[i roto i te reo Pākehā]

Te Upoko Tuatoru

Ko te upoko tuatoru tenei o te Tiriti. "Ko te Tuatoru—

"Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga O te Kuini. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa O Nui Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi."

Ko te reo pakeha tenei o taua upoko, ara: —

"Article The Third"

"In consideration thereof, Her Majesty the Queen of England extends to the Natives of New Zealand Her Royal Protection, and imparts to them all the rights and priveleges of British subjects."

page 25

E whakamarama tonu ana te upoko nei ko te koha tend a te Kuini mo te whakaaetanga atu a nga Rangatira Maori ki te Kawanatanga o te Kuini. Ko taua koha tenei—

(1)	Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Nui Tireni.
(2)	Ka tukua ki a ratau nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi.

He kupu nunui anake enei, he nui whakaharahara. Ko te kupu tuatahi ka tiakina nga tangata Maori katoa. E rua ona rerenga o tena kupu. Ka anga ki waho te titiro, na te Kuini, na ona uri, na to ratau mana, na to ratau kaha tatau i tieki kei eketia mai e era atu iwi; e te Wiwi i ona ra, i whai nei te Wiwi kia riro i a ia Te Waipounamu, a i whakanoho rawa ki Akaroa; i muri iho Ko te Ruhia a ka taha atu tena whakawehi; i nanahi nei ko te Tiamana, a he mea whakamamae nui ka taha tena; a a ko ake nei pea ko te Tiapanihi. Ko te mana o Ingarangi kei te arai atu, ko te Kingi kei te tiaki i a tatau.

Ka anga ki roto te titiro ka kitea te nui o te koha a te Kuini ki te iwi nui tonu. I rokohanga mai e te Tiriti e kai tangata ana, ka kiia he kohuru tera, he hara e whakamatea ai te tinana o te tangata kohuru, ahakoa ware, ahakoa rangatira. Na te pakeha tera ture, no Ingarangi, ka haramai hei ture mo te iwi Maori i raro i te mana o te kupu ra "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." I rokohanga mai e te Tiriti e tukino ana te tangata kaha i te tangata ngoikore, te rangatira i te ware, te pakeha i te Maori, ka kiia e te ture he hara tera: ko tona whiu he whareherehere, he kuru kohatu. Ko te ture hoki tera o te pakeha ki tona whenua ki Ingarangi, i haramai hei ture mo raua tahi ko te Maori ki enei motu i raro i te mana o te kupu ra "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ehara i te mea i taea e te ture a te Kuini te arai nga kino katoa. He maha nga kino i puta, he maha nga kohuru, nga whanako, nga ngau tuara, nga tini hara na te ngakau o te tangata i whakaaro. Otira he iti rawa o te hunga hara i honea i te ringa kaha o te ture.

Ko te kupu tuarua "ka tukua ki a ratou (ara ki nga Maori katoa o Nui Tireni) nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ko te wahi nui tenei o te Tiriti o Waitangi: ko te wahi tenei e tino peehi ana i runga i te iwi Maori; otira ko te wahi tenei e wareware ana i roto i nga whakamaramatanga o te Tiriti a nga kai whakahaere o te iwi Maori i nga tau ka taha nei.

Ko te koha nui ra tenei a te Kuini, ko te whakautu o te tahuaroa o nga mana Maori i tapaetia atu ra ki a ia e te upoko tuatahi o te Tiriti. Ko tona whakamarama poto tenei. Na tenei rarangi i ki kia rite tahi te Maori raua ko te pakeha i raro i te ture, kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi. No te wa i tu ai he Hupirimi Kooti ki Nui Tireni, ka kiia e taua Kooti na te Tiriti o Waitangi, ara, na te upoko tuatoru e whakatakina nei, na reira i kume mai kia pa ki Nui Tireni nga ture o Ingarangi e tauriterite ana ki te ahua o Nui Tireni i tera wa. Na, ehara page 26i te mea ko nga ture anake e hangaia ana e te Paremata nga ture e mana nei. Ko etahi ture i puta ake i nga whakatau a nga Kooti Whaimana; ko etahi ture i tipu mai i nga tikanga a te pakeha i Ingarangi, a na te Tiriti o Waitangi i whakawhiti mai, ka tau ki konei. Ae, ko te ture pakeha te koha nui a te Kuini ki te iwi Maori.

