Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Pamphlet Collection of Sir Robert Stout: Volume 74

He Kupu Whakaatu Atu

page 3

He Kupu Whakaatu Atu.

I taku tamarikitanga taku mahi tenei ko nga mahi katoa o te paamu whenua o taku papa kei Whakatu i te Waipounamu. I taku kaumatuatanga ka haere atu ahau ki te Taitapu i taua whenua ano me te tango i tetahi whenua o te Kawanatanga he teihana kau, hipi. Kaore ahau i hiahia ki te mahi i nga mahi a te Kawanatanga. No taku whakaturanga ki taua mahi i muri nei, ka haere mai ahau ki tenei motu, te tukunga iho, ka noho ahau ki Hauraki, ki te whakapuare i nga whenua o taua takiwa mo te mahinga koura.

Ki taku hiahia, me noho tonu ahau ki tena motu "Na te tangata tona whakaaro ake, teraka ke to Te Atua."

Ko tenei Pukapuka ka hoatu e ahau ki runga ki te ingoa o taku hoa aroha o.

Wirope Hoterene Taipari.

Te tino Rangatira o Ngatimaru o Hauraki, he tohu aroha mo tona mahi tautoko, i aku tikanga mo te mabinga koura ki Hauraki.

Whai Korero na Tiemi Make Kia Ngatumaru no Hauraki.

Tena koutou te iwi, tena koutou te whanau.

Tena koutou nga morehu o nga kaumatua rangatira, Maori, me nga morehu o nga Pakeha na ratou i timata te mahi koura ki Hauraki nei.

Tena koutou nga tamariki Maori me nga tamariki Pakeha o tenei whakatupuranga me tenei tamaiti tauhou a te Karimana.

Tenei ahau te mihi kau atu ki aku kaumatua kua ngaro nei. Haere, haere e koro ma. Haere, koia tena Te Hoterene Taipari, Riwai te Riore, Tamati Waka te Puhi, Hohepa Paraone Tarawerawera, Te Karauna Hou, Rapana Maunganoa, Parata te Mapu, Taraia Ngakuti, Te Hira te Tuiri, Tanumeha te Moananui, Tukukino, Te Kereihi Hukehuke, Tinipoaka, Tareranui, Hohepa te Rauhihi. Kitahi te Taniwha, Rawiri te Ua, Maihi Mokongohi, Pita Taurua, Kapanga te Arakuri, Hoera te Whareponga, Tarapipipi te Kopara, Haora Tipa, Tamati Tangiteruru, Patene Puhata, Maihi te Hinaki, Maaka Peneheiriti, Ngakete, Ngatai Hori te Whetuki, Tamihana Tukere, me nga wahine reongawari, reo korimako a Rangitehau, Riria Karepe, Harata Patene Kanuheke, Aherata te Mihinui, me Mere Tilia. Whakarongo mai e nga tamariki o tenei whakatupuranga ko enei nga Rangatira me nga toa o Hauraki i taku nei tupuranga. Ko te whakatauki oaua Rangatira ko "Rauru Ki Tahi" kia mohio mai koutou o te tikanga tenei o taua pepeha, kolahi anake te kupu o te Rangalira, kua puta te kupu i tona mangai, kaore e hoki to muri ka mau tonu. Kaore i penei me etahi o koutou nga tamariki kua haere ki nga kura Pakeha, ka hoko i te whenua i tenei ra ki tetahi page 4 Pakeha, apopo ka haere ka hoko i taua whenua ano ki tetahi atu Pakeha ke noa ino, otira ua koutou, ua nga tamariki, kaore ano ki a tu noa he Kooti Whakawa Whenua Maori ki te motu nei i te wa o a koutou kaumatua, no reira kaore ratou i mohio ki enei niahi paran, mani tinihanga a koutou, ko te kura tena nana koutou i whakaako ki nga mahi maminga ko taua Kooti anake.

Haere ! haere ! haere ra ! e aku hoa kaumatua kua ngaro ki te po kua hinga koutou te whanau roroa, waiho ana ko matou ko enei morehu o nga kaumatua o Hauraki, ko nga mahoe, nga korimoko, me nga kaiwhiria enei e ora nei, nohea matou e rite ki nga mea kua ngaro ia tatou

Kihea taku manu Korotangi e ngaro nei.
E ui ra ki te poupou o te whare kaore te ki mai te waha.
E ui ra ki te maihihi o te whare kaore te ki mai te waha.
E ui ra ki te tuarongo o te whare kaore te ki mai te waha.
E ui ra ki te Tiki nei kia Kahutia te Rangi kihea taku heru.
Tena kua riro i te poriro tiraumoko nei e.
Moenga hau nei e moenga raukawakawa nei e.

Ko te heru ko te tangata kua ngaro, ko te poriro ko aitua nana i kahaki. Ka rohea inaianei te taha ki aku hoa kaumatua kua ngaro i te ao nei.

Ka timata taku korero ki nga tamariki o Hauraki, ehara i te korero ki nga kaumatua Maori e ora nei, me nga kaumatua Pakeha mahi koura, no te mea e mohio pu ana matou ki a matoa whakahaerenga, me a matou na mahi. Te take o taku whai korero koia tenei, kia noho mohio koutou ki nga tikanga i riro ai tenei whenua a Hauraki mo te mahinga koura; kei mate ko a koutou kaumatua ka noho matapo koutou ki aua mea. Tetahi kia ahei ia koutou te whakaatu ki a koutou tamaraki ana tae kouton ki te kaumatuatanga. Koia tena.

