Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Reports of the Native Affairs Committee, 1877.

Ko te kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a Te Hapuku me ona hoa 168

Ko te kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a Te Hapuku me ona hoa 168.

E ki ana nga kai-inoi i hoatu e nga rangatira me nga tangata o Te Aute Ahuriri i mua atu o nga tau kotahi tekau marima kua pahure ake nei tetahi whenua e toru mano e wha ranei mano te nui kia tiakina hei whakatunga hei whatahaerenga i tetahi kura hei painga mo nga iwi Maori a i whakatapua hoki e Ta Hori Kerei te Kawana o Niu Tireni i taua wa tetahi piihi whenua i te taha o tera hui katoa e whitu mano e rima rau eka. E ki ana hoki nga kai-inoi i timataria tetahi kura i te tau 1855 e te Wiremu, Minita, engari i runga i te tu whakahaere o taua kura kihai nei i paingia e nga Maori ka iti haere te haere atu o nga tamariki ki te kura a tutakina ana; engari i roto i nga tau e toru kua pahure nei kua whakatuwheratia ano te kura engari ko nga tamariki e tae ana no nga iwi o nga kainga matara a e whakahengia ana tera e nga kai-inoi, notemea i kiia taua whenua hei painga mo nga Maori o Ahuriri.

E ki ana hoki nga kai-inoi kihai i tika te reti i utua e Te Wiremu a e mea ana hoki ratou me wehewehe te whenua me reti i runga i te tikanga karangaranga kia taea ai te reti tika i te mea hahore he mahi huna; a e inoi ana ratou kia whakaritea he tikanga e pai ai te whakahaere a nga tau e haere ake nei.

Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare:—

Kua tino kimihia e te Komiti nga tikanga o tenei pukapuka-inoi ko te take he mea tenei e whakaarohia nuitia ana e nga tangata o Ahuriri. Ko nga tangata kua korero i te aroaro o te Komiti Ko Karaitiana Takamoana, M.H.R.; Ko Henare Matua, o Ahuriri; ko Te Kerehi, kai whakamaori, o Ahuriri; ko Te Wiremu, Minita, ko ia nei te kai-whakahaere o te kura i Te Aute. Kua ata tirohia hoki e te Komiti te pukapuka o nga korero a nga tangata i korero i te aroaro o te Komiti o te Runanga Whakatakoto Ture kua ata whiriwhiria hoki te kupu a nga Komihana i tuhia i te tau 1869 mo Te Aute ko taua kupu i taia ki nga pukapuka o te Whare i taua tau. Tenei tetahi wahi o taua kupu hei whakamarama i te ahua o taua mea i te tau 1869:— page 42

"Ko nga Tikanga Tiaki i roto i nga Karauna karaati e wha hui katoa nga eka e 7,799. (Kua rere ke iti nei te rohe me te nui) mo te Kura Kareti Maori ranei i Te Aute i whakaaetia i runga i te tikanga kia whakaturia e te Kawanatanga he kura ki runga ki tetahi wahi o te whenua; kia hoatu hoki he moni e £500 e te Kawanatanga hei hoko hipi; a kia hoatu hoki e te Kawanatanga tetahi moni kaua e iti iho i te £300 i te tau hei oranga mo te kura hei utu i te Kaiwhakaako hei whakapai i te whenua. Kahore taua kura i whakaturia. Heoi ano nga hipi i hokona e 250 te take he nui no te utu o te hipi i reira. Ko te moni utu tau ra i timata i te 1854 tae noa ki te 1859. I roto i enei tau i ora ano tetahi kura; ahakoa kihai i maha nga tamariki i tae atu i nui ano i runga i te maharatanga ki nga tikanga o reira (tirohia te korero a Te Wiremu Minita wharangi 4) me te korero a Henare Rata kei nga Pukapuka o te Paremete mo te tau 1862. E 4, wharangi 31. I te mutunga o te moni utu tau i te 1859 kahore he moni i puta ake i te whenua hei oranga mo te kura, tetahi hoki he nui te raruraru i puta mai i te weranga ki te ahi, tea mutu te whakahaere kura. Ko ta nga Kai-whakahaere whakaaro i muri iho nei he whakapai i te whenua kia puta ake ai he moni e tika ai hei oranga mo tetahi kura. Ko nga hua i waho atu onga whakapaipaitanga e puta ana i ia tau kahore i rite hei whakaea i nga moni i nama a kei te takoto te rongotaima i runga i te whenua i te mutunga o te tau 1868, £767 7s. 1d. Ko te moni i puta mai i te tau i te 1853, £10, na inaianei kua tae ki te £500 ki te £600. Ko nga hipi i te huihuinga i te tau 1868, 6,137; a e kitea maramatia ana kua pai te whakahaere i te whakapainga i te whenua.

"Otira e kitea ana ahakoa kua whano kua taea inaianei ta nga kai-whahakahaere i whakaaro ai—ara kia puta ake i te whenua te moni hei oranga—kua tupu nga tamariki a era i hoatu ra i te whenua hei tangata a kihai i whiwhi ki tetahi painga. Na konei i puta ai nga kupu pouri a nga tangata na ratou i hoatu te whenua me o ratou whanaunga hoki, e ahua marama u a ratou aua kupu."

Muri iho o tera kupu ka retia te whenua ki a Te Wiremu Minita mo nga moni e £500 i te tau, hei a Pepuere, 1878, ka mutu ai nga tau o taua riihi. E whakaaro ana te Komiti ko te moni i whakaaetia kia utua ra koia tonu te utu tika i te wa i timataria ai te reti, engari a te mutunga o nga tau, i a Pepuere e haere ake nei kua nui rawa atu kua toru £500 pea te tikanga; engari kahore he take e whakaaro ai te Komiti tera e retia te whenua mo te moni iti iho i te moni tika. E tino whakaaro ana te Komiti i pai te whakahaere a Te Wiremu i te whenua i Te Aute a nana i nui ai te moni i puta ake. Kahore hoki te Komiti i whakaaro e tika ana nga kupu whakahe a nga kai-inoi mo te whakahaerenga o te kura. E tika ana ano ko nga tamariki kei te kura inaianei i haere mai i te wahi mamao, a kahore nga tamariki a nga tangata no ratou te whenua e haere ana ki te kura inaianei; engari ehara tenei i te he no te pakeha e whakahaere ana a e tino mohiotia ana kahore rawa i araia atu nga tamariki a nga kai-inoi a etahi atu ranei a nga tangata no ratou te whenua i mua. Kahore te Komiti i whakaaro e whai tikanga ana ratou ki te whakaatu ki nga Kai-whakahaere i tetahi huarahi e nui ai te moni e puta ake i te whenua, notemea kei aua Kai-whakahaere te tikanga; tetahi hoki kahore te Komiti i whakaaro i he te whakahaerenga o mua ake nei.

John Bryce,
Tumuaki.

Nowema 8, 1877.