E Whakahe ana au ki te take e hapainga nei e oku hoa, ma te Karauna anake te mana hoko i nga whenua Maori. Ki taku whakaaro kaore i te tika taua huarahi, kaore he ora e puta mai ana roto; a ki taku mohio hoki kei te he ano i runga i te ture.

Ehara i te mea i mana ai te Karauna ki Niu Tireni he whenua kite nana, he whenua raupatn ranei. Kaore. Engari i whanau mai i roto i te Tiriti o Waitangi tona mana ki tenei motu. I runga hoki i taua Tiriti i puritia e Te Kuini te hoko whenua Maori ki a ia anake. Kaore i puare te hoko ki katoa, ara, nga wahi ano e hiahia ana nga Maori ki te tuku ki te hoko. Na, i mau tonu taua mana kia Te Kuini mai ano i te tau i tuhia ai te Tiriti o Waitangi tae noa ki te whakaaetanga a Te Kuini i "Te Ture Whenua Maori, 1862." Na, titiro! nuku atu i te rua te kau tau e mau ana taua mana ki te Karauna, a, waihoki kua roa tatou e matakitaki ana i nga hua o aua tu hoko a te Kawanatanga me te kite i nga he.

I ahua mea tonu te iwi Pakeha, he whaitikanga ano to ratou ki nga whenua Maori, me nga Maori hoki kihai i tino whakapono ki nga huhua Kawanatanga e mahi nei i nga tikanga o te Motu, ara, ki ta ratou whakahaere mo nga whenua Maori. I tipu mai i kona nga raruraru. Heoi, i roto i nga tau i mau na te mana hoko ki te Karauna anake, he nui rawa nga mate i pa ki te iwi Maori. Ka maharahara ake ano te ngakau ki nga kupu i kiia e Kawana Hopihana ki nga Maori i te wai tuhia ai te Tiriti o Waitangi. "Ka huia nga iwi e rua kia kotahi, kia kotahi tonu he Karauna mo page 21raua." Kaore enei kupu i rite i nga Kaiwhakahaere o te Motu. Ko te kitahitanga i kitea e te iwi Maori ko a ratou miriona eka ka riro atu i te ringaringa o te Kawanatanga; he hoko ano he parenga mo te eka, he hoko ano te mohiotia: Ahakoa ko te Karauna te ingoa i roto i aua hoko, ko te tuturutanga ano o aua whenua a riro atu ra, mo era ano tamariki kai-ngakau a Te Kuini, mo te Pakeha.

Ko etahi o aua hoko a te Kawanatanga kihai i arikarika, no kona hoki i tu ai etahi tangata nurui i roto i te Paremete ki te whakahe.

Na wai a, te ahei te Paremete ki te huna i nga he e mahia ana ki runga ki te iwi Maori. Kua marakerake haere hoki, katahi, ka hangaia he Ture Whenua Maori i te tau 1862. Ko te kupu nui i roto i taua ture i mea;-hei whakatuturu i te rangimarie o te motu, hei whakanui atu i te marama-tanga ki te iwi Maori me whakawa me whakatuturu nga take me nga mana o nga Maori ki o ratou whenua, a, ko o ratou whaitaketanga, ana kitea, me ahua whakarite ki nga take pera i raro i te Ture o Irgarangi. Kia mana ai enei tikanga ka whakahokia atu e Te Kuini ki nga Maori tera wahi o te Tiriti o Waitangi i puritia ra ki a ia anake kia Te Kuini to mana hoko. I timata i konei te tuhera o te hook ki katoa.

Kati, i naianei kaore rawa i te marama ki au te tango atu ano a te Kawanatanga i taua mana ki a ia anake te hoko o a tatou whenua. I runga i nga kupu o "Te Ture Whenua Maori, 1862," ki au, me whakaae rawa te iwi Maori, katahi ka mana. I runga i te huarahi o te pai kaore e tika kia tango ano te Kawanatanga i taua mana, no te mea kua torn te kau enei tau i whakarerea ai e ia. Ki te hanga te Paremaete i tetahi tore pena, ki taku whakaaro katahi ka kore rawa he whakapono ma te Maori ki tenei iwi ki te Kawanatanga. Otira, kua whakateka noa atu hoki i mua, ma konei ka tino huri rawa ki te po. Era hoki e penei te tiro atu a te Maori, e whai ana te Kawanatanga kia whakawhiwhia, ko era pononga a Te Kuini, ko nga Pakeha; kia whakamatea ko enei pononga ona, ko nga Maori, ara, ko nga whenua o nga Maori kia toremi atu ki era ringaringa.