E kui, kaore pea koe i te mohio, i nga haora katoa o te ra e oho ana koe, i nga haora katoa o te po e moe ana koe, kotahi rau nga ture kei te tieki i a koe, i to noho, i to haere, i to moe, i to oho, i o mahi, i o korero, a, o enei ture kotahi rau e iwa tekau ma rima pea i rite tonu ki nga ture mo to hoa pakeha, e rima ano pea i rereke. Te ture mo nga hara, te ture mo nga nama, te ture mo nga taonga (haunga ia nga whenua) te ture mo nga korero whakapae, he rite tonu, kotahi tonu te ture mo te pakeha mo te Maori, na te Tiriti hoki o Waitangi i whakarite kia pera.

Ko nga ture i rereke ai te Maori i te pakeha, ko nga ture:

1.	Mo nga Mema Maori.
2.	Mo nga whenua Maori.
3.	Mo te waipiro.

He mema motuhake o te iwi Maori, na ratau anake i pooti. Ko te take i wehea ai, he motuhake no nga take Maori, a he kuare no te iwi Maori ki te nuinga o nga tikanga a te pakeha i tera wa. Ki taku nei whakaaro ia ko te putake o nga Mema Maori tokowha, he wehi no te pakeha, i te wa e tauriterite ana te tokomaha o te Maori o te pakeha ki enei motu, kei whakawhiwhia nga Maori ki te pooti ratau tahi ko nga pakeha ka tokomaha rawa pea nga Maori e tu hei mema. Otira ko te tu o nga Mema Maori i roto i te Paremata tetahi o nga morehu tohu o te motuhaketanga o te iwi Maori.

Ko nga ture mo nga whenua Maori i rereke rawa i nga ture mo nga whenua pakeha. Ko nga take Maori hei whakatau ko wai ma i tika ki nga whenua, ko wai ma nga kai riiwhi mo nga tupapaku. Kaore he wira o mua, he ohaki rawa te tikanga i tata. He maha nga here i hangaia mo te hoko, mo te riihi, mo te mokete, kaore nei i pa ki te whenua pakeha. Kua whakamaramatia ake ra te rereke o nga tikanga mo nga hoko a te Karauna.

I mua kaore te reiti e pa ana ki nga whenua Maori. Ehara i te mea na te Tiriti o Waitangi i ki kia kaua e pa. I mua kaore te taake e pa ana ki nga whenua Maori, a, ehara i te mea na te Tiriti i ki kia kaua e pa. Ko ta te Tiriti ia i whakatakoto iho ai "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Mehemea i whai te ture i raro i te reo o te Tiriti, kua pa noa atu era taimaha ki runga ki nga whenua Maori. No te tau 1894 ka pa te reiti ki nga whenua Maori, he hawhe reiti, a ina tonu no te tau 1910 katahi ano ka rite te reiti ki te reiti o nga whenua pakeha. No te tau 1893 katahi ano ka taaketia nga whenua Maori, he taake mama, ko te hawhe o te taake e utu ana te pakeha. Otira ko nga whenua Maori anake e riihi ana e taaketia ana. No te tau 1917 ka whakataumahatia ake te taake ki runga ki nga whenua Maori e riihi ana, otira ko te kaupapa ko te hawhe o nga taake e utu ana te whenua pakeha. I naianei ki te page 27whakaritea nga kawenga a te ture i whakaae ai ki runga ki o tatau whenua, kaore rawa e tata atu ki te tairnaha o nga kawenga kei runga i nga whenoa pakeha. Ko nga whenua papatipu kaore e eketia e te reiti; he taiawhio te huarahi e taea ai e nga Kaunihera pakeha te uta he mokete ki runga ki te whenua Maori mo te kore e utu i te reiti. Ko nga whenua Maori anake kei te riihi e taaketia ana, a ko te rahi o te taake kei te hawhe o te taake e utu ana te pakeha. Ko nga whenua Maori e takoto noa ana kaore i te riihi, ko nga whenua Maori e paamutia ana e nohoia ana e te Maori, ko nga papakainga, kaore i te eketia e te taake.

