Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata a nga Komihana i Whakaturia hei Whiriwhiri i nga Putake e pa ana ki nga Ture Whenua Maori.

Te Ture o te Tau1873: Ona Tikanga

Te Ture o te Tau1873: Ona Tikanga.

I te wa e mahia ana e te Paremete "Te Ture Whenua Maori, 1873," i watea noatu ratou ki te ata tirotiro i nga ture i whaimana mai o mua. Kua tae atu hoki ki a ratou nga kupu whakaatu atu a nga tangata whaimatauranga mo runga mo aua tikanga. I te tuunga tuaruatanga o te Kawanatanga o ta Hori Kerei i whakaritea e ia te tikanga runanga, na i runga i taua tu huarahi i retia nga whenua e nga Komiti i te mea kua matua whakaaetia e te iwi i roto i to ratou runanga nui. No te tau 1868 ka puta te whakatau a Te Penetana Tumuaki na taua whakataunga i tino whakamarama te kore tikanga o te take whaipaanga motuhake o ia tangata ake ki nga whenua Maori. I runga i te whakataunga o te whakawa mo Kaitorete i pengi tana whakapuaki i aua tikanga: "E kore te Kooti e ahei ki te whakapono atu ki te tika o te take motuhaki o ia tangata ki te whenua Maori. I mua atu o te taenga mai o te Kawanatanga o Ingarani ki konei, na te kaha ano o te iwi nui i mau ai te mana o te iwi ki te whenua, a na te iwi tonu ano te whenua.

I mea ano te Kawanatanga o mua e hara ia tera i te tikanga, i te wa ano ra o te tautohetohe mo Waitara, whakahe katoa nga Maori ki taua tikanga a te Kawanatanga, a timata atu ko te whawhai roa i pau nui ai nga moni o te koroni. E kore e taea te whakaae atu inaianei kia whakaara e Heremaia taua tikanga hei painga mona ake i te mea kua tino whakahengia nei e nga iwi Maori. Ko te tangata e tau ana ki a ia te painga, me tau ano hoki ki a ia nga taimahatanga, a penei ano hoki nga tikanga Maori, ko te tangata Maori me haere ano i nga tikanga e pa ana ki tona iwi." Koia ra te whakataunga a kaore ano kia taea te whakahe.

I te tau 1872 i whakamana "Te Ture Komihana Whiriwhiri i nga Hoko Maori o Haiti Pei (Nepia)," tu ana ko Tiata Retimana ko te Maningi me Wi Hikairo raua ko Meiha Te Wheoro hei Komihana. I timata te mahi a taua Komihana i te 3 o nga ra o Pepuere, 1873. Ko ta ratou ripoata no te 31 o Hurae, 1873. Kaore i rite katoa o ratou whakaaro mo runga mo taua whakataunga. Kaore a Tiati Retimana raua ko Te Maningi i whakaae ki ta nga mema Maori whakaaro mo runga mo nga tahae i kiia ra he tahae, engari i whaikupu ia mo runga mo aua tu hoko a nga tangata motuhake i nga whenua. I ki ia kaore rawa i te tika aua tu hoko a te Pakeha me ia Maori motuhake. I mea ia ko nga whenua e tukuna ana ki nga Pakeha me waiho ma te Karauna e tuku i runga i te mana o te karaati. I mea ia, "He mea pai ma nga rangatira Maori: (1.) E haina te pukapuka tuku whenua a te iwi ki te Karauna a ma te Karauna e karaati atu te whenua. Me haere ia i runga i te tiwhikete i whakaputaina e te Kooti. (2.) Ma tera e whaimana ai te tuku a nga rangatira i nga whenua o te iwi, pera ano me a ratou tukunga o mua atu. (3.) I tino whakahe taua Tiati i nga ture e whaimana ana i taua wa mo runga mo nga hoko a ia tangata ake i nga whenua a te iwi nui. (4.) I mea ia me tu ne kaitiaki mo ia poraka mo ia poraka. (5.) I mea hoki ia ko te mea tika me matua whakarite nga rohe o nga whenua o te iwi nui o ia hapu ranei e nga Maori ano me tetahi apiha o page 5te Kawanatanga hei hoa mo ratou, i mua atu o te tukunga mai ki te Kooti kia whakawhakia. I mea hoki ia kia puta mai ano he aheitanga ki te Kooti kia tika ai tona rapunga i nga take e whakawakia ana i tona aroaro. Kaore hoki e tika kia waiho ma te Kooti e whakatau nga take e tika nei kia whiriwhiria i runga tonn ano i te whenua. Ko taua tu mahi e hara i te mea ma te Kooti a mahi, engari ka tika noatu ma tetahi apiha o te Tari Maori e ata whakaturia ana r te Kawana mo runga mo taua mahi. A i runga i ia tono kia putta he tiwhikete whaitaketanga, tono riiwhi tangata mate ranei, me tuku atu ki te kooti te ripoata a taua apiha. A ko taua ripoata me watea kia tirohia e te hunga e whaitikanga ana, a ma te Kooti e whakamana, e whakahe, e whakahoki atu ano ranei ki taua apiha i runga i ta te Kooti i mahara ai he mea tika. Engari ko tona tikanga ia me kana e mana he whakawa mehemea kaore ano kai puta atu he ripoata pers. Tenei ano hoki tatahi ritenga e tika ai kia tu he hunga ke atu hei hoa awhina mo etahi o nga mahi o te Kooti. Ko nga mahi roherohenga o nga whaipaanga ki nga whenua Maori e kore e tyika ma te Kooti e mahi notemea hoki ko aua tu mahi ma te tono ano a tetahi tangata whaitaka katahi ano ka ahei te Kooti ki te mahi. I whakahua kupu ano a Wi Hikairo mo nga hoko mea ana ia he pai ke me panui nga hoko whenua Maori me whakaae hoki e te iwi.

