He Kupu mo nga Whenua Maori

E rua nga iwi e noho nei i runga i te raotu o Niu Tirani, ko te Maori ko te Pakeha. Otiia rau iho nga eka o te whenua e takoto kau ana kaore he rori kaore he terekarawhi, kaore e nohia ana e te tangata. Ko nga Maori no ratou nei enei takiwa kei te tu mai i tawhiti, ara kei te lioho wehe atu i te pakeha he noho kino tenei, he noho pakanga lioki, tena ano e hoki tuarua mai te riri ki nga raotu nei—a ki te riri uauaanaa muri nei, e mohio ana rapea te maori ko ia ano e hinga i te ruarua ona i te tokomaha o te pakeha—Na kowai ka hua e taea te pakanga te pehi a ugara e takoto ake nei; e kore e ki noake te tangata kua rautu atu te whakaheke toto i nga tau kua pahemo ake nei; e kore e tuturu te ki ko te rongomau me te noho tahi o te pakeha raua ko te Maori kei raua i a tatou, kao, e kore e ahei tenei te ki. Engari me kimi ano he ara, me kimi i naia tonu nei. Ina hoki I runga i te tatari roa me te awangawanga, he mate nui to nga iwi e noho nei. Tuatahi, ko te Maori te iwi toa nei, te iwi marohirohi nei kei to kore haere—kei te ako i nga tini kino whakamate a te pakeha me te noho kuare tonu ki nga mea papai ki nga mahi tika e tohungia ai te tangata. Kahore he huarahi e tuwhera ana i naia nei hei ara atu mo te ngakau nui o te maori, na konei, i a ia e noho nei kei roto tonu i nga kauta i nga hereumu o ona tup una e kuhu ana. Tuarua ko te pakeha kei te ram i te maumau o te taima me te takoto kino tonu o nga tikanga mo nga whenua.

Na, ko te mahi a te Kawauatauga e ata hoko nei i nga whenua o nga Maori kaore ano i to tino pai, inahoki—

Tuatahi, ko te Kawanatanga raua ko te hatimana kei te ahua tautohe mo te whenua mehe ka hoko.

page 6

Tuarua, ko nga moni Kawanatanga c pau ana i runga i te hokohoko whenua e ngaro tonu atu ana, kaore e hoki mai ana ki te iwi, penei me nga moni e pau nei ki runga ki nga mahi rori re re we ranei.

Tuatoru, ko te Maori hoki e mate ana i runga i tana hoko i tona whenua. Kei te pehea koia tana kai i ana moni nunui nei me ka riro atu hei utu mo ona whenua ? Kei te hapukuria tonutia rapea e ia, ka pau heoi ano noho rawakore noailio; te tangata whai rawa nei i te pumautanga o tona whenua ki a ia ano kua kiia he pohara.

Tuawha, mehemea he hatimana te kai hoko o te whenua o te Maori ko ia hoki tetahi e raru ana, i te mea kua pau pea te nuinga o ana moni i te hokonga i te whenua, i iti nga mea i toe hei whakapai i tona kainga.

Tuarima, he tikanga he te mahi hoko tonu atu i te whenua, he tango hoki tenei i te oranga mo nga whakatupuranga ki muri.

He mea pai kia whakatuwheratia e te Maori o ratou takiwa ki te pakeha kia taea ai nga rawa e takoto maumau noa nei i runsra i te whenua—kia hanga ai he rori—kia nohia ai e te tangata—kia whakaarahia ai hoki te ture ki waenganui o te Maori. Engari kaua tenei e na runga mai i te hoko. Me whakamutu tera, na tera hoki i wehe te pakeha me te Maori e noho nei raua.

Na, e hara ianei i te pai kia ngana tonu tatou kia wawe ai te hakiri atu o tenei raruraru—te raru raru i timatamai nei i runga i te hokolioko whenua—Ina hoki tona korero.