Na nga ture maha i whakatitaha etahi o nga taimahatanga i tika nei mei whakapangia ki o tatau whenua i raro i te kupu o te Tiriti "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ko nga ture ranei kei te he, kei te takahi i te Tiriti? Na reira ko koutou e karangi nei ki te Tiriti hei whakaora mo o tatau mate, kia tupato, kei oho nga tohunga o te iwi pakeha, ka ki, "E pai ana: hoatu ki a ratau a ta ratau tono nei: whaka-tutuki tia te kaupapa o te Tiriti a taea noatia tona mutunga: whakaekea te taumaha o te kawenga kia rite tahi ki te Maori, ki te pakeha."

He aha oti i whakatitahataha ai te Paremata, te kai hanga o nga ture? He aha i kore ai e utaina te reiti, te taake mo nga tau e rima tekau mai O te Tiriti a tae noa mai ki te tau 1893? A he aha i homai ai i muri iho i tena ko te hawhe kau o ta te pakeha pikaunga hei pikaunga ma nga whenua Maori? Na nga tohunga o te pakeha i titiro kei te ngoikore te tuara o te Maori, i te kuare, i te pororaru o te Maori i ana tikanga; na reira me ata tukutuku mai enei wahi o te ture pakeha. "He huruhuru te manu ka rere." Na te Maori tera whakatauki. Tera e ahei noa atu te pakeha te ro rona atu i tena kupu, hei tataku mai mana ki a tatau, "He reiti te manawa o nga rori e haerea nei e koutou, e a koutou uri: he taake te manawa o nga mahi nunui o to tatau whenua tahi, ina nga rerewe, nga kura, nga hohipera, nga poutapeta."

Kaore e taea e tatau te kapo mai te Tiriti hei whakangungu rakau ki te reiti, ki te taake. Na te ngawari o te ture i ukauka ai.

Ko te ture mo te waipiro kei te matatau tatau. Na te pakeha tera kai no tona whenua mai. Kotahi tonu to raua uunga mai ko te paipera, otira no mua tata atu te rama i te paipera. E kore pea e whakarereketia te ture mo te waipiro ki te Maori mehemea i ata kai te Maori i tera kai. Engari na te kai kino, na te waihotanga hei whakahinu mo nga hoko whenua, hei whakaporangi i nga rangatira kia moumou i o ratau rawa, hei kai whakapehapeha ki nga marae, ka titiro nga tohunga hanga ture, ka ki "E Ta ma, kaore e rawe ta tatau kai ki te iwi nei, he tauhou, he tamariki: me whakatu he rahui mo te kai nei, me rahui i etahi takiwa Maori, me rahui i te korokoro o te wahine Maori, me rahui kia kainga ki nga whare hoko waipiro, kaua e haria ki nga marae kai ai." Kei te haramai pea te ra e turakina ai nga rahui nei, kia utongatia te kaki Maori ki te kai nei, kia waia ona toto ki te kaka o te waipiro: tena ranei ka ki te pakeha, me whakakore rawa atu tenei kai i Nui Tireni.

Kaati i konei aku whakamarama whanui mo tenei upoko o te Tiriti. page 28Heoi taku he whakatupato ki te iwi e poipoi haere ana i te ingoa o te Tiriti, kia tupato i tenei wahi o te Tiriti kia tupato kei waiho hei huarahi mai mo etahi mate kei te ngaro atu, kei runga anake i te pakeha e taum-aha ana. Mehemea he mate mo tatau ina hohoro te whakapakehatia o tatau, mehemea he taanga manawa mo tatau kei te ata tukutuku haere 0 nga tikanga pakeha, kaati waiho etahi wahi o te Tiriti kia ata moe ana.