I kitea te koura tuatahi ki Raumate Maunga Kiriki kei Aterehia e te Hakiriwhi i te tau 1851.

Ko te koura tuatahi o Niu Tireni, i kitea e Hare raua ko Perereka Ringi, i te awa o Kapanga, kei Karamaene i Oketopa 1852.

Te tuarua kei Aorere, i te Taitapu, i te Waipounamu, e Wiremu Raitepana me Wiremu Hau i Tihema 1856.

Te tuatoru i kitea ki te awa o Kawatiri, i te takiwa ki Arahura, i te Waipounama e Hone Ratipena Kai ruiri whenua, ite tau 1859.

Te tuawha i kitea ki Tuapeka, Otakou, i te Waipounamu e Kapereira Rire i te tau 1861.

Te tuarima i kitea te koura ki Hauraki e Paratene Whakautu, raua ko Hamiora te Nana i Hurae 1867. Ko Paratene Whakaitu he tangata no Ngatirarua, tona kainga kei te whenua mahinga koura i Aorere, i te Taitapu, i te Waipounamu, ko Hamiora te Nana no Ngatipaoa ano, i haere ake ki Aorere ki te mahi koura, te hokinga mai ki konei ka haere tahi mai a te Paratene Whakautu ia ia.

page 5

I te tau o te kitenga o te koura ki Kapanga, ka haere atu a Kawana Winiata ki Karamaene, ka huihui nga iwi katoa o Hanraki ki reira. Katahi ka whakaaetia kia haere nga Pakeha ki te kimi koura i te whenua katoa, timata i Moehau, tae tonu mai ki Kauaeranga nei. I tuhia te pukapuka i reira, ko te tikanga me whakaputa e te Kawanatanga £1 te tau mo ia tangata keri koura. I whakapumautia taua pukapuka mo nga tau etoni, te taenga ki te mutunga o aua tau kua kore he tangata, kawhakahokia te whenua ki nga tangata Maori ano. Ko taua pukapuka o Kawana Winiata i tuhia i te 30 o nga ra o Noema 1852.

I te tau 1861 ka kitea houtia te koura ki Karamaene ano, ka timata te mahi keri koura i taua wa Katahi ka haere ake a te Makarini te Tino Komihana Hoko Whenua mo te Kawanatanga ka huihui nga iwi katoa ki Karamaene, katahi ka tukua te mana mahi koura kia te Kuini ki runga ki te whenua i timata i Moehau haere tonu ki runga ki te pae maunga tae tonu ki te matapuna o te awa o Waiau ka huri ki tetahi moana ki tetahi moana (Te tikanga o te rohe i timata i te taha ki te tongaiKerita puta tonu ki Whitianga). I tuhia te pukapuka whakaae i te iwa o nga ra o Noema 1861. I uru nga rangatira nui ki te tuhi ia ratou ingoa ki taua pukapuka.

I muri i te tau 1862 i te rua tekau matoru o nga ra o Hurae i tuhia tetahi pukapuka whakaae e Reira Karepe ma, ki te tuku i te poraka o Tokatea, mo te mahinga koura, ko te utu £500 i te tau.

I taua wa ano i tukua e Pita Taurua ma, ara a te Patukirikiri, i nga whenua katoa o taua iwi timata ana i te taha ki raro i te rohe o te Tokatea poraka, te rohe o te taha ki runga ko te whenua o te Pirihi, Mihanere kei te Puke. Kape ana ki waho ko nga whenua nohoanga, ngakinga kai me nga urupa tupapaku.

I taua wa ano i tukua e Patene Puhata ma, ara a Ngatihura—i a ratou whenua katoa i timata i raro i te rohe ki te whenua o te Pirihi Mihinare, haere tonn whaka runga ki te rohe o nga whenua o Ngatiwhanaunga Kape ana ki waho ko nga whenua nohoanga, ngakinga kai, me nga urupa.

I reira ano ka tukua e Te Tanewha Kitahi ma, ara a Ngatiwhanaunga, ia ratou whenua katoa timata i te taha ki raro i te rohe o te whenua o Ngatihura haere tonu ki runga ki te rohe o te Mahakirau poraka, kua oti ke noa atu hoki ia Ngatipaoa te hoko i taua wahi kia te Kawanatanga. Kape ana ki waho ko nga whenua nohoanga, ngakinga kai, me nga urupa. Kotahi ano te tikanga o aua pukapuka katoa mo aua whenua, Ko te utu ki nga Maori mo te mahinga koura, kia £1, ite tau mo ia tangata keri koura.

Ka timata te mahi o te koura—me te haere nui ano, o te tangata; katahi ka ara te pakanga o Waikato, me te Pakeha, i te tau 1863, ka mataku nga kai keri koura ka mahuetia te whenua katoa kei Karamaene. Haere ana etahi o nga Maori o Hauraki ki taua whawhai ano.

page 6

I Oketopa i te tau 1864 i haere atu ahau ki Karamaene ki te whakarere ke i etahi o nga tikanga o nga pukapuka o te Makarini mo aua whenua. Ko te tino tikanga hou, kua mahuetia te £1 i te tau mo ia kai keri koura, engari kua oti te ture Maina Raita i taua wa, katahi ka waihotia ki runga ki tena huarahi te utu Te take kaore i taea te tatau i te nui i te iti ranei o nga tangata keri koura.

No te hinganga o Rangiriri i Noema, 1863, katahi ka hoki mai ki Hauraki te nuinga o nga tangata o Marutuahu i haere ki te whawhai. Ka noho ratou ki Hauraki ano.

