Pire Whakahaere I Nga Whenua Maori.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Minita Maori).—E te Pika, ka tu ake ahau ki te motini kia komititia tenei Pire. Ka whakapotoa e au aku korero i naianei, a kia uru ra ano te Pire ki te Komiti, hei reira whakapaua atu ai e auaku korero, heoi taku i naianei he whakamarama kau i te aronga o te Pire me nga tikanga o roto.

Pirani (Mr. Pirani, mema mo Pamutana.)—Ka tu au ki te patai. I te mea kua whai-korero te mema mo te Pire i te wa i panuitia tuaruatia ai te Pire, he tika ranei kia tu ake ano taua mema i naianei ki te whai-korero?

Te Tumuaki (Mr. Speaker).—Kei te tika ta te Minita Maori.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—I te ra i motinitia ai e au te panuitanga tuarua o te Pire kaore au i whai taima ki te whakamarama atu i nga tikanga katoa o te Pire. Otira me pera e au i naianei. I tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, a i roa ki reira e whiriwhiria ana e taua Komiti. He nui te kaha o taua Komiti ki whiriwhiri i te Pire, a he nui hoki te pai o ta ratou mahi; otira, e tika ana ano kia ata whiriwhiria paiti e ratou tenei Pire, e tino pa ana hoki ki te iwi Maori me ona whenua. Koia tenei, ko te Pire e takoto nei, te otinga o nga whiriwhiri a taua Komiti. Ki te tirohia e koutou ka kite koutou kua whakatikatikaina, ara, kua menemanatia etahi wahi o te Pire e te Komiti, a ki taku titiro kei te pai nga menemana a te Komiti i mahi ai mo te Pire, a tera ano koutou e whakapai ki aua page 80menemana ina ata tirohia e koutou a, ki aku, ma aua menemana e ngawari ai te paahitanga o te Pire. Ko te take nana i whakauaua te Pire i tona urunga ki te Komiti mo nga Mea Maori, koia tenei: He maha nga iwi Maori o te Motu o Aotearoa nei, a he takoto ke nga hiahia o a iwi o ia iwi. A i taumaha ai te mahi a te Komiti, he kimi huarahi e taea ai te whakakotahi i aua whakaaro. Me korero atu au i konei ka nui te kaha o nga mema Maori ki te rapu tikanga i oti ai te Pire i runga i tona ahua e takoto nei. Kua korero ake au kei te rereke nga whakaaro me nga hiahia o te iwi Maori mo te Pire nei. Ko te hiahia o te Tai Hauauru, ara, o te pito ki Waikato o taua takiwa, ko te Kaunihera Maori kia tu, a kia tukua atu ki taua Kaunihera te tino mana ki nga whenua Maori katoa, me te mana whakahaere, ara, hoko, riihi, tuku ranei, i aua whenua, tae atu ki te mana whakawa i aua whenua, me tuku katoa atu ki taua Kaunihera, a me riro ko taua Kaunihera hei riiwhi mo te Kooti Whenua Maori. Na, he maha nga uauatanga o roto i taua tono a ratou, maku e whakaatu atu. Tuatahi, he tauhou no ratou ki te whakahaere i nga mahi a te kai-whakawa; tuarua, he tauhou ratou ki te whakahaere i nga whenua i runga i nga aronga ture; a tuatoru, tera e uaua ki a ratou te whakahaere tika i nga ruri me nga moni e namaia ana e ratou i nga tari Kawanatanga hei mahi i nga rori me era atu mea e tuwhera ai nga whenua mo te riihi me te whakanohonoho ki te tangata. Na te kaha o te Komiti ka taea enei uauatanga. I te ahua tuatahi o te Pire i meatia kia toru nga Kaunihera, ara, kia kotahi mo te Tai Hauauru, kia kotahi mo te Tai Rawhiti, a kia kotahi mo te Tai Takerau. Na te kaiarahi i te Apitihana, i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, i tono kia maha ake nga Kaunihera kia iti ai nga moni e pau a kia mama ai te whakahaerenga o nga mahi a nga Kaunihera, a whakaaetia ana kia kaua e hoki iho i te rima a kia kaua e maha atu i te ono nga Kaunihera mo te Motu o Aotearoa, ara, kia rua nga Kaunihera mo te Tai Tokerau, kia rua mo te Tai Rawhiti, a kia kotahi mo te Tai Hauauru. Ko tetahi mea i mahia e te Komiti ko nga mema mo nga Kaunihera, ara, be rapu kia tokohia nga mema o ia Kaunihera. Tau ana kaua e iti iho i te tokowha a kaua e nuku atu i te toko-ono nga mema o ia Kaunihera. Ki ta te mema mo te Tai Tokerau i korero ai ki te Komiti, i penei tana, kaati i te tokowha; i pera ano ta te mema mo te Tai Rawhiti. Engari te mema mo te Tai Hauauru kaore ia i whakaae ki te tokowha mema, ki tana kia tokomaha noa atu nga mema mo te Kaunihera. Te tukunga iho, whakaae ana te mema mo te Tai Hauauru kia toko-ono nga mema mo te Kaunihera kotahi. Ka mutu tera, ka whiriwhiria kia tokohia nga Pakeha kia tokohia nga Maori mo ia Kaunihera, te taunga iho whakaaetia ana me riterite tonu, a me riro ko tetahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori hei Tumuaki mo te Kaunihera. Kua whakainaramatia atu e au enei mea kia mohio ai nga mema honore ki te ahua o te Kaunihera. Ka tae i naianei aku korero ki nga Komiti Maori, ara, ki nga "Komiti Poraka" tera e whakaturia i raro i te Pire hei hoa whakahaere mo te Kaunihera. Ko aua Komiti Poraka hei kai-tiaki hei kaiwhakahaere i nga whenua i tukua atu ki a ratou e nga tangata no ratou nga whenua Ma te Komiti e tuku atu te whenua kia whakahaerea e te Kaunihera i runga ano i nga hiahia me nga tohutohu a te hunga no ratou te whenua. Na, e penei ana a tekiona 14 i roto i te Pire tuatahi,—