I mea tan ka u mai te pakeha ki Niu Tirani. Kaore ano i ata tan noa te waewae ki nta kua minamina ki nga whenua o te tangata Maori. Ina ano na kua tae ki ona poa, ki te toki, ki te naihi, ki te kohua, ki te pu, ki teaha, ki teaha—Ehara kua heke te wai o te waha o te Maori, kua totoro mai te ringa, kua karanga, "pakeha, taku whenua hei utu mo te hanga nei, kei mea te page 7 robe kei mea, he whenua nui;" "ae, e pai ana," kua karanga mai tera, "homai, ko te toki nei ki a koe; haere atu ana te Maori, noho iho ana te pakeha i runga i te whenua. No muri nei ka pouri te ngakau o te Maori ki ana whenua, heoi ano ka timata i konei te pakanga me te whakaheke toto. Ka peke mai te Kawanatanga, ka riri ki te Maori, ka muta ka riri ki te pakeha, ka tiaki i te Maori, ka mutu ka tiaki hoki i te pakeha, na wai ra a i runga pea i te hoha i te aha ranei, ka puaki tona mangai" hokolioko noatu i te whenua engari na rungatia i te mana o te Kawanatanga." Otiia kaore te kupu a te Kawanatanga i paingia. Ki te Maori na runga i tona mana ano te hokonga o tona whenua, whakaae ana te pakeha ki tenei. Heoi ano waiho atu ana raua e te Kawanatanga kia hokoko ana. Na, i naia nei ki te hokona ana tetahi piihi whenua pau noake ai te nuinga o nga moni i to Hetiwhi-kati a te Kooti wheuua, i nga Kaiwhakamaori, i nga roia, paku nei nga mea i toe ma te tangata nona te whenua.

Na enei raruraru ka kaiponu te Maori i tona whenua, ka kati te huarahi atu mo te pakeha ki waenga o te Maori. Otira tena ano pea e tuwhera, tenei pea he tikanga e hoki mai ai te katoa o te Maori ki te taha o te pakeha noho ai, e urn atu ai hoki te pakeha ki waenga o te Maori—e waiho ai kia kotahi he ture mo nga iwi e rua—e tere ai hoki te nui haere o te Koroni. Tetehi ano, ma tenei e mau tonu ai te mana o te Maori ki runga ki ona takiwa, ko ta te pakeha he mahi kau i te whenua.

Na koia tenei.

Tuatahi, me rahui tetahi wahi o nga whenua Maori ka wiira ai tera mo nga Maori ake ake—te meiha o te takiwa me ka wehea, ma te runanga Maori ano e whakarite. Ma taua runanga ano hoki e tuha nga piihi e tika ana, ma te kingi, ma nga rangitira, ma nga tangata katoa ano e whai putake ana ki te whenua.

Tuarna, ko nga wahi o te whenua i toe me tuku ki tetahi Komihana kua oti te whakarite e nga Maori me te Kawana- page 8 tanga; mana e whakahaere nga tikanga. Mo mapi nga whenua kia mohiotia ai to painga te kinonga ranei o nga oueone o ia wahi o ia wahi. Me ekaeka te wlienua, timata atu i te rima eka tae noa ki te rima ran ki roto i te piihi kotahi, ka mntu tera ka roheorlie hei lunga taone, hei paamu, hei rana hi pi, ka reti ai ki te tan gata ana piihi i hiahia ai. Ma te Komihana e hapai te ture ki enei takiwa, e whakaemi hoki nga utu o nga reti. Ko enei moni me waiho e te Komihana ma te runanga Maori e tuha ki te iwi. Otiia me matua wehe ano etahi liei utu mo nga rori, mo nga pirihimana, mo nga kura me era tu malli katoa o enei takiwa.

Na, nga lina e puta mai ana ki te Maori i runga i fenei tikanga kote kore pohara o te iwi a nga tau e takoto ake nei, ka talli—ko te whakatnturutanga ona hei rangatira ino te whenna ake ake, ka rua.

Inahoki ki te ata tirohia iho.

Tuatahi, ko nga moni reti me ka kohia ka hoatu e te Kawana-tanga ki nga Maori ia tau ia tau, e neke noake rapea i te utu kotahi e puta mai ana i te whenua me ka hokona tomi ti a atu.

Tuarua, he hoatu pai tenei i te moni, i te mea ka hoatu topu ana pau tonu atu, ngaro tomi atu ranei to raton clanga i te tau kotahi ano.

Tuatoru, ko te paunga o letali i moni nui tonu ia tau ia tau ki nga rori me era atu malli Kawanatanga i nga wahi katoa o te whenua.

Tuawha, ka tapoko atu te pakelia ki waenga o te Maori, ka whakaaroaro ki a ia, ka whakaatnatu i a ia ki nga mahi e nui liaere ai te tan gata me te iwi.

Tuarima kote ekenga atu o te mana o te ture, me te urunga atu hoki o nga rata rougoa ki nga takiwa Maori katoa, hei pelli hei patu i nga kino o roto o waho o te tungata, ara, hei tami i nga kanga e haere tahi nei i roto o nga manaakitanga a te pakeha.

page 9

Tuaono, ka timata te mahi hokolioko taonga a te Maori.