I te mea, kaore ano i mau i tenei tupuranga Maori nga ara tipua katoa o to ture, kotahi tonu te whakahua mo tenei tu mahi a te Paremete, he raupatu, he muru. Era e mea te Maori kei te taiepatia mai ia ki te ara whaiti, kaore i te wetewetea nga here o tona tinana e puta atu ai ia ki te ao marama kai ai i nga hua e tumanakohia nei e tona ngakau. Kei te whatoro hoki te Maori i enei ra ki nga hua o te ora. Kati, e mea ana au, kaua e kaiponuhia.

Ki taku whakaaro, ki te tango ano te Kawanatanga i te hoko ki a ia, kia kotahi anake he makete mo nga whenua, e kore e tipu pai nga mahi o te Motu, me nga huarahi whakanohonoho whenua, ka kopuru haere. He maha nga Maori inaianei, ara, nga mea e ahua whiwhi ana ki te matauranga, kua aro nui ki te whakatipu paamu hipi, me etahi atu rawa i runga i te whenua, kua tahuri ratou ki te whai i te tauira o ratou hoa Pakeha e ahu nei i te whenua, e whakatipu nei i te taonga. E taea ai enei mea, tera ano ona wahi e mohiotia ana e nga Maori hei tuku ma ratou, nga wahi kaore nei e tau mo a ratou hiahia, hei huarahi rawa ma ratou, hei whakapai whenua, hei taiepa, hei hoatu kararehe ki runga, e puta ai he ora kia ratou.

Na, i te mea kei te penei te aro o te tangata Maori i naianei, kei te hiahia ki te ahu whenua, kei te hiahia ki te whakatipu rawa, ki te whakakaha i nga uaua o te Koroni, he aha oti te hanga ai he ture marama, hei awhina i a ia, e tinana ai enei whakaaro? Mehemea hoki ka peneitia me taku e ki nei, kaore he take e mataku ai tatou ka kaiponuhia e nga Maori o ratou wahi e takoto kore tikanga ana.

Ki taku mohio ka whakatuheratia ki katoa. I korerotia etahi korero ki to aroaro o to matou Komihana mo nga whenua here i te takiwa ki Waikato. I ki nga kaikorero, no te herenga a to Kawanatanga kia tau ki aia anake te mana hoko, kore rawa i puta to utu tika mo to whenua. Te utu a te Kawanatanga, e toru hereni mo te eka, ta nga Pakeha i whai ai ki taua whenua kotahi pauna mo te eka. Na! Titiro! Na, konei i mangere ai nga tikanga o tera wahi, no te mea ki te araitia te utu nui ki nga tangata Maori, e kore ano ia e tuku i tona whenua, ahakoa te Tiriti o Waitangi nga ture ranei o te Paremete, e kore ano e ahei te mea kia hoko te tangata Maori i tona whenua, mehemea kaore ona hiahia kia pera. No reira, ka pupuri te Maori i tona whenua, te take, he here nate Kawanatanga, he moniiti na te Kawanatanga; engari te mea pai, waiho ki te Maori ano te tikanga o tona whenua.

Mo runga i te mana hoko o te Karauna tenei nga kupu a tetahi tangata nui o te Paremete i mua, ko Tomete. I ki ia: "Mehemea e whakahaerea ana he Kawanatanga ki runga ki te tini tangata me ata titiro ano o ratou mamae, ano he mate tinana. Ahakoa, kaore i tino hangai, i heipu ranei ki nga huarahi ake o te tuturu, kaore he ritenga, mehemea he pera kua pa ki te iwi, koia tena, he mate. Waihoki, ko te titiro a nga Maori ki taua mana hoko a te Karauna, he whakawhiwhi mate ki a ratou. Kua toru te kau pea nga tau i puaki ai era kupu i roto i to Paremete o Niu Tireni, a, kei te tika tonu aua kupu i naianei hei whakatau mo taua take.