No Pepuere 1864 ka ngaria ahau e Kawana Kerei kia haere ake i Akarana ki Hauraki, ki te kawe mai i ana panuitanga, kia tukua mai e nga tangata mau patu i a ratou pu ki nga Apiha o te Kawanatanga, kia mau te rongo kia ratou; ki te pena ka tohungia a ratou whenua, ekore e murua penei me a Waikato i muri o taua wa.

Ko Whakatiwai taku ungatuatahi ki Hauraki, ko aku hoa ko Haora Tipa, no Ngatipaoa, raua ko Rawiri te Ua, no Ngatiwhanaunga. Ko nga kai hoe o taku pooti weera he rangatira Maori no Whakatu, i te Waipounamu. I Whakatiwai, i timata te tukunga o nga pu me nga rakau Maori ki au. Ka rongo matou tena nga tangata o Ngatimaru kei Hauraki, e hiahia ana ki te tuku i a ratou pu, Katahi ka whiti atu a Rawiri te Ua, me etahi o Ngaupaoa ki Hauraki nei, ki te titiro i te whakaaro o Ngatimaru Te hokinga mai i penei tona kupu kua tonoa koutou kia haere ake ki Hauraki. Ka whiti matou ka hui hui matou ki te tuturu o Parawai, i te kainga o te Hotereue Taipari ka tukua mai ngapn 23 ki au, ka whakatakotoria aua pu i te whenua i taku aroaro e noho ana ahau ki runga ki te tangere o tetahi waka. Ka peke a te Poihipi no te Whanauapanui, he papa ia, no Mereana Mokomoko wahine o W. H. Taipari, ka meatia ka nui ta koutou kuare kaua e hoatu i a koutou pu ki te pakeha na, ka ringakore koutou ka haere mai ia i te manuao ki te kohuru ia koutou engari me parn nga pu me pupuhi i te Pakeha na. Ka maunu taku pu hurihuri, i roto i au ka hanga tonu te ngutu ki taua tangata. Katahi ka riri a Riwai te Kiore ki taua tangata, "Ehoa he tangata tauhou koe ki nga tikanga o Hauraki ehara tenei iwi i te iwi kohuru tangata, na tatou nei hoki i tono i te pakeha o te Kawanatanga kia haere mai; ki te kore koutou e pai ki te tuku i a koutou pu kia ia, e pai ana me hoki pai ia ki Akarana " Ka tahuri atu ahau kia te Poihipi," ka ki atu kia ia mehemea e hiahia ana koe ki te whawhai haere ki Tauranga ka ngata to puku ki kona." Ka haere tau tangata i muri ki Tauranga, me he kupu poropiti taku poroah kia ia i mate ano ia i te whawhai ki Te Ranga.

Ka hoki ahau ki Akarana katahi ka ngaria ahau e Kawana Kerei kia hoki ki Hauraki, a a Ohinemuri atu ano. I tukua nga pu o Ngatitamatera ki Opukeko, ka mau te rongo kia ratou. I muri ka tae ake ahau ki Opukeko ano, ka tukua mai nga pu o Ngatipaoa ki au i reira, ka mau te rongo kia ratou. I muno tena ka tae ake ahua ki waho ki te kainga o Te Moanauni kei page 7 Waiomo, ka tukua mai etahi o nga pu o ana tangata ki au. Ka haere atu matou i kona ki Karamaene ki nga tangata mau patu o te Patukirikiri ka tukua mai nga pu ki au, ka mau te rongo kia raton Ko te mutunga tena Ko te maunga rongo ki Hauraki a mau tonu e mau nei. I Akuhata 1864 i muri tata o te whawhai ki Te Ranga kei Tauranga i ngaria ahau e Kawana Kerei kia haere atu kia Wiremu Tamihana Tarapipipi (te Tienara Maori i te whawhai), kia tirohia ona whakaaro Wano mate matou ko Rawiri te Ua ma. Kua oti ia Taraia Ngakuti te tuku ngakau kia Mohi te Ahi-a-tengu me nga tangata o te Akitai; i Waitoa me te Aroha ratou e noho ana i taua wa. Ko taua iwi he mea pana atu na te Kawanatanga i nga whenua e tu tata aua ki Akarana i te timatanga o te whawhai i 1863. I hoe mai ratou me a ratou pu ki roto ki Waitoa, ki Piako, tae rawa mai ratou ki reira, kua puta ke matou ki te Whanake, ka ora matou. Me mau i te awa kua mate matou. Ka tae ake matou ki te Uruhau, kei Matamata ka huihui mai a Wiremu Tamihana Tarapipipi me tona iwi a Ngatihaua, ki reira ki te whakarongo ki aku korero. Te tukunga iho ka mau te rongo kia ratou ki reira.

Taku hokinga atu ki Akarana, ka purutia ahau e Kawana Kerei ki Akarana noho ai, kihai i whakaae ia kia hoki atu ahau ki taku kainga tuatahi ki te Waipounamu. Katahi ka turia ahau e taua Kawana, he Kai Whakawa he Komihana mo te takiwa katoa ki Hauraki. Hono tonu taku mahi kopikopiko ki nga kainga o Hauraki. Ka mohio nga iwi o Hauraki, ki au, ka tupu o matou aroha tahi kia matou an o a e mau nei kaore i pakaru taea noatia tenei ra. Te take o taku korerotanga i nga tikanga o te whawhai, e mea ana ahau kia mohio ai koutou i pehea taku rironga mai ki Hauraki, nei ehara i te whakahihi noku mo taku mahi. Ka rongo ahau he koura kei Hauraki nei, ka nui nga kererotanga o matou ko te Hoterene Taipari, me Wirope Hoterene Taipari mo taua mea.

