Ko te kupu a te Komiti mo runga i te Pukapuka-inoi a Te Hapuku me ona hoa 168.
E ki ana nga kai-inoi i hoatu e nga rangatira me nga tangata o Te Aute Ahuriri i mua atu o nga tau kotahi tekau marima kua pahure ake nei tetahi whenua e toru mano e wha ranei mano te nui kia tiakina hei whakatunga hei whatahaerenga i tetahi kura hei painga mo nga iwi Maori a i whakatapua hoki e Ta Hori Kerei te Kawana o Niu Tireni i taua wa tetahi piihi whenua i te taha o tera hui katoa e whitu mano e rima rau eka. E ki ana hoki nga kai-inoi i timataria tetahi kura i te tau 1855 e te Wiremu, Minita, engari i runga i te tu whakahaere o taua kura kihai nei i paingia e nga Maori ka iti haere te haere atu o nga tamariki ki te kura a tutakina ana; engari i roto i nga tau e toru kua pahure nei kua whakatuwheratia ano te kura engari ko nga tamariki e tae ana no nga iwi o nga kainga matara a e whakahengia ana tera e nga kai-inoi, notemea i kiia taua whenua hei painga mo nga Maori o Ahuriri.
E ki ana hoki nga kai-inoi kihai i tika te reti i utua e Te Wiremu a e mea ana hoki ratou me wehewehe te whenua me reti i runga i te tikanga karangaranga kia taea ai te reti tika i te mea hahore he mahi huna; a e inoi ana ratou kia whakaritea he tikanga e pai ai te whakahaere a nga tau e haere ake nei.
Kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Whare:—
"Ko nga Tikanga Tiaki i roto i nga Karauna karaati e wha hui katoa nga eka e 7,799. (Kua rere ke iti nei te rohe me te nui) mo te Kura Kareti Maori ranei i Te Aute i whakaaetia i runga i te tikanga kia whakaturia e te Kawanatanga he kura ki runga ki tetahi wahi o te whenua; kia hoatu hoki he moni e £500 e te Kawanatanga hei hoko hipi; a kia hoatu hoki e te Kawanatanga tetahi moni kaua e iti iho i te £300 i te tau hei oranga mo te kura hei utu i te Kaiwhakaako hei whakapai i te whenua. Kahore taua kura i whakaturia. Heoi ano nga hipi i hokona e 250 te take he nui no te utu o te hipi i reira. Ko te moni utu tau ra i timata i te 1854 tae noa ki te 1859. I roto i enei tau i ora ano tetahi kura; ahakoa kihai i maha nga tamariki i tae atu i nui ano i runga i te maharatanga ki nga tikanga o reira (tirohia te korero a Te Wiremu Minita wharangi 4) me te korero a Henare Rata kei nga Pukapuka o te Paremete mo te tau 1862. E 4, wharangi 31. I te mutunga o te moni utu tau i te 1859 kahore he moni i puta ake i te whenua hei oranga mo te kura, tetahi hoki he nui te raruraru i puta mai i te weranga ki te ahi, tea mutu te whakahaere kura. Ko ta nga Kai-whakahaere whakaaro i muri iho nei he whakapai i te whenua kia puta ake ai he moni e tika ai hei oranga mo tetahi kura. Ko nga hua i waho atu onga whakapaipaitanga e puta ana i ia tau kahore i rite hei whakaea i nga moni i nama a kei te takoto te rongotaima i runga i te whenua i te mutunga o te tau 1868, £767 7s. 1d. Ko te moni i puta mai i te tau i te 1853, £10, na inaianei kua tae ki te £500 ki te £600. Ko nga hipi i te huihuinga i te tau 1868, 6,137; a e kitea maramatia ana kua pai te whakahaere i te whakapainga i te whenua.
"Otira e kitea ana ahakoa kua whano kua taea inaianei ta nga kai-whahakahaere i whakaaro ai—ara kia puta ake i te whenua te moni hei oranga—kua tupu nga tamariki a era i hoatu ra i te whenua hei tangata a kihai i whiwhi ki tetahi painga. Na konei i puta ai nga kupu pouri a nga tangata na ratou i hoatu te whenua me o ratou whanaunga hoki, e ahua marama u a ratou aua kupu."
Muri iho o tera kupu ka retia te whenua ki a Te Wiremu Minita mo nga moni e £500 i te tau, hei a Pepuere, 1878, ka mutu ai nga tau o taua riihi. E whakaaro ana te Komiti ko te moni i whakaaetia kia utua ra koia tonu te utu tika i te wa i timataria ai te reti, engari a te mutunga o nga tau, i a Pepuere e haere ake nei kua nui rawa atu kua toru £500 pea te tikanga; engari kahore he take e whakaaro ai te Komiti tera e retia te whenua mo te moni iti iho i te moni tika. E tino whakaaro ana te Komiti i pai te whakahaere a Te Wiremu i te whenua i Te Aute a nana i nui ai te moni i puta ake. Kahore hoki te Komiti i whakaaro e tika ana nga kupu whakahe a nga kai-inoi mo te whakahaerenga o te kura. E tika ana ano ko nga tamariki kei te kura inaianei i haere mai i te wahi mamao, a kahore nga tamariki a nga tangata no ratou te whenua e haere ana ki te kura inaianei; engari ehara tenei i te he no te pakeha e whakahaere ana a e tino mohiotia ana kahore rawa i araia atu nga tamariki a nga kai-inoi a etahi atu ranei a nga tangata no ratou te whenua i mua. Kahore te Komiti i whakaaro e whai tikanga ana ratou ki te whakaatu ki nga Kai-whakahaere i tetahi huarahi e nui ai te moni e puta ake i te whenua, notemea kei aua Kai-whakahaere te tikanga; tetahi hoki kahore te Komiti i whakaaro i he te whakahaerenga o mua ake nei.
John Bryce,
Tumuaki.