"Mo runga i nga whenua Maori katoa i roto i tona takiwa, me whiwhi, a me whakahaere e te Kaunihera nga mana whakahaere katoa kua hoatu nei ki te Kooti Whenua Maori e 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' a mo runga i taua tikanga me whakauru mai ki tenei Ture a Wahi III. me IV. o taua Ture ano i perehitia ki konei aua kupu hei wahi mo tenei Ture."

Engari, no ta matou whiriwhiringa i taua tekiona i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, ka tau me apiti atu enei tikanga nunui e whai ake nei, ara:—

"Engari ia kaua e tau ki te Kaunihera e whakahaerea ranei e ia nga mana whakahaere kua tukua nei ki a ia e tenei tekiona mo runga mo tetahi poraka, engari hei runga anake i enei aronga e whai ake nei, ara:—

• "(1.) I runga i te tono-a-pukapuka a te nuinga o nga Maori nona tetahi poraka whenua, a te Komiti Poraka ranei, i whaka-page 81manaia e nga tangata nona te whenua hei whakahaere i taua whenua i roto i tona takiwa;
• "(2.) Ki te kore e matua mohio tuturu te Kaunihera ko nga Maori nana taua tono te nuinga o nga tangata no ratou taua whenua;
• "(3.) Ki te kore te Kaunihera e ripoata atu ki te Minita mo nga Mea Maori kua mohio tuturu ratou kei te pera me nga kupu i runga ake nei, a kua oti taua tono me taua ripoata te panui i roto i te Gazette me te Kahiti."