I taua wa ka nui te mahi whakawehewehe o nga tangata Hauhau kia matou ko Ngatimaru. No te mea kua kape Hikutaia me Ohinemuri me Piako, i nga iwi whati mai i Waikato. I baere mai ratou ki te keri kapia, me te ki ano, kia tangohia Hauraki katoa kia ratou, no te mea kua oti ke te tuku i Hauraki kia Potatau, i tona whakaturanga he Kingi mo te motu nei. Na te mohio me te ata whakahaere o matou tahi me a koutou kaumatua, i ora ai tenei takiwa e ora nei. Haere ana te paoa o nga pu o te Hauhau ki Tauranga, ki Opotiki, ki Nepia, ki Taupo, me era atu wahi o te motu nei, takoto aputa ana a Hauraki. No reira te pepeha "Ko te Pai o Hauraki," koia tenei e mau nei, e haere nei, o reira mai ano.

No te wateatanga i nga mahi a te Hauhau kalahi maua ko Wirope Hoterene Taipari (kua tu ia he Ateha i taua wa) i hoki ki te kimi whakaaro mo te koura, Ahakoa te pakeke o te iwi na o Ngatimaru, ka whakapuaretia nga whenua o Ngatirautao mo te kimihanga koura—Otira heoi te wahi i tino puare ko te wbenua i waenganui o te awa o te Hape me te awa o te Karaka. page 8 Katahi ka haria mai e ehaa i etahi pakeha erua, kote Wiremunana raoa ko te Moromana ki te kimi koura i taua wahi, no te korenga katahi raua ka hoki ki Akarana, oti atu ai.

I muri roa o tenei ka haeremai a Te Paratene Whakautu, raua ko Hamiora te Nana, he tangata mohio ena no te mea kua kite hoki raua i te mahinga koura i tera motu, i te Waipounamu. Erua pea marama o ta raua mahi ki Hauraki ka kitea te koura, te wahi i tupono ai raua ki te koura, kei te aro maunga i te hurihanga nui o te huarahi pakeha ki roto ki te awa o te Karaka. E noho ana a te Rokena, Kai Whakawa o te Kooti Whakawa Whenua Maori ki Kauaeranga i taua wa. Ko te turanga tuatahi tena o te Kooti ki Kauaeranga—Katahi ka haere tahi a Wirope Hoterene Taipari, ratou ko te Rokena, me Hare Reweti, ki Akarana—Te taenga mai ki Akarana ka haere ake a W. H. Taipari ki taku Tari ki te whakaatu mai i taua koura ki au. I taua takiwa ka mahuetia iate Kawana me te Kawanatanga te noho ki Akarana kua haere ki Poneke. Ka noho ano a te Rata Porena ki Akarana, koia te Kai Whakahaere o nga tikanga katoa o te Kawanatanga ki Akarana; ko ahau kua mutu taku mahi Komihana ki Hauraki ake, ka nekehia taku tu ka whakaturia ahau e te Kawana he Komihana mo Nui Tireni katoa.

Ka haere atu maua ko W. H. Taipari : kia te Rata Porena, ki te whakaatu i taua koura kia ia, ka korero matou, te tukunga iho, ka whakaae maua ki te haere ake ki Hauraki, ki te ritiro i te wahi i takoto ai taua koura. Ka hari a maua ngakau ko te Rata Porena i te kitenga o taua koura, no te mea kaore he moni i Akarana i reira; tu kau ana nga pakeha, kaore he mahi, kaore he kai, ka noho rawakore noa iho ratou, Kua mutu te tuku moni a te Kawanatanga ki Akarana, kua riro ke te Kawanatanga ki Poneke: kua hoki atu hoki nga hoia ki Ingarangi. Katahi ahau ka haere atu ki tekimi i etahi pakeha kotahi te kau, tangata mohio ki te mahi koura i era atu whenua. Ka rere matou ki runga ki teKanitaaka ki Hauraki. Ka u ki uta, fa haere matou ki teKaraka, me Waiotahi, ka kitea te koura i ana wahi. Ko ta matou mahi e kimi ana i te koura i roto i te one-one, me te kirikiri i nga awa, e kuare ana matou i reira kite mahi i nga riwhi.

I te 27 o nga ra o Hurae 1867, kua tuhia te pukapuka tuatahi mo te puaretanga o nga whenua mo te mahinga koura ki Hauraki. Ko ahau anake to matou mohio ki nga ture mo te mahinga koura—te take kua tu ke noa atu ahau i 1858, tae tonu ki 1863 he Watena mo nga koura whira o te Waipounamu.

