[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

I runga i te mea kua tau i taku whakaaroa kia whakaputaina he Oota hoi whakaara i te whakawa tnarua mo tenei keehi Ekore au o whakaatu i taku whakaaro mo runga i nga tikanga o te tino whakaotinga o tenei keehi. Ka waiho e au aku kupu ki runga anake i nga kupu whakamarama tomtom nei i whakaaro ai au kia meingatia mo nga korero nui tonu o pa ana ki nga putake i whakaarohia he mea tika kia whakawakia ano tenei keehi. Ko to mea tuatahi ekitea ana inaianei he nui nga korero i whakaina kite aroaro o te kooti i te whakawa tuatahi, e hara i te korero pono, a e whakaaetia e hara i te korero pono aua korero enga kaikorero ano na ratou nei aua korero i whaki. I runga I tenei ahuatanga e kore au e tahuri ki te kii hei runga i awai he taunga mo to toimahatanga o enei tu mea. Ko enei tu mea e whakaputa ake ana i nga tikanga e kore ai e whakaarohia te pono o te taha ki nga kaikorero. Mo te taha ki te ahuatanga ki te whakaaro tika o te tangata, kanui rawa te ahua pouri. Ahakoa ra page 3 kaore ano aa e whakaaro ana tera e whai painga te whakaatu atu kia ratou i te ahuatanga o te whakaaro tika o te tangata. Kei te kaha haere te whaka pono i nga ra katoa mo te nuinga o nga whakaaturanga e korerotia ana e nga Maori i roto i te Kooti Whenua Maori, be whakaaturanga kaore rawa e tika kia whakaarohia, a ko nga korero kua whakaturia mai nei i roto i tenei uiuinga kaore e whakarereke ana i taua whaka pono. Mehemea aua Maori e hohoro tonu nei ki te hanga korero ma ratou mo nga mea e whakaarohia ana e ratou ka puta mai he painga kai ratou, ki nga tangata ranei i tu ai ratou kai whaki korero, ka mohio ki te mate e mahia nei e ratou ano ki o ratou ake panga i runga i ta ratou whakaputa ake i nga tikanga t kore ai ratou e whaka ponohia, ki taku mahara tera e hohoro whaka, te mutu o ta tatou whakaronga ki nga korero whakahe e rangona tonutia nei inaianei mo te mahi korero teka i roto i tenei kooti. Ka mutu aku kupu mo runga i tenei putake mo tenei wa. Tera ano tetahi putake e tika ana kia whai kupu torutoru nei ahau. Kua tonoa ki te kooti kia whakatakatoria etahi huarahi mo runga i nga tikanga hei arahi i te kooti i roto i nga whakawakanga mo nga take Maori. Tera ia, ki toku whakaaro, kaore he take, e kore ai nga tikanga e arahi nei i era atu kooti e tangohia mai ko roto i tenei kooti. I runga i nga whakawakanga take katoa penei me tenei e takoto nei i o maua aroaro inianei, ko te patai tuatahi e ara ake ana koia tenei:—Kowai nga tangata kei runga i te whenua e noho ana anaianei? I te me he tangata kei runga i te Poraka o noho ana kaore he ruarua o te mohiotanga kei te nohoia e ratou nga wahi o te whenua kei reira nei o ratou whare, me era atu whare e tu ana, me te whakaaro iho ano kei a ratou nga wahi o te whenua kua oti nei te taiepa e ratou me nga wahi e haera ana e a ratou hipi me a ratou kau. Na, ko te nohoanga i runga ite whenua. Ekitea tonutia ana ko to mea tua tahi tena hei whakaatu i te tika ki te whenua (see Pollock and Wright on "Possession in the Common Law," page 25.) Mehemea e whakaaturia mai ana ko te nohanga o te whenua e nohoia nei inaianei he mea hou tona timatanga heoi ko te whakaaronga atu mo taua noho he mea mania noa, a tera e taea te patu e nga korero ngoikore noa mo te take tika o era atu tangata .—Otiia kei te kaha haera te whakaaronga mo taua noho i te mea ko nga korero i korerotia ki te kooti e whakaatu ake ana he noho pumau tonu a kaore koki i whakararurarua taua noho. Mehemea e whakaturia mai ana i timata taua noho i mua atu i te tau 1840 ko te wha kaaro mo nga tangata nana taua noho ko ratou nga tangata whai take i runga ano i nga ritenga Maori e tino kaha ana te ahua o taua whakaaro ko te mca hei turaki mo taua whakaaro, ma tetehi whakaatu tino marama rawa i kiia ai ko taua noho i timataria i raro i tetehi tikangn e mea ana ko te noho i runga ite whenua mo te takiwa roa e kore e manaaki tia e nga tikanga Maori o whai take ai te tangata i runga i te noho. I waho atu o ena tu ritenga kua whakahaererea ake nei, ko nga tikanga hei arahi i te kooti, ki toku whakaaro koia tenei. Ko nga tangata kei runga i te whenua e noho ana nga tangata