Ehara i te mea hei te take nei anake, hei te hoko, i ki ai au me watea atu te Kawanatanga, engari tenei ano etahi: no te mea ko tenei iwi ko te Maori kua rima te kau tau e piri ana ki te taha. Ingarihi-tetahi iwi e nuku atu ana pea tona matauranga i etahi iwi o te ao-i te ako haere ano te Maori i ana tikanga; he whenua nunui o te Maori, he matauranga ano tona, a, he aha te take i kiia ai, kaore e taea e te Maori te titiro nga kino me nga pai o tenei mea o te Kawanatanga.

Kei te kite tonu te Maori i nga he, koia au e whai kupu nei-Puritia to ringa hao e te Kawanatamga!

Ki taku i mohio ai ko tenei mea ko te Tari Maori i whakaturia hei whakahaere mo te taha ki te iwi Maori. I whakaarohia, ko reira te arawhata hei kawenga atu i ona, hiahia ki te ao Pakeha.

I mua ko te ringaringa whakahaere i nga tilanga Maori o tenei motu ko te Kawanatanga o Ingarangi, no muri i tukuna mai ki te Kawanatanga o tenei Koroni, engari, ko te whakaritenga i reira, ara, te kupu tuturu a Ingarangi, me whakaputa e te Kawanatanga o Niu Tireni ki te iwi Maori ia tau nga moni e whitu mano pauna (£7,000), hei koha tenei ki tona iwi Maori, mo ana hiahia mo ana mate.

Ko taua moni e whakapaua ana i nga tau katoa, otira, e kimi ana te ngakan, i ngaro ki whea, page 22a, keiwhea tona ngaromanga. E rongo ana ano au i tetahi kupu, ko ana moni e haere ana hei whangai i te Tari Maori, engari ko te mohio atu, i pewhea, i pewhea te haerenga, kaore i roto i te rohe o te maramatanga. I tohea ano i roto i te Paremete kia hurahia te tikanga o ana moni, kia whitia e te ra, aue ! takoto tonu mai ia i roto te kopu o Hinenuitepo.

I korero ai au i enei, he whakaatu naku i etam o nga take i taimaha ai nga whakaaro o te iwi Maori, i kore ai e rata ki nga haere taikaba a te Kawanatanga. Kei te ngakau whakapae te Maori ki te ngaro o era moni. Kaore i te titiro pai ki te Tari Maori, i hua ia, hei Tan rangatira, hei Tari totika. Kaore ia ko te mutnnga mai o nga mahi tipua me nga mahi raweke kei roto i ana whakahaere. Ahakoa ki whea, ki whea o Aotearoa nei kotahi tonu te tangi o te reo, he whakahe i nga mahi o taua Tari. Ahakoa haere ki nga wahi katoa; e korerotia mai ana nga mahi a taua tari, he tinihanga, he ngakau hao, he takahi i ana ake whakaaetanga, he kohuru ana tikanga, a, te mutunga iho, ko te iwi Maori ano te papa.

Ko etahi o enei mate he mea pakeke rawa, e kore e pai kia waiho noa, engari me whiriwhiri tika e nga mana whakahaere o te motu nei, a, tae noa ki ona tutukitanga. Ki te kore e ata rapua aua take he, ki taku whakaaro tera e eke atu he taunu ki runga ki te Karauna o Ingarangi, note-mea, e whakataukitia ana kei a ia e pupuri ana te tika me te ora; ki te iti, ki te rahi, i raro i tona mana. Na, i te mea, kua kai te Maori i nga hua katoa o te mate, kati ano kia whakaparahako i tenei wa ki nga ture e tukua mai ana e te Tari Maori. He aha te hopohopo ai; kei raru ano hoki pea ia. I tipu mai hoki i reira nga he, a, ko reira hoki te takawaenga o te Kawanatanga me nga Maori. Ko ia te Maori i naianei ka tahuri ano ki te rapu i tetahi huarahi mona engahoro atu ai enei tauinahatanga. Engari e hara i te tahuri tika, na te pouri noa nana i tutoko i roto me kore. e tupono. Kaore hoki e mau i te Maori nga mahi whano-ke a te Tari Maori. Kaore e man ia ratou nga take whakahaere a te Kawanatanga. Kotahi anake te ara e toe nei hei whakamatauranga ma te iwi Maori—koia ta ratou e tumanako nei—koia ta ratou e titiro atu nei, e whakamau atu nei —ara—kia homai e te Paremata ki te tangata Maori ano te mana whakahaere i ana mea. Ko te tino inoi tenei a te Maori. He aha ra i kore ai e tukua mai? Ko taua mana tonu hold pea e whiwhi nei o ratou hoa Pakeha, e kaunibera mai na, e poari mai na, e Komiti mai na, e kapi mai na nga whakahua katoa.