Ko nga rohe o taua whenua i rimata i te ngutu awa o Kauaeranga haere tonu i taua awa ki te putahitanga o te awao Kakaramata, haere tonu i roto i te awa o Kakaramata tae noa te matapuna i te taukaka o te maunga, haere tonu i taua taukaka ki te matapuna o te awa o Te Hape, a haere tonu ki te matapuna o te awa o te Karaka, a haere tonu ki te matapuna o te awa o Waiotahi a haere tonu ki te matapuna o te awa o Moanataiari a haere tonu ki te matapuna o te awa o Kuranui ka whati i kona page 9 ka haere tonu i taua awa tae noa te moana haere tonu i te taha o te moana ki te ngutu awa o Moanataiari, ka ahu ki uta ka haere tonu ite aki tutauga o te maunga ki te kaka o Parareka, ka ahu ki uta piki tonu i taua kaka tae noa ki Waiowhariki, ka rere i runga i te kaka e ahu ana ki te awa o te Karaka ka marere ki roto ki taua awa ka whati i kona, ka haere tonu i te awa o te Karaka tae noa ki te moana, ka haere tonu i te taha o te moana ki te ngutu awa o Kauaeranga. Ko Waiotahi katoa i whaka kapea ki waho o taua pukapuka. Ka hoki matou ko te Rata Porena, me nga Pakeha, ki Akarana, me te poroaki kia Taipari ma a te tahi o nga ra o Akuhata ka hoki mai ahau me etahi atu Pakeha ki runga ki te tima. Kia mohio mai koutou nga tamariki, ko a koutou tupuna matua na ratou i tuku tuatahi i te koura o Hauraki kia te Kuini, ko Te Hoterene Taipari, Wirope Hoterene Taipari, Rapana Maunganoa, Te Meremana Konui me Te Raika Whakarongotai.

Ka haeremai matou ki runga ki te tima i teEtaparaihi name 2. E ono tekau pea matou, ka noho matou ki Kauaeranga. Ka tae pea ki te kotahi marama o ta matou nohoanga ki reira, ka tupu tetahi raruraru ki waenganui o nga tamariki o Aperahama te Reiroa, me tetahi Pakeha. Heoi ka mau ratou ki te herehere me te whakatau i ngawhaina ki runga kia ratou no te korenga moni o aua tamariki, me ta raua matua, ka wano ka riro ki Akarana ki te wharehere here tuturu. Katahi ka whakaae a Aperahama te Reiroa kia whakaurua a Waiotahi ki roto ki te koura whira ka hoatu e ahau i tetahi moni kia ia mo runga ki nga Maina Raiti, no reira, ka utua nga whaina. Katae ki te wiki, kotahi, ka kite ahau i nga tangata e whakatu kau tonu ana ia ratou whare, katahi ka haere ake maua kote Mitara ki te whahatakoto i te raina o Porena Tiriti, Hoterene Taone, me te pou i nga ratimata tuatahi.

I te 12 Akuhata 1867, i kitea te riwhi ki Kuranui, e Hata, Kopere, Karaka, me Waiti.

I muri o tena, ka limata te mahi o maua ko Ngatimaru ki te whakarite i nga whenua katoa i rimata ki raro i te Mamaku i te tahataha moana o Hauraki, te mutunga whakarungako te awa o Omahu. I te whakahaerenga o nga piihi ki roto ki taua takiwa, he nui nga tautohe i tupu mai mo nga rohe o nga whenua o tena hapu o tena hapu. Tetahi whenua tino kino rawa atu te raruraru ko te wahi ia Tamati Waka te Puhi, i te takiwa ki Hongikore—te taha ki Tararu i tautohetia e Kitahi te Tanewha, tepito ki raro i peratia ano e etahi o Ngatimaru—note roa o te ngangaretanga mo taua wahi katahi ka karangatia e ahau ko te Whakatete te ingoa o taua poraka; a mau tonu taua ingoa ki taua whenua. No Hepetema, 1867, i rimata te whakahaere i nga rohe o aua wahi, no te mutunga o Pepuere, 1868, katahi ka oti pai katoa. Ahakoa te tautotohe o Ngatimaru, kia ratou ano, ahakoa te kore pukapuka kia tuhia i waenganui o Ngatimaru, me te Kawanatanga. E haere noa iho ana nga Pakeha, kia ratou wahi katoa i pai ai ratou, ki te kimi koura. Kaore he raruraru i te page 10 taha ki nga Maori, i te taha ki nga Pakeha. Ta "Raum Ki Tahi," pai hoki, mahi ana matou i runga i te kupu tuku noa iho a nga Rangatira o Ngatimaru. Kaore i penei me nga mahi tinihanga, ngakaurua, o enei nga rangi. E ahei te whakatauki "I te oranga o te tama o Kiripuai, he kura, he waero."

I te iwa onga ra o Noema, 1867, ka huihui a Tanumeha te Moananui me tona iwi o Ngatitamatera, ki Matariki, me etahi o Ngatiwhanaunga. Katahi ka tukua te whenua katoa kia te Kuini mo te mahinga koura i timata ki te Mamaku i te tahataha moana o Hauraki i te rohe whakararo o nga whenua o Ngatimaru ka haere tonu i te taha moana ki Moehau, ka whati ka rere i te taha moana ki Whitianga, ka whati ki te hauauru i te taenga atu ki te rohe o nga whenua o Ngatihe, ka haere i taua rohe, ki te rohe o Ngatimaru, ka rere ki runga ki taua rohe ki te Mamaku ano I whakakapeia ki waho o taua whenua nga kainga nohoanga, nga whenua ngakinga kai me nga uropa tupapaku. Ko te utu ki nga tangata Maori na ratou te whenua £1 mo ia Maina Raiti, ana puta ki te kai mahi koura. Ko taua pukapuka a Te Moananui ma, kaore i whakararua e te tangata tae tonu ki tenei ra.