Na, ma tenei tekiona e kite ai nga mema honore e tukua atu ana ki nga Maori ano no ratou te whenua te tikanga e tukua ai e kore ai ranei e tukua to ratou whenua kia whakawakia e te Kaunihera. I kaha rawa te takoto ke o nga whakaaro o nga mema Maori mo runga i tenei take. Ko te mema mo te Tai Takerau e tino whakahe ana mo tenei, ki tana kaua he mana whakahaere whakawa e ho atu ki te Kaunihera. I tautoko te mema mo te Tai Rawhiti i tenei whakaaro a te mema mo te Tai Tokerau. Ko te mema mo te Tai Hauauru kaore rawa i whakaae ki ta raua, engari i tohe tonu kia tukua atu he mana whakahaere whakawa mo te Kaunihera, me tana whakaatu atu mai i nga take i pera ai tana. Koia tenei te take i tukua atu ai ki nga tangata nona te whenua te tikanga o te hari atu o te kore ranei e hari atu i o ratou whenua ma te Kaunihera e whakawa, o te waiho ranei ma te Kooti Whenua Maori ano e whakawa. Ki taku he tika te tuku atu ki nga tangata ano nona te whenua te whakaaro, mo te tupouo rawa ake he uui ke ta te Kaunihera utu i ta te Kooti Whenua Maori, mo te whakahaerenga i te whakawa, heoi ano no ratou ano te he. He whakamarama atu tenei ki nga mema honore kia mohio ai koutou ki te take i penei ai te takoto o te tekiona i naianei i rereke ai i to te tuatahi ahua. Ki te tirohia te Pire ka kite koutou kua patua katoatia te Wahi II. o te Pire e te Komiti, te take i penatia ai kua kore he tikanga o taua Wahi II., i te mea kua tukua atu e te Pire ki nga tangata nona te whenua te ritenga e hoatu ai e kore ai ranei e hoatu te whenua ki te Kaunihera. Tenei ano tetahi menemana nui mo te Pire i mahia e te Komiti mo nga Mea Maori, he menemana tino whai tikanga, notemea ma taua menemana e taea ai tetahi ritenga nui e pa ana ki nga tuku me nga whakahaere mo nga whenua Maori, ara, mo wahanga (7) o tekiona 22 taku e korero nei. Koia tenei te menemana i whakaurua atu hei whakatikatika i taua tekiona 22, ara:—

"Ki te mea ka tupono kaore e ahei i te kino katoa o te whenua o tetahi Maori hei nohoanga hei oranga mona, me ahei ia i runga i te whakaae a te Kaunihera ki te whakawhiti ranei i taua whenua mo tetahi whenua totika, ki te hoko atu ranei i taua whenua ka hoko mai ai i tetahi whenua totika. Me utu atu ki te Kaunihera nga moni i riro mai i te hokonga atu o taua whenua, a ma te Kaunihera e whakapau taua moni hei utu mo te whenua e hokona-niai ana. Ko te pai me te kino o tetahi whenua e whakawhitingia peratia ana, e hokona atu ana, e hokona mai ana ranei, ma te Kaunihera e whakatau."

He mate nui no te iwi Maori tenei, ara, te kore huarahi e taea ai e ratou te whakawhitiwhiti i o ratou whenua, kia takoto topu ai nga whenua a ia tangata me taua whanau. Ki toku whakaaro he tikanga pai tenei, a tera e whakapaingia e te Whare. I kotahi tonu te whakaaro o te Komiti ki te tautoko i tenei menemana.… Ka tae aku korero i naianei ki te wahi nui rawa o te Pire, ara, ki nga tikanga i whakatakotoria i roto i te Pire e tuwhera ai he huarahi hei whakahaerenga i nga hoko, i nga riihi, me era atu tuku, mo nga whenua Maori. Ki te tirohia e nga mema honore a tekiona 23 ka kite ratou i tetahi menemana, e penei ana ona kupu, ara:—

"I muri tonu iho o te mananga o tenei Ture e kore e ahei kia tukua tetahi whenua Maori, haunga ia nga whenua e puritia aua i raro i nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua, ahakoa ki te Karauna ki tetahi atu tangata ranei, ki te kore e matua wbakaaetia e te Kaunihera i runga ano i nga huarahi e whakaaturia ana i roto i tenei Ture."