Tetahi wawata nui a te Maori kia tipu ia hei tangata ahu whenua, kia puta ake ai i roto i te oneone tetahi koha mana ki te motu. Ki taku mahara tera tonu e pahure tenei wawata, mehemea, kaore nga huhua ture e taiepa mai nei i te aroaro o te tangata Maori. Ki taku titiro atu ki nga kaihanga ture, i hanga ratou i nga ture i runga i te whakaaro he iwi ngaro te Maori, mea ake, ko te ingoa anake hei wairua ki te ao nei. Otira tera ano te kupu a tetahi tangata i penei— "heoi ano te mahi ma tatou, he ata pakipaki i nga urunga o ta tatou tupapaku, e marie ai tona haerenga atu i aitua." Kua roa au e matakitaki ana i te tipu o te tangata Maori i ia wahi, i ia wahi. Na, ki taku mohio kei te he taua mahara a te Pakeha he iwi ngaro tatou. I ahua tika ano taua mahara, mehemea, e tauiratia ana ki te takiwa i kainga ai te motu nei e te pakanga, a, me nga tau i muri tata iho; engari tena! Otira, kua kore atu aua kino, kua kore e aranga mai ano, kua tuturu i naianei te rangimarie ki runga ki te iwi Maori. No konei au i mea ai, e hara tatou i te iwi e heke ana, engari, i nga takiwa e ahu whenua ana tatou, e mahi paarmi ana, e hopu ana i nga tikanga Pakeha, kei te piki haere tatou. Ma te rarangi huihui i te nui o nga Maori o te Motu nei mana au e whakapono.

Ki te haere noa te tangata haere i nga takiwa o te motu nei, e kore e ngaro tona kite i te nui o nga tamariki Maori e tipu ake ana, he ora o ratou ahua: he ora tinana, he ora pueru. Ko enei painga. i puta mai i roto i te rangimarie, i roto i te ahu whenua, i roto i te whai tinana a te tangata ki te ora. Engari ki te hoki ake te whakaaro ki nga tau katoa e hanga ture nei te Paremete o Niu Tireui mo nga whenua Maori, tau ana te pouri; ko te pouri tenei—kore rawa tetahi tikanga kotahi i mahia e te Paremete, e nga kaihanga ture ranei, hei whakanohonobo i nga Maori ki runga ki nga whenua whakatipu rawa ai. Kore rawa etahi tikanga i meingatia hei whakaako i nga Maori ki nga mahi e whiwhi ai ki te ora. Ko to ratou ora, ko ta ratou e noho nei, na ratou tonu i khni; na to ratou matauranga tonu i hopu. Ka whai-bara rawa te Paremete, ki taku mohio, mehemea, i runga i ana whakahaere kaore ia e tahuri ki te whakatakoto ritenga, ki te awhina ranei i nga Maori, e pahure ai ia ratou nga whakanohonobo whenua me nga mahi whakatipu taonga. Ka taea noatia enei mahi e te Maori, mehemea, e whakapuaretia ana tetahi huarahi ki a ratou e kaha ai ratou ki te ngaki whenua e hua mai ai he ora. E hara i te mea me nui rawa te whakamataratanga i aua huarahi. He aha oti te hoatu i etahi wahi whenua hei whaka-kaingatanga ma etahi Maori e hiabia ana ki te pera, penei me nga Pakeha e whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Kawanatanga? He tere te Maori ki te ako, hui atu ki nga ritenga o enei wa, e kore e roa. I pai ano nga wa o mua hei peneitanga, otira, kaore i tirobia ake, kaore hoki i whakaarohia i reira. Na, ki te pera ano te korou-kore o te Paremete i naianei, me nga ra i mua, ki te kore tonu e hanga i etahi ture ora mo te iwi Maori; heoi, kotahi tonu taku kupu, kei te tata te ra e kore whenua ai te tangata Maori Tena, ki te tae ki taua ra " Ka pewheatia ra e te Kawanatanga, te iwi Maori?"