausaga e 1851 na oo mai ai foi le isi faama‘i fou … e fulafula ai ia laloua e faafeagai ma lalo o taliga (MUMPS). Sa talitonu tagata na oo mai lea faama‘i ona o se vaa sa faimalaga mai Kalifonia, o se malaga ao puaa; na salalau le faama‘i i le atunuu page 113 atoa. Ai lava e le‘i i ai se tasi na sao i lea faama‘i. E talafeagai ia lea faama‘i ma le faamatalaga sa tusia i tusi faafoma‘i faapea e agi i ni aso se sefulu po o le sefulufa ona maui ai lea. E oo mai lava i ona po nei e le‘i a‘afia lava ia tagata e le faama‘i o le Tanesusu. A e sa amata e ulua‘i faifeau misionare ona fai ia fagata o tagata i vailaau na gaosia e teena ai ia le Tanesusu.

VAILAAU … E seasea faainu ia ni vailaau e taulasea i aso o le faanuupo o le atunuu, seia vagana ia inumaga sa saunia e faasuati ai le tagata e ona i se i‘a. O nisi aso sa faata‘ita‘i ai ia sua o laau mai le vao; a o isi aso sa inu ai e le ma‘i ia vai seia pua‘i o ia; o isi foi aso sa avatu ai palapala ma mea le lelei i le inumaga ma le faamoemoe ia faasuati le ma‘i.

A e lata mai lava ia aso na amata ai ona faateleina le aofa‘i o le poto i palu vai i Samoa talu mai ona gasolo ina mautau ia le faiā ma tagata Toga, Fiti, Tahiti ma isi lava atumotu. E tofu lava le faama‘i ma lona taulasea. E taatele le lomilomi ma le fofo i le suauu o mea e tiga. Ma e faaopoopo foi i nei mea ia tapui; sa fusi laulaau i fasisiapo ona tasili ai lea i lau o le fale i itu e aupito iloagofie ai e le ma‘i.

O se mea matua saafia lenei i tagata e feagai ma togafitiga o le tino i ala e i ai ia le milimili, lomilomi, tu‘itu‘i, ma isi lava ituaiga fogau, pe a na malaga mai i latou i motu o le vasa i Saute; aua ua leva ona faagasolo i motu nei ia ituaiga fofo faapea. A o nei aso e matua alumia ia vailaau papalagi; o lea ua mafua ai le manatu o misionare faapea e tatau lava ona i ai ma se fale talavai i le mea e i ai o ia; a e le gata i lea e tatau ona tuu ese se itula e faasaga atu ai o ia i le faatonutonuina o e sii ma‘i mai atoa ma le tuuina atu o vailaau ia i latou.

E laualuga i mafaufau o tagata Samoa ia lenei manatu o faama‘i uma e ala mai ona o le to‘atama‘i o atua; o lea e naunau ai i latou e saili ia le ala o le faalavelave, a e page 114 faalemanatu i se vailaau mo ma‘i. E o ia uo a le o lo o ma‘i ma fesili i le faitaulaga sili o le nuu. E leai se faaletonu i o latou manatu o le a maua le tali mai ia te ia; ma e so o se mea lava e ta‘u mai e le faitaulaga o le mea lava foi lea latou te faia, tau lava ina ia faaola le tagata ma‘i. Pe fai mai o ia ia avatu ia se taulaga i le atua i se paopao, pe tuu atu ia se fasi fanua mo le atua, faatua e faapena lava ona faia e le au siima‘i. Afai e le mana‘o o ia i se mea mai ia i latou ona fai atu ai lea o le faitaulaga i le aiga ia faaali a latou agasala ma lafoa‘i.” E tauto tagata uma o aiga i luma o le faitaulaga ma a mavae lea ona ia faamagalo ai lea o le sala a le aiga. E faailoga lea i le pupuina o sina vai e ia ma pipisi i le tagata ma‘i.

Sa faaaoga atigifigota ma nifo o malie, mo a latou tipiga, faapea foi pe a ipu se tasi. A e o le uuina o mea tiga ma lomilomi sa taatele. Latou te fufulu ia manu‘a i le suasami ma fusifusi ai i laumea. A o manu‘a i le ulu sa latou faaasuina i le asu o le ifi. A taumafai e se‘ieseina ia se tao faitala latou te sesele le pa‘u mai le tasi itu ma faaulu atu ai le tao i le manu‘a. Sa le masani i latou ma le tu‘eseina o vaegatino.

O le vaavaaiga o tagata mamai e faauouo e le agalelei ma le alofa o le au tausima‘i; o le masani lava lea a le atunuu. O le tagata ma‘i, e leai se mea‘ai e mativa ai o ia so o se mea e momoo i ai e maua lava faatatau i le limalima o ana uo, ma lona aiga. A oo ina vaivai le ma‘i e laga solo ia feau i aiga nofomamao o le gasegase ina ia o mai e feiloa‘i ma ia a o lei folausola. E atili tele ia tili o le ma‘i pe afai o se alii taua ma e oo ai i mea mamao ia le ta‘u o le gasegase. So o se tasi e alu atu se‘i oo i le ma‘i ua vaivai, e alu o ia ma se ‘ietoga po o se isi lava ituaiga mea taua faaletaunuu. E fai ia mea ma faailoga e aualofa ai i le o le a maliu. E aoga ia mea e totogi ai ia foma‘i ma tagata vaai, ma e fesoasoani foi e avatu e faatau ai puaa aua ia le ‘ausiilagi. E faaalia mai e ia aga a le atunuu ma le mafaufau e faagaoioi ai ia aga, le tala ua tusia i lalo:

page 115

O le uso e to‘alua e igoa ia Tuitopetope ma Tuioleole na malaga Upolu mai Tutuila. Ina ua taliu mai le malaga sa tuta i Aleipata; a o le po lava lena o lo o fetaufetulia‘i ia tagata e sa‘ili se fofo o le lagifaatafa o le alii o Puepuemai. Sa iloa atu e le auuso ia le mau aitu mai le mauga o Fiso o saofafa‘i mai i le talaluma. Na faatalata atu ia tama a e le‘i iloa e aitu o tagata i laua. Ona faapea mai lea o le isi aitu ia Tuitopetope, fa ia o se tasi o i latou lea, “Tago mai lava i le mea lea.” Ona ia tuuina atu ai lea o le agaga o si toeaina o Puepuemai ua leva ona fetuuna‘i solo e saualii i le fale. Sa afifi le agaga i le lauti. Ona tago ai lea o Tuitopetope i le taofi ia le agaga o le alii; a o aitu, faapea lava latou o Tuitopetope o se tasi o i latou, sa sosola loa. Na nofo ia Tuitopetope i le nuu e le‘i alu o ia i le solaaga a aitu.

O le taeao e sosoo ai sa ‘avefeau atu ai fafine o le aiga ma faitoga i le tagata faivai. A o Tuitopetope ma lona uso sa nofonofo i laua i le seeti a o o ane ia fafine, ona la fai atu lea po o fea le mea a o i ai ma la latou faitoga. O le tali: “E aami ai ia le faivai i le gasegase o Puepuemai.” A e fai atu ia tama, “Oi tuu mai ia iinei, a e tatou o atu ia Puepuemai.” Fai mai ia fafine, “A o oulua ea lua te ula mai.” A e fai atu ia tama, “Se e leai, ma te mafaia ona faamalolo ia Puepuemai. Tatou o.” Sa toe fo‘i fafine i le fale o i ai le au osilagi ma ta‘u i ai ia tama; ona lototasi ai lea o le fale uma ia o atu ia tama e faaola ia Pu‘epu‘emai.

Sa aamia tama e le aiga. E o atu ia tama ua vaivai tele ia le ma‘i; ai lava ua le o toe mamao ona to ai lea o lana manava. Sa vevete le afifi a tama o lo o i ai le agaga o le alii o Pu‘epu‘emai ma faaoso atu ia te ia. Na se afa le nofo a‘e i luga a le alii, na se manu a oti, ma toe ola mai. Talu mai i lea aso sa faalaua‘itele atu ia le tala i le mana o Tuitopetope ma lona uso. Sa talitonu tagata e iloa e tama nei ia mea uma lava; o le mea lea e ‘a‘amia ai i laua i faatafa o alii ma e fesiligia foi i mataupu fita faatatau i le sailiga o e gaoi ma le au solitulafono.