Ki te taha Maori enei pai kua kiia ake nei. Na waihoki ki te taha Kawanatanga, te pai ko te mutunga rawatanga o nga raruraru e pihi ake ana ia marama ia marama i runga i nga whenua Maori.

Tetehi ano, ko nga moui e ngaro tonu atu ra mehernea e hokona ana te whenua, ka toe hei whakapai, hei whakamomona i te whenua. Tetehi ano, i runga i te reti e puta tonu mai ana te moni ki te tangata nona te whenua ia tail ia tau; kaore i penei te puta topu mai.

Tetehi ano, ma tenei e whakaneke iho nga moni e kohikohia nei i nga tangata mo nga mahi Kawanatanga, i te mea hoki ko te whenua kei te iwi tonu e pupuri ana, me nga utu o te whenua kei nga tangata ano.

Heoi ano,—Engari ma nga iwi e rua, ma te Maori, ma te Pakeha, e whakaae mai enei kupu e tu ai hei tikanga mo nga motu nei. Ki te paingia e te Maori, ina hoki ka u ki a ia te mana o tona whenua ake tonu atu, e kore pea e paingia e te pakeha i te mea e whai ana hoki ia ki a ia ano te mana o tona wahi.

He mea kino te riihi ki te tangata whai moni—e kore e makere tona moni ki tera. Otira tena pea raua tokorua e whakapai ki te tikanga o Inia, ara ki te Riotewari. Ma teuei pea e whakakore nga raruraru katoa o nga whenua.

Ko te tauira tenei o taua tu tuku whenua e mau ake nei.

"I te takiwa o Taupo, ki te utu koe, e Hone Mete, i te rua tekau ma rima hereni ia tau ia tau, ki a koe me au uri tenei rima eka kua rohea nei.

Ki te ara ana te Riotewari hei tikanga mo konei, heoi ano kua kore te mahi riihi whenua.

page 10

Ko te whakahaere hoki o to Riotewari i mama. Ina hoki ko nga whenua me ata tirotiro ka roherohe ai. Hei runga i te ahua o nga oneone o ia wahi o ia walii te whakatako-toranga o nga rohe. Ka mutu tenei ka raapi uga whenua kl runga i te pukapuka. Me whakatu ano he Apiha maori pakeha ranei a te Kawanatanga ki ia takiwa, ki ia takiwa, hei whakahaere i nga tikanga o te Riotewari. Ko nga mea katoa e mahia ana e ia me tuhituhi me panui e ia. Na ki te puta mai tetahi raruraru ki te rangatira o te whenua he haere kau taua ki te tari ki te titiro i nga mapi i nga ingoa o nga tangata i reti i tona whenua. Na konei ki nga wahi katoa e uru ki roto ki te Riotewari, kaore he mahi ma te roia, kaore e pau ana te moni i tera tu tangata.

Kia takoto ra ano te utu mo te tau mo te hawhe tau ranei, a te Kai reti ka tuku atu ai te whenua ki a ia—Ma tenei ka kore e tata mai nga tino rawakore ki te tono whenua; tetehi ano ma tenei e kore ai e ruihi nga utu o nga reti. Tetahi painga lioki o tenei tikanga, ka whai moni te Riotewari mo nga mahi Kawanatanga i te timatanga mai ano.

Ko nga whenua kaore nei ano i ruritia e kore e ata taea te whakatakoto nga rohe me te mapi. Engari e kiia ana i tata ki te ono mirione (6,000,000) nga eka o te Maori e toe nei. Na mehemea e torn tonu nga mirione (3,000,000) o enei eka e ahei ana kia nohia i naia nei, he nui tenei. Ina hoki, ki te wehea atu i enei kia rima rau mano (500,000) eka hei kainga, hei mahi nga kai, aha atu hoki ma nga Maori, ka toe e rua mirione e rima rau mano (2,500,000) eka mo te Riotewari. Na ki te tuku a enei rua mirione rima rau mano eka, e kore ano e tino nui nga utu e puta mai i nga tau tuatahi, otiia tera e tae ki te toru rau mano pauna (£300,000). Inahoki mehemea ka timata atu i te rua hereni i te tau mo te eka kotahi, e taea te ono tekau ma wha pauna (£64) mo te maero, e ono rau e wha tekau hoki nga eka kei roto i te maero—Na ki te huihuia nga moni katoa e tata ki te toru rau mano pauna (£300,000).

page 11

He whika nui rawa tenei mo nga wlienua e sakoto kau nei i naianei. Otira te tino pai o te Riotewari ko te tuturntanga o te mana o te tangata maori ki runga ki te whenua—ki a ia hoki nga utu, ko te mahinga kau i nga whenua ma te pakeha.