No te timatanga o nga ra o Maehe 1868 ka puta te karangakia Ngatimaru katoa kia huihui ki Pukerahiu kei Hauraki a te iwa onga ra o Maehe. I taua ra ano, ka noho te hui ki reira. Ka nui te whai korero o matou tahi ko nga Rangatira o Ngatimaru. I wahia a ratou whenua kia iwa nga poraka ko nga ingoa enei:—ara, ko Te Wharau, Whakatete, Tararu, Te Karaka, Otunui, Whakairi, Te Kirikiri, Warahoe me Te Puriri.

No te taenga ki te ingoa o te Kirikiri e aru ana a Taparahi, Korongo, Takatakaia, me Pakirarahi, ki roto ki taua ingoa, ko aua whenua e puta ana ki tuao te pae maunga ki te awa o Tairua I mea ano ahau kia kaua e whakaputaina i te rohe ki tua o te tino pae. Katahi ka tu a Hohepa Paraone Tarawerawera, ka ki mai ki au "E Make ka nui te kino o to mahi kiau, kua oti noa atu i ahau te tuku i tena whenua katoa ki roto ki to ringa ringa mote mahinga koura, me haere to rohe ki te mutunga o taku whenua—na wai tenei tikanga kia takoto ke te rongokere o te waka kia takoto ke te haumi o te waka."

"Ka tu ko Riwai te Kiore, me te puku riri tonu, katahi ka mea mai ki au. E te Pakeha taurekareka o te Kawana ka nui to he. Katahi te tangata tinihanga ko koe. Ka mutu rawa taku pai kia koe—maku koe e pana ki waho o Hauraki. Nau tenei tikanga ki te poro i taku pane—tena ka ora koia te tangata ana poroa tona pane. E te Pakeha me mutu to tautohe kiau—kua oti i taku mangai te tuku i taku whenua katoa kia koe mo te mahinga koura kua puta atu taku kupu ki waho, ko te rangatiratanga o te tangata ko te ki anake, ehara ahau i te kuri ki te ruaki, i muri ka hoki ki te kai i taku ruaki ano Naku koei whakatu ki to mahi Komihana ki Hauraki nei, i tenei me page 11 muta to mahi Kawanatanga—haere e hoki ki to motu ki Arapaoa."Ka noho ki raro—me te puku riri ano, mete hamamu kia ia ano.

Ka tu ko te Hoterene Taipari—" E Make tenei taku kupu kia koe, naku hoki tetahi whenua e tae atu ana ki te awa o Tairua naku tenei taha o te pae maunga naku hoki a tua. Ko enei whenua katoa me whakauru ki roto ki te ingoa kotahi o te Kirikiri—kua oti katoa hoki te tuku atu kia koe mo te mahinga koura. Heoi nga whenua o Ngatimaru e puta ana ki tua ko enei anake. Ko te wehi a nga kaumatua, tenei, mehemea i rongo nga iwi o tua, kua mutu te rohe kei te pae maunga tauarai o nga moana erua; tena ratou ka peke mai a muri ake nei me te ki ko te rohe tawhito tena, ko te rohe tuturu tena. E Make me whakaae koe ki a matou kupu ko nga kaumatua." Ka mutu ta te Hoterene, ka noho ki raro.

Ki runga ko ahau. "E tika ana ta koutou whakaaro e nga kaumatua, ki te huarahi Maori. Engari te take o taku hiahia kia haere te rohe ki runga ki te pae maunga mo te utunga i nga Maina Raiti—kia koutou, engari ta koutou tukunga mai i te whenua ki au e tika ana, ehara taku i te whaka hoki i aua whenua kia koutou. Me waiho ki taku ringa takoto ai maku e mahara ki te whakauru a nga ra e takoto ake nei. Ko ta koutou mataku ki nga tangata o Tairua he kupu hanga noa iho. Kaore he putake. Ki te peke mai aua tangata ki te tango me pehea e taea ai ia ratou notemea kei roto ki taku ringaringa te whenua e takoto ana, waiho ki au te whakaaro," ka mutu taku i kona.

Ka tu ko Riwai te Kiore. "Te Pakeha na ka nui to he me te pakeke o to tikanga. Ka tahuri kia Ngatimaru." Katahi te tuturu o te ngarara ko te Pakeha na. "Ta Herehumu pai hoki, kamutu ta Riwai i kona. Te take o tauakupu" ta Herehumu pai hoki. He tangata ko Ihaka te Tawhe te ingoa, no Waikato tetahi taha ona no Ngatimaru tetahi. I whakahihi ki au i tona haerenga mai ki te homai i tona pu ka whiua tona patu paraoa ki au, ka tata te pa ki taku mahunga. Tetahi na Timi Puru i whakapae he tangata kohuru Pakeha taua tangata, na reira ka hopu kina e ahau. No te rerenga mai o Ngatimaru ki te tango i taua tangata i roto ki taku ringaringa katahi ka herea e ahau taua tangata ki te humu o te pa kei Kauaeranga, ko te turanga o taua humu e tata ana ki Hoterene Wahapu kei te turanga o te whare o Mihi Eweri.