Ko tena menemana kua panuitia atu nei e au na te honore mema mo Haaki Pei (Kapene Rahera) i motini ki te page 82Komiti. E penei ana tona tikanga ko nga whenua e puritia ana i raro i te Ture Whakawhiti Whenua kaore e ekengia e nga tikanga o te Pire.

Te Tamihana (Mr. R. Thompson).—Ka pehea he tikanga mo nga whenua e puritia ana i raro i te Karauna karaati?

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ki te tirohia e te mema honore a tekiona 3 o te Pire ka kite ia,—

"'Whenua Maori' tona tikanga he whenua, he paanga, he whai-taketanga ranei ki tetahi whenua, i Niu Tireni nei, e puritia ana, a muri ake nei ranei puritia ai, e tetahi Maori i raro i ia ahua taitara, a e uru ana ki tana kupu te whenua papatupu."

Engari kua whakatikatikaina tena tekiona e te menemana a Kapene Rahera, a na reira kua kore taua tekiona e pa ki nga whenua e puritia ana i raro i te Ture Whakawhiti Whenua.

E penei ana nga kupu o tekiona 24,—"E kore e ahei tetahi Maori ki te tuku i tetahi whenua Maori ki te Karauna ki tetahi atu tangata ranei, ki te kore e matua, whakaputaina atu ki a ia he tiwhikete papakainga i runga i nga tikanga kua whakaritea i runga ake nei."

Na, i runga i tena tekiona e riro ana ma te Kaunihera e whakaae te tuku, ara, mana e ata whakamana. Ko tekiona 27 o te Pire tetahi tino tekiona whai tikanga E penei ana ona kupu:—

"E kore tetahi tukunga whenua Maori a tetahi Maori e whai mana ki te kore e tukuna i runga i tetahi tiiti i ata hainatia e taua Maori nana te tuku, a ki te kore hoki e whakaritea mo ia tiiti pera enei tikanga e whai ake nei:—

• "(1.) I mua atu i te hainatanga o taua tiiti, me oti te tuhituhi ki runga ki taua tiiti o te whakamaoritanga o ona kupu me ona tikanga, he mea whakamana e tetahi kai-whakamaori whairaibana; a me oti hoki te hanga he mapi tika o taua whenua ki runga ki taua tiiti.
• "(2.) Me haina taua tiiti ki te aroaro o tetahi mema o te Kaunihera, o tetahi Kai-whakawa Tuturu, o tetahi Kai-whakawa Tei Pii, o tetahi Pohimahita ranei me tetahi kai-whakamaori wharaihana hei kai-titiro, a me matua marama ratou keite tino moino a ia Maori, e tuku ana i te whenua, ki te tikanga me te aronga o taua tiiti.
• "(3.) Mehemea he tuku-a-hoko, he tuku-a-mokete ranei taua tukn me utu te moni i te aroaro o nga kai-titiro o te hainatanga, a me tuhi e raua ta raua kupu ki runga ki taua tiiti hei whakaatu i kite raua i te utunga o nga moni.
• "(4.) Me tuhi ki runga ki ia tiiti pera, te nam a o te tiwhikete papaka[gap — reason: damage]nga o ia Maori e tuku ana i tetahi whenua, me era atu kupu e marama ai te Kairehita e rahi ana nga whenua e toe ana ki ia tangata Maori e tuku ra, hei nohoanga a hei oranga mona.
• "(5.) Ki te marama ki te Kai-rehita Takiwa Whenua kua whakaritea nga tikanga o tenei Ture, hei reira me rehita e ia taua tiiti "

Tena pea e whakahe etahi ki tena hekiona mo te urunga ki roto o te "hoko" me te "mokete"; otira i te mea e moketeria ana te whenua ki nga tari tuku moni nama a te Kawanatanga na reira ka uru te hoko kia hei hoa mo te mokete. He whakaatu tenei naku kia ata mohio ai nga mema honore ki tera ahua o te Pire.

Te Teira (Mr. Taylor).—He rite tahi tena ki te hoko.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ae, ki te whakahaerea ra pea e te tari nana nga moni kia maketeria i rare i te mana o te mokete. Tetahi mea, ki te tirohia e koutou te Pire, tena koