No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Whai-Korero A Te Kawana.

No tenei ra ka hokia ano te korero a te Kawana e te Whare. Ka mutu nga korero a nga mema Pakeha tokomaha noa atu, ka tu ake ko,—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, e tu ake aua ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo tera wahi o te Whai-korero a te Kawana e pa ana ki runga ki nga iwi Maori. Ka nui rawa te koa o toku ngakau i taku rongonga i te taenga o te Kawana kia kite i nga Maori i o ratou page 21kainga ake, i te Motu o Aotearoa ne[gap — reason: damage] me Te Waipounamu, tae noa hoki ki te taenga o te Kawana ki tetahi hui nui a nga iwi Maori i tu ki Waitangi, te whenua ingoa nui e korerotia nei, i hainatia ai te tiriti o Waitangi—te tiriti i whakatakotoria e te Kuini ki waenganui o nga iwi e rua, o te Pakeha raua ko te Maori. Ko nga iwi Maori i hui ki reira nui atu to ratou koa ki taua Kawana mo tona haerenga ki roto ki o ratou huihuinga kia kite i a ratou, i ahei ai ratou ki te whakatakoto atu ki tona aroaro i nga mate e peehi nei i a ratou. Me to ratou whakamoemiti ano mo tona ngawari me te pai o tana ata whakarongo ki a ratou korero mo o ratou hiahia me o ratou mate, me a ratou kupu piripono ki a te Kuini. A mo te taha ki tetahi raruraru i puta i mua ake nei, ara te raruraru i puta i nga iwi Maori o Rawene me Waima i te pito ki raro o te Motu nei: nui rawa atu toku koa i taku kitenga kua whakaputaina te koha aroha a te Kawana ratou ko ana Minita ki nga tangata i paangia e taua raruraru i runga i ta ratou mahi ki te takahi i te ture. E te Pika, me ki ake ahau mo runga i taua raruraru, ki taku mahara e hara i nga Maori anake te he, engari ko te tino take o taua raruraru na nga mana ropu takiwa nana i mea kia tonoa te taake kuri kia utua e nga Maori. A no taku rongonga i nga kupu a te Kawana i roto i tana whai-korero mo te taenga o nga rangatira Maori o Waikato me Mahuta, e karangatia nei e matou ko te Kingi tona ingoa, kia kite i a ia ki te whare o te Kawana i Akarana, nui rawa atu te hari o taku ngakau mo aua kupu. Kaati, e noho tumanako atu ana matou nga iwi Maori tera e puta etahi painga nunui ki te koroni katoa i runga i te taenga o te Kawana ki te torotoro i nga iwi Maori i o ratou nei kainga i nga takiwa katoa o te koroni nei, me te taenga o aua rangatira Maori kua korerotia ake ra e au kia kite i a ia i te Whare Kawana i Akarana. Kaati, e te Pika, me whakamoemiti atu ahau i naianei ki te Kawanatanga mo te nui o nga whenua kua riro mai i a ratou i raro i te ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata. Tena aua whenua e waiho hei painga mau tonu mo tenei koroni; engari, me ki atu ano ahau ki te Kawanatanga, kaati nga whenua hei hoko mana ko nga whenua anake a nga Pakeha e taea ana te hoko i raro i te mana o taua Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata. Notemea, e te Pika, kei nga iwi Pakeha anake te nuinga o nga whenua i tenei Motu i naianei, he iti noa iho kei te toe ki nga iwi Maori Ko nga whenua kei te toe ki nga iwi Maori i naianei kei waenganui i te wha miriona i te rima miriona eka, engari ki taku mohio e tata ana ki te wha miriona tona tino tuturutanga. Ko nga whenua o nga Maori e hokona ana e te Karauna i naianei kaore e hokona ana mo nga moni e rite ana mo aua whenua. Kaore rawa e tae ana nga moni hoko ki te tuturu wariu o aua whenua. Koia ahau e ki ake ai me hoko te Kawanatanga i nga whenua anake o nga Pakeha, notemea hoki e ata wariutia ana ena whenua i mua o te hokonga e te Karauna. Na, e te Pika, he kupu ano taku mo tera wahi o te whai-korero a te Kawana e ki nei me tuku tetahi mana ki nga iwi Maori o tenei koroni me o ratou hapu; e penei ana taku, mehemea he kupu whai tikanga taua kupu, a tera e whakatutukitia, kaati ka tono atu ahau ki nga