Ka mutu te tautotohe mo aua wahi whenua ka haere mai a Ngatimaru me etahi o Ngatiwhanaunga ki te tuhi tuhi ia ratou ingoa ki te pukapuka tuku o te koura kia te Kawana. Ko nga rohe o taua whenua koia enei, i timata i te Mamaku i te taha taha moana o Hauraki haere tonu ki runga ki te rohe ki te tonga o nga whenua o Ngatitamatera, ki te pae maunga wehenga o te moana o Hauraki me te moana o te Tairawhiti. Ka haere tonu whakarunga i taua pae tae tonu ki te matapuna o te awa o Omahu, ka whati ka rere ki roto ki taua awa whaka te hauauru, ka tae ki te rohe o nga whenua kua rahuitia ki waho he page 12 nohoangahe ngakinga kai ma nga Maori na raton aua whenua, ka ahu whakararo i taua rohe kua oti ke noa atu te whakatakoto tae tonu ki Kakaramata, ka rere ki te awa o Waiwhakaurunga tae tonu ki te moana, ka rere i te taha moana ki te Mamaku i te timatanga ano. Ko te utu reti mo aua whenua £1 mo ia Maina Raiti ana puta ki te tangata mahi koura. Kaore he mutunga ki taua pukapuka ma te Kawana e pupuri i aua whenua, tae tonu te mutunga o tona hiahia, engari ki te hiahia ia ki te whakarere i aua whenua, kia ono marama te takiwa he whakaaturanga ki nga Maori mo tona hiahia pera.

I rongo ahau ki etahi tamariki e mea ana inaianei, naku i whakapau i a ratou whenua, ehara i au, nui noa atu nga whenua i rahuitia ki waho o te kourawhira. Riro ana i a te Kawana ko nga maunga anake, ehara i au nana i hoko engari na ratou nei ano i tuku i aua whenua ki nga Pakeha noa iho.

E hara i te hanga te mahi a te Kawanatanga inaianei. E ki ana ratou kaore i tukua a Taparahi a Korongo, a Takatakaia, me Pakirarahi kia te Kawana mo te mahinga koura. Ka pehea ranei ta ratou whakaaro ana rongo ratou ki nga kupu o Hohepa Paraone Tarawerawera, Riwai te Kiore, me Te Hoterene Taipari—E whakahawea ana ratou ki taku korero mo taus tukunga whenua—Ko tehea tuku ki tua atu o te tuku i te aroaro o te iwi nui tonu i te awatea.

I te 13 o nga ra o Tihema 1867 i puta atu tetahi £100 he moni no te Kawanatanga ki runga ki nga whenua o Ngatiwhanaunga me Ngatimaru i timata i Hikutaia haere tonu ki te matapuna o taua awa, haere tonu ki Whangamata, haere tonu i te tahataha moana ki Moehau, haere tonu i te taha taha moana ki Waihou, haere tonu ki roto ki taua awa tae noa ki te wahi i timata ai i te putahitanga o Hikutaia, kua tukua atu kia Te Kawana he whenua mahinga koura (haunga nga piihi o etahi atu iwi ki roto ki aua rohe) na ko aua moni me whakarite marire ki roto ki nga moni maina raiti ana puta mai ki roto ki taua whenua" Ko taua pukapuka he whakatuarua ano i te tukunga o Moehau poraka e Ngatitamatera, i te 9 o Noema, 1867.

Ko Manaia i whakapuaretia e Ngatimaru raua ko Te Tawera, mo te mahinga koura i te 15 o nga ra o Oketopa, 1868. Ko nga tikanga pera ano, me nga mea kua oti mo nga whenua i Hauraki.

Ko Harataunga he whenua tuku na Ngatitamatera kia Ngatiporou o te Tairawhiti kua tukua e ratou kia te Kawana i raro i te kupu whakaae a te Moananui me Ngatiporou, mo te mahinga koura. I te pera ano nga tikanga me nga mea kua oti mo nga whenua i Hauraki.

Ko Tairua, ko Hikutaia, ko Whangamata, me etahi ato whenua, he whenua hoko na te Kawanatanga no reira i puareai mo te mahinga koura, he mea tapiri hoki ki nga pukapuka kua oti ke te hanga.

page 13

Ko te Aroha, he whenua hoko na te Kawanatanga, no reira i puare ai taua whenua mo te mahinga koura. He nui nga whenua rahui ma nga tangata Muori kei te Aroha, kua whiua ranei e ratou i aua whenua, ki te awa o Waihou tere ai, kua tae pea ki te moana i tenei wa.

Ko te takiwa ki Ohinemuri tetahi whenua uaua rawa atu. I te iwa o nga ra o Tihema, 1868, kua oti te tuku i taua whenua katoa kia te Kawana; ko taua tukunga na nga tangata kupapa anake. Engari na te taha Hauhau, ia te Hira te Tuiri, i a Tukukino, ia Mere Kuuru, i whakapakeke i nga whakahaerenga mo taua whenua, Timata ana te mahi o nga Apiha o te Kawanatanga i te tau 1868, mo taua whenua, kihai i neneke, mau tonu te pupuri. Tae tonu ki ta matou haerenga tahitanga ko te Rata Porena, me Te Makarini, ki Ohinemuri, i te tau 1875, no runga i taku tautohe ka whakaaetia e nga tangata pakeke ki te whakatuhera i taua pouaka ki (whenua) mo te mahinga koura i te 3 onga ra o Maehe, 1875.

E nga tamariki o Hauraki, Maori-Pakeha kua rongo koutou inaianei ki nga tino tikanga o te whakatuheratanga o ta koutou takiwa o te motu nei, mo te mahinga koura. I tenei ka timata te nui haere o te ingoa o Hauraki mote putanga mai o te koura. Otira he riwhi anake le mea i mahia inaianei.

Ka mutu te taha ki te iwi nui tonu ka timata he kupu ano.

Inaianei e tahuri ana nga Minita o te Kawanalanga, ki te pana i nga Pakeha kua whiwhi i nga kareme ki Paiakarahi nama tahi. Me te ki ano a te Karimana kaore he mana o te Kawanatanga ki runga ki taua wahi, notemea kaore i tukua taua whenua mo te mahinga koura e nga tangata Maori, na ratou te whenua, ahakoa kua oti ia Kawana Noamanipe te panui kua uru aua wahi ki roto ki te koura whira, ka kia e te Karimana ka he tena tikanga. Ko taua panuitanga note 8 o nga ra o Aperira, 1875, naku i hanga i taua mea. I te takiwa kaore ano kia tuhia e ahau i taua panuitanga ka haere ake ahau kia Hohepa Paraone Tarawerawera, kia Riwai te Kiore, me Te Hoterene Taipari mea atu ai kia ratou, "E hoa ma kei te manara tonu ana ranei koutou ki te wahi o te Kirikiri poraka, i kapea e ahau ki waho, ara Taparahi, tetahi wahi o Korongo, Takatakaia, me Pakirarahi i te tuhinga o te pukapuka o te 9 o Maehe, 1868, kua purutia tonutia e ahau ki roto ki taku ringaringa. Inaianei e hanga ana maua ko te Rata Porena, i tetahi apanuitanga kia whakaurua etahi atu whenua ki roto ki tekourawhira-kei te pehea koutou? Ka puta mai ta ratou kupu tabi ki au, "me whakauru ki roto inaianei kia tika ai te takoto o nga whenua."

Mehemea kaore he mana o te Kawanatanga ki te keri koura ki runga ki Pakirarahi nama tahi ka taea pea ia ratou te whakaatu i te take i puta tonu mai te Maina Raiti, me te reti o taua whenua ki nga tangata Maori i nga tau katoa. Me nga utu o nga kauri i hokona mo te mahinga koura.

page 14

He kupu ke noa atu tenei mo te taha ki te Kauri Tima Kamupene, me nga tanfata Maori na ratou a Pakirarahi namo tahi I Maehe o te tau 1882, i tahuri te UnianaToa Kamupene o Akarana, ki te hoko i taua whenua; kaore i oti pai te tukunga, notemea kaore ano kia whakaturia te tangata whakakape mo te turanga o Hona Pau kua mate. No Hepetema, 1884, ka kite taua Kamupene i te he o ta ratou tu ki runga ki taua whenua, ka mea atu ratou ki nga tangata Maori na ratou te whenua; kia hanga i tetahi Rire Whakatuturu mo te hokonga otaua whenua—kihai nga Maori i whakaae ki taua tikanga. Katahi ka tuhia e taua Kamupene i tetahi Rire me te tohutoha ki roto ki taua Rire ko nga rakau anake i riro i taua Kamupene kaore te whenua—engari ka waihotia kia 99 nga tau he takiwa mahinga mo aua rakau engari ki te mea kua tapahia me te hari ke i aua rakau i mua mai o aua tau, i reira me hoki tonu te whenua ki nga tangata Maori na ratou te whenua ki a ratou uri ranei i taua wahi whenua katoa. Tetahi ki te pakaru taua Kamupene ki te mutu ranei ta ratou mani, ka hoki tonu te whenua ki nga Maori. I tuhia taua Rire e te Kamupene i te 19 o Hepetema, 1884. I taua Rire ano tenei kupu "Mehemea i muri i tenei i roto i aua tau 99 ka kimihia. Ka hahauria, ka keria ranei i te koura me era atu taonga whenua ki runga ki roto ranei o tenei whenua i tetahi wahi ranei o taua whenua, ko nga moni me nga takoa katoa kua utua e nga tangata, kimi, nana, keri koura, e tetahi tangata etahi tangata ranei, tetahi Kamupene, nga Kamupene—tetahi huihui, etahi huihui ranei, me ki tonu ko aua mea, me te mahara tonu he taonga ena no nga tangata Maori na ratou ake te whenua, a ratou uri me a ratou kai whakakape, ahakoa i rere ke tenei tikanga i nga tikanga o nga Rire kua oti te hanga i mua,"

Me titiro ki taua Rire; i whakahokia te whenua me te koura ki nga tangata Maori na ratou te whenua. I muri o tenei i moketetia i taua whenua ki te Peeke o Nui Tireni; i muri kihai i rite taua mokete te ulu—katahi ka hokona e te Rehita o te Kooti Hipirimi, ks riro i kona i te Peeke o Niu Tireni—i muri ka tukua e taua Peeke kia te Kauri Tima Kamupene na ratou tuturu ake taua whenua—kaore he paanga o tetahi atu tangata ki runga. Ahakoa he riihi mo nga tau 99 anake te tikanga kia te Uniana Toa Kamupene o Akarana.

Tena e nga tamariki o Hauraki me haere koutou inaianei ki a koutou kaumatua i a ratou e ora nei me patai ki a ratou, e tika ana ranei te korero a te kaumatua Pakeha a Te Make? Ki te ki ratou e tika ana me manaaki i tenei korero, e korerotanga ma koutou ki a koutou tamariki ake kia noho mohio ai ratou ki enei mea; kei noho kuare, kei noho matapo ranei ratou, penei me te ahua o te Kawanatanga inaianei.

Kowai tohu ai tena he nui aku whai korero kia koutou ki nga tamariki i muri nei; notemea kua tae atu ahau ki te page 15 koroheketanga o te tangata. Na reira ahau i ma tiara ai kia rongo koutouki enei mea i taku mangai ake i taku nohoanga i te ao nei.

Heoi koa Na ta koutou kaumatua aroha

Na Tiemi Make.

Hauraki,