No te 31 Hurae, 1873, ka tukuna atu te ripoata a Te Retmiana Kaiwhakawa me ta Hikairo. No muri tata tonu iho ka tukuna atu ki te Paremete. Na i taua wa e mahia ana "Te Ture Whenua Maori, 1873," i roto i te Paremete. I roto i te 71 o nga tekiono o te Turu Whakamana i te Koroni i meatia me mana tonu ano nga tikanga Maori i roto i a ratou ake ano. Kua puta ke te kupu a Ta Hori Kerei mo nga hoko, a ki ana ai kihai i tika kia ahei nga tangata takitahi ki te hoko i nga whenua o te iwi nui, ki ana ia ko te huarahi tika mo te iwi Maori me mahi i roto i nga runanga; na ahakoa aua kupu ana i mahia e te Paremete te Ture Whenua Maori i Hepetema o te tau 1873, whakamana ana te tikanga whaipaanga motuhake o ia tangata o ia tangata, haere ana i runga i te huarahi i kiia ra e te Penetana kaore i tika, i whakahengia ra hoki e Ta Hori Kerei raua ko Te Retimana Kaiwhakawa. Tera pea i mea ano te Paremete ma te iwi ano e whakahaere nga mahi, otira na te hangai o nga kupu o taua ture i tino mohiotia ai ma ia tangata ake e mahi te pukapuka hoko o ia whenua o ia whenua.

Kihai rawa i marama nga kupu o roto o taua Ture i mahia ra e te Makarini, Kaore hoki i marama te whakahaerenga o nga tikanga o taua Ture. Na te Kanene i mahi taua Pire i runga i nga tohutohu a te Makarini, a e ki ana ia kaore rawa a te Makarini i mea kia hokona motuhaketia nga whaipaanga o ia tangata i roto i nga whenua a te tokomaha, engari ano nga whenua e purutia motuhaketia ana e ai tangata ake i runga i tona ingoa anake. I mohio ano ia tera e raruraru nga hoko a te iwi nui, engari i mahara ia tera e marama nga hoko o nga whenua kua tau ki nga hapu me nga kawai whanau. Ko tana i hiahia ai kia rohea nga whenua o nga iwi nui tonu kia tau ai ki nga hapu me nga kawai whanau o ratou nei whenua, a mo a muri atu o tera te taea ai te roherohe ki ia tangata ki ia tangata. I whakaurua ano e ia ki roto ki taua Ture etahi o nga kupu tohutohu mai a Te Retirnana Kaiwhakawa. I whakaritea ano i roto i ona tikanga kia mahia nga rohe Takiwa; kia whakaturia hoki he Apiha Takiwa hei whiriwhiri i nga robe o nga iwi me nga hapu, a ko nga rangatira Maori hei hoa mo ratou, a ma ratou e tuku atu a ratou kupu whakaatu ki te Kooti Whenua Maori. Ko tetahi mahi hoki ma te Kooti he whakarite rahui kia kaua e iti iho i te 50 eka mo ia tangata mo ia wahine mo ia tamaiti, a me here tuturu aua rahui. I mea hoki ia kia tuhia tetahi tino pukapuka whakaatu i nga whenua a nga Maori i te wa e ora ana ano nga rangatira kaumatua mohio ki nga take tupuna mai o nga whenua katoa.

Kihai i mana enei whakaritenga. Ko nga kupu wehewehe mo nga whenua Maori o roto o taua Ture nga mea i kaha ke atu, a kaore i taea te whakatupato haere. Kaore hoki te Paremete me te Kawanatanga i mahara atu ki aua tikanga o roto o taua Ture, a kaore hoki i maharatia e te Kooti. Kaore hoki i whakaturia he Apiha Takiwa; kaore i mahia aua ripoata; kaore hoki i mahia taua Pukapuka rorangi whenua i runga i nga korero a nga kaumatua e mate haere atu ra; kaore hoki i rohea atu nga paanga o nga hapu o ia iwi i mua atu o nga hokonga whenua: ko te hoko touu i nga whenua Maori te mea i tino kaha, ko etahi tikanga atu kaore rawa i whaiwhakaarotia. I pohehe te titiro a te Kooti Whenua Maori i nga tikanga o te Ture tuatahi o te tau 1865, waihoki me tenei waiho ana e ratou kia kore mana noaiho nga tikanga i whakaritea e te Makarini, a haere tonu tana mahi i runga i te ritenga whakamana haere i te tikanga hoko a ia tangata ake i nga whenua a te iwi nui tonu. Kihai hoki a te Makarini i mahara tera e tupu haere he raruraru, a kaore hoki i hiahia kia pera ona tikanga.

I runga i te mahinga i taua tu tikanga kua whakahengia noatia atu ra e nga tangata whai-matauranga, ko tona mutunga mai ano he raruraru. Na, ko nga mahi tini a te Paremete mai ano o te Ture o te tau 1873, i haere katoa ki te whakamana i nga paanga motuhake o ia tangata o ia tangata ki nga whenua o te iwi nui tonu, kihai nei i pera ta te Maori tikanga o mua—Ko te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1886, anake te Ture i rereke ona tikanga.

Ko te mahi tuatahi a te Kawanatangai tahuri ai ki te whakarite kia motuhake nga paanga o ia tangata ki nga whenua o te iwi nui, ko tera i whakahuatia mai ra e te Penetone, a ko tona mutunga mai he whawhai roa i mate nui ai he tangata. Na ko te mutunga mai o to muri mahinga nei, he raruraru, he mate, he whakawa. E ki ana hoki nga kaikorero "he tino raruraru he rawa atu."