mema honore o tenei Whare kia whakapaua o ratou haha ki te ata tirotiro i tenei take, notomea he kupu hou rawa tenei katahi ano ka rangona ki taku mohio iho. Engari, tenei tetahi o aku kupu, kaua e whakatakotoria mai tetahi tikanga pera me te Pire Poari o tera tau, ko te take, mehemea koia tena te tikanga o taua mana e korerotia nei i roto i te whai-korero a te Kawana, he pai rawa ano kia kaua e homai, notemea katahi ka tino mate atu nga iwi Maori. Ko te mutunga o te ao tena Pire ki nga Maori. Koia au i ki ake ai ki nga mema honore o tenei Whare, mehemea e hiahia ana ratou kia whakamanaia nga hiahia o nga iwi Maori, me te whakamama ake i nga taumahatanga e peehi nei i a ratou, me ata whakatutuki pai taua tikanga, kaua e homai ko te makoi anake ki nga Maori e kaiponuhia te kai o roto, engari homai katoa te kiko o roto. Na, e te Pika, i runga i toku mohio ki tetahi atu wahi o te whai-korero a te Kawana, e ki ana tera etahi mate me etahi taumahatanga e pa ana ki tenei koroni e tika ana kia whakamamatia ake, kaati, e tino kaha ana ahau ki te ki atu ki tenei Whare he maha page 22noa atu nga taumahatanga e peehi kino nei i naianei i nga iwi Maori o tenei Motu me Te Waipounamu. He tino kaha rawa atu te taumaha o nga mate e wahaia ana e ratou i naianei i runga i te rironga o o ratou whenua me nga painga e hua ana i runga i aua whenua. Ka tahuri ahau ki te whakamarama atu ki te Whare i enei take mate e korero ake nei ahau. I te tau 1894 ka paahitia te Ture Kooti Whenua Maori, na tena Ture i arai te hoko a nga iwi Maori i o ratou whenua ki nga Pakeha noa. Na he maha nga iwi me nga hapu Maori i te pito ki raro o tenei Motu kua mate kino rawa atu i tena Ture. Kua araitia rawatia ratou kia kaua rawa ratou e whakahaere i o ratou whenua i runga i nga huarahi e hua ai he painga ki a ratou. Ko nga whenua i roto i nga rohe o te Tai Rawhiti kaore e paangia ana e taua Ture No reira au i ki ake ai me whakatikatika taua Ture. Na, he maha nga tangata Maori no ratou etahi poraka whenua nunui kei roto i te takiwa e karaugatia nei ko te Rohe Potae. Tena pea e eke ki te whitu rau aua tangata no ratou taua rua miriona eka i roto i te rohe potae, kaati, i runga i te aronga o te Ture e mana nei i naianei, kei te noho mate rawa aua tangata, kaore rawa e kaha ki te hoko ki te riihi ranei i aua whenua hei oranga mo ratou. I naianei ko te Karauna anake te tangata e whai mana ana ki te riihi i o ratou whenua; a mehemea ka hoko ratou i o ratou whenua i roto i te takiwa o te Rohe Potae, timata atu i te rua hereni, mutu mai i te whitu hereni mo te eka nga moni e homai ana mo ia eka whenua e hokona ana e ratou. Ki taku whakaaro mehemea ka tukuna atu tetahi tangata mohio ki te wariu o tenei mea o te whenua ki roto ki taua Rohe Potae, whakanohonoho ai i te utu tika mo aua whenua, kaore rawa ia e kore te kite marama, kotahi pauna tae atu ki te rua pauna ke te utu tika mo te eka o aua whenua. Kaati, mehemea ki te hokona e ratou aua whenua ahakoa mo te kotahi pauna noa i te eka, a mehemea ka hokona atu e te Kawanatanga mo te rua pauna, kua whiwhi ia i te kotahi pauna mote eka i runga ake i te utu i hokona ai e ia te whenua, ara, e penei ana te ritenga o taku korero, ka riro i te Kawanatanga tetahi pauna tuturu mo te eka e tika ana kia riro ki roto ki nga pakete o te hunga Maori nona te whenua. No reira ka tono penei atu ahau ki tenei Whare, me kaha rawa ta koutou whiriwhiri mo runga i tenei take, a i tenei tuunga ano o te Paremete me paahi tetahi ture hei whakatikatika i tenei Ture e whakahe nei ahau. Ko te whakatupuranga taitamariki o nga iwi Maori o te Rohe Potae he hunga kua whiwhi i etahi matauranga i te kura. Kua whiwhi ratou i nga mohiotanga e kaha noa atu ai ratou ki te whakahaere i aua whenua ki nga mahi paamu, ki te tuku ranei ki te riihi hei oranga mo ratou. Na, e te Pika, tenei ano tetahi Ture e tino tika ana ki whakatikaia i naianei ki taku nei mahara, ko te Ture Kooti Whenua Maori o te tau 1894. Kei roto i tetahi wahi o taua Ture e mea ana ka mana nga kai ruri ki te haere ki runga ki nga whenua o nga Maori ruri ai, ahakoa i wkakaaetia, kaore ranei i whakaaetia e nga Maori nona te whenua, a ka uta ai i te moni utu o taua ruri ki runga ki te whenua ma nga Maori e utu. Kia pau etahi tau katahi ka whakataua taua moni ruri ki runga ki taua whenua i runga i te ritenga riana, i te mokete ranei, a i runga i te ahua o nga ture kua whakaaturia ake nei, e mana nei i naianei, kaore rawa nga Maori e ahei ki te tuku i te whenua ki te hoko ki te reti ranei, hei whakaea i tena raruraru. Koi nei, e te Pika, etahi] o nga mate me nga taumahatanga i korerotia ake ra e au i mua ake nei—nga kawenga taumaha whakaharahara e whakawahaia nei ki runga ki nga tuara o nga iwi Maori o tenei koroni. No reira, e te Pika, ka tino kaha rawa atu taku mea atu ki tenei Whare, e tino tika ana kia ata rapua he ture hei whakamama ake i enei mate e peehi kino nei i te iwi Maori. Tenei atu ano tetahi mate e pa ana ki te iwi Maori e hiahia ana ahau ki te whakamarama atu ki tenei Whare. I raro i te Ture Pane Kuini o te tau 1882, e tangohia ana e te Kawanatanga he tekau pauna i roto o ia rau pauna e ka hokona tetahi piihi whenua. Kaati, kua kite nei tatou kaore e whakaaetia ana kia hokona nga whenua Maori, engari ki te tupono ka oti tika tetahi hoko, katahi ka tangohia e te Kawanatanga tekau pauna i roto i ia rau pauna o nga moni hoko; a e ki ana ahau ko tetahi page 23t[gap — reason: damage]na o nga Ture e mea ana au kia whakatikaina i naianei tonu. Mehemea ki te kore e hangaia tetahi ture hei whakamutu i tenei ahua, me pewhea koia e taea ai e te Maori te whakataetae ata kia rite tahi a ia ki ona hoa Pakeha noho tahi i tenei koroni? Ki taku whakaaro ko te Kooti Whenua Maori te putaketanga mai o ena raruraru katoa. Ki taku mohio mehemea e tukua atu ana ki nga iwi Maori te mana whakahaere i o ratou whenua, mai o te tuatahi tae mai ki naianei, e kore rawa ratou e paangia e enei mate kino e peehi nei i a ratou i roto i enei ra; eugari no te whakatunga o te Kooti Whenua Maori—ko te huarahi tena i eke ai enei mate ki runga ki a ratou. Koi na tonu, ki toku nei whakaaro, tetahi o nga mea tuatahi hei tahuritanga iho ma te Paremete, ara, me whakakore rawa atu tena Kooti Whenua Maori, a me whakatu ko te Kaunihera Maori hei riiwhi hei whakahaere i nga tikanga me nga raruraru puta noa i nga takiwa katoa o tenei Motu. Mo te taha ki tetahi Pire e rongo ana ahau tera e whakatakotoria ki o tatou aroaro hei whakatikatika i te Ture pooti mema mo tenei Whare, ki taku mahara me whakauru he tikanga ki roto hei whakatokomaha ake i nga mema Maori, me ki kia tokowaru kia tokoiwa ranei nga mema Maori, kia tika ai te tiaki o nga take e pa ana ki nga iwi Maori, a kia whai kaha ai matou nga mema Maori ki te tautoko i nga taha e rua o tenei Whare. E mohio ana ahau ki te whakatokomahangia nga mema Maori tena e mama te kimihanga o nga huarahi e taea ai te whakaora o nga mate e peehi nei i nga iwi Maori. Mehemea ka namangia he moni hei whakaoti i nga reriwe o tenei koroni, ka whai kupu whakamahara ano au ki tenei Whare mo te reriwe i Pukekohe ki Waiuku. Kua uiuia e au a kua kite iho ahau kei waenganui o te £35,000 o te £40,000 nga moni e pau i te hanganga o tena reriwe. He raina tera e tino tika ana kia mahia i naianei tonu. E rua rawa oku tuunga i tera huihuinga o te Paremete ki te whakaatu atu ki tenei Whare i te kaha rawa o te hiahia o nga Maori o Waikato kia whakaotia taua reriwe kia ahei ai ratou ki te tiki ika me era atu kai o te moana ka hari atu ai ki o ratou kainga i roto o Waikato. Nga tangata o toku