tuatahi e kiia no ratou te whenua, he mama noa te whakaaro mo runga i nga noho hou tona timatanaga. Otiia ko te noho i pumau tonu mo te takiwa roa rawa e puta ake ana te tino kaha o te whakaaro kua whai take taua noho. Ko te nohanga i timata i mua atu i te tau 1840 a i mau tonu, kaore i whakararuraua. tae mai ana ki naianei e puta ake ana te tino kaha o te whakaaronga mo taua noho. A, ma nga korero tino marama rawa e whakahe taua noho. Ko nga mea e taea i runga i te ahua o tenei uiuinga te whakamarama, i runga i te whainga atu ki te tino tika a me te nui hoki page 4 o te haeranga atu ki roto i nga korero, me nga tikanga tuku iho a nga tupuna nga mea e rite ana mo runga i nga korero onamata a te iwi Maori. Ehara i te mea e whai tonu ana i runga i tenei hei tikanga ara ko nga tangata i whai take nei i runga i te noho, ara ko te kupu tika rawa. No runga nei i te noho to ratou tika, ka kiia ko ratou anake e tika ana ki te whenua. Me kapu ano hold e te Kooti mehemea tera atu ano etehi tangata, ahakoa kaore ratou e noho ana i runga i te whenua inaianei engari i noho ratou i runga i te whenua i mua, me te whakahaere i nga mahi a nga tangata whai take ki runga i taua whenua a ko to ratou take kaore ano i ngaro i runga i te mahuetanga o te whenua mo to takiwa roa, engari ko taua take kei te takoto paimarire. I runga i te rapunga o end tu take me tango marire nga korero mo runga i nga whakahaere a nga tupuna o nga tangata e kiia nei, no ratou te whenua i nainei ara o nga tangata nana te kereeme. A, me tango e te Kooti me ata weeti hoki nga korero katoa mo runga i nga korero a nga tupuna, he mea tuku iho nei e tetahi whakatupuranga ki tetahi whakatupuranga. Ko aua tu korero ia i runga i tona ahuatanga e hara i te korero marama, ko aua tu korero e awhina ana i te mahi whakaaro kau a he putuputu tonu te tangohia o taua tu mahi, e kore e taca te tuku atu hei whatete ki te tika o nga korero a nga kai korero i kite tonu nci o ratou kanohi i nga mea e whakina ana e ratou. Ko nga korero tuku iho a nga tupuna e whakatikaia aha, a e whakaritia ana hoki nga tikanga o aua korcro kaua ia nga tikanga o roto i aua korero o tino nui te rerekctanga o tetehi i tetehi; i taea ano i runga i te whakaaro nui, te ki he korero tika tena mo nga tino mea tuturu. Tetahi ko nga korero tuku iho a nga tupuna e whakahengia ana ko te nuinga o ana tu korero kaore e mana nui ana. Ekore e pai ahakoa ano mehemea tcra e taea no te mea kei te awangawangatia ki te tahuri ki te whakatakoto tikanga e tino rite ai te whakamaraniatanga o nga mea hei whakaarohanga o nga mea ranei kaua whakaarohia o nga korero e kitea ai te pono o nga mea e korerotia ana i roto i nga korero tuku iho a nga tupuna. Me whakatau ia keehi, ia keehi i runga i ona ake tikanga me te taimahatanga o nga korero katoa pera me ta (Lord Blackburn) i whakaatu ai "Okioki ki runga i nga tikanga o tou ake mohiotanga." Mo rcira ki taku mahara kotahi mahi e tino mohiotia ana te tika mo te whai taketanga me te roa e whakahaerea ana taua mahi be tino mea nui rawa tena hei tirohanga i runga i te mea e rapu ana kei tewhea tuba te toimahatanga o nga korcro e takoto ana. Nui atu tena i nga mea i puta mai roto i nga korero tupuna e kawea mai nei hei arahi i te kooti kia rereke ai ta ratou whakaotinga, E pena ana te nuinga no te mea, ki taku titiro i roto ite whakatau a to kooti. Kaore i hoatu te weeti e rite ana mo te noho a Ngati Te Upokoiri i runga i tenei wbenua, me te noho hoki o nga tangata i roto i te tono a Noa Huke (ara nga hapu o Ngai Te Upokoiri). Ko taua noho, be noho pumau tonu, a kaore hoki e whakararurarua mai ana i te tau 1857 a kua oti ano te whakamarama mai o te timatanga o taua noho kaore he tikanga o tona timatanga i muri mai o to tau 1840 tetehi ahakoa be tika te whakakahoretanga a te kooti i to nuinga o nga korero tuku iho a nga tupuna i korerotia nei ki tona aroaro, he nui rawa te weeti i apitiria e te kooti mo to mahuetanga o aua korero, no reira ahau i akiaki kia whakaaetia he whakawa tuarua, Mo reira ka wbakaputaina be Oota kia ara ano be whakawa tuarua i runga i nga tono whakawa tuarua katoa, haunga i nga tono a Matenga Pekapeka raua ko Hamana Tiakiwai.