takiwa e tae ana ki te tekau ma wha mano tangata, a e hiahia ana ratou katoa kia mahia taua reriwe. Kua kite iho ahau i roto i te Kahiti a te Kawanatanga kua araitia nga tohunga Maori kia kaua ai ratou e mahi i a ratou nei mahi tohunga. Kaati, mo te taha ki nga tohunga e hiahia ana au ki te whakapuaki atu i enei kupu: he hunga ratou e mohio ana ki nga mate Maori; e mohio ana ratou ki te hanga rongoa, hei patu mo aua mate, i nga otaota me era atu mea o te ngaherehere me era atu wahi. Ko tenei matauranga o ratou he mea tuku iho ki a ratou e ia whakatupuranga e ia whakatupuranga i namata noa atu o te taenga mai o te iwi Pakeha ki enei Motu. No reira ki taku mahara e he ana te whakamutu a te Kawanatanga i nga tohunga Maori, e mea nei me mutu ta ratou mahi i runga i o ratou tikanga tawhito o mua iho. Kaore rawa oku nei wehi ki te ki atu ki tenei Whare, ki taku mahara, ki te whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i nga mahi a nga tohunga Maori, tena e kitea e mahi tika ana ratou i ta ratou mahi, a e mahi utu kore ana hoki, a tera e kitea e rite te pai o ta ratou mahi ki ta nga takuta Pakeha. Taku kupu atu ki te Kawanatanga kaua e whakamutua nga tohunga Maori, engari whakawhiwhia ratou ki te raihana whakamana i a ratou pera me nga takuta Pakeha. I mua ake nei ka tae te Pirimia ki etahi wahi o Waikato, a he maha nga take i korerotia e ia ki reira, a he maha ano hoki nga take i korerotia atu ki a ia i reira. Kaati, e whakapono ana nga Maori o taua whenua ki nga tikanga i whakaritea i waenganui i a te Pirimia me Mahuta me era atu o nga rangatira o Waikato i taua taenga ona ki reira. Engari e penei ana te tono a nga Maori, ko nga mea i whakaaetia e te Pirimia raua ko te Minita Maori ki aua rangatira Maori i taua taenga o raua ki Waikato me whakaoti i naianei, kaua e whakaroangia te whakaotinga. Na, e te Pika, kua rongo ahau e whakaaro ana te Kawana kia haere atu ia ki nga takiwa o Waikato me te Rohe Potae taihoa ake nei. Mehemea he tika ka tae te Kawana ki reira tera ia e kite e rua tekau miriona nga eka whenua i murua i nga iwi Maori o reira i runga i te raupatu, a ka kite ano hoki ia he maha nga Maori o taua takiwa page 24e noho mate ana i te kore whenua i naianei. Kei te noho pena katoa te nuinga o nga iwi Maori o Waikato i raupatutia nei o ratou whenua i te wa o te whawhai. Ki taku mahara anei te mahi tika rawa ma te Kawanatanga i runga i te ata whakaaro ki nga ritenga katoa o tena ahua, me whakahoki mai tetahi rua miriona eka ki nga iwi Maori o Waikato, ko te take, e te Pika, ki taku, kaore i murua tikatia aua whenua o ratou, engari me whakamarama atu ano e au te tikanga o tena kupu aku Ko etahi anake o aua Maori i whawhai ki te Kuini: ko to ratou nuinga i noho kupapa, kaore i whawhai. Ko tetahi, me patai atu au ki te Whare nei, na wai koia te take o tena whawhai i te tuatahi? Kaati, kei pohehe mai te Whare ki enei kupu aku, kei mea kei te tu-a-hoariri au ki te Kawanatanga. Kei pohehetia mai e pena ana te tikanga o taku tu e tu atu nei. Kaore; heoi taku, he whakapuaki atu ki tenei Whare, i runga i toku nei kaha, i nga mate me nga tangi a nga tangata nana au i tuku mai ki konei hei mangai mo ratou. No reira, e te Pika, ka tono atu nei ahau ki nga mema honore o tenei Whare kia whakapaua e ratou o ratou kaha katoa ki te rapu me e kore e kitea tetahi huarahi e taea ai te whakamama me te whakaora o nga mate taumaha e peehi kino nei i nga iwi Maori i roto i enei ra.

Ka mutu a Henare Kaihau ka tu ake ko Te Piukanana (Mr. Buchanan), mema mo Wairarapa, ka mutu tana ka tu ake ko Tiaki Tiwini (Mr. Stevens), mema mo Manawatu ki te whakahoki i nga whaikorero a nga mema mo tana motini. Te otinga o tana korero,—

Ka tukuna te motini ki te Whare, a whakaaetia ana.

No te rua karaka i te po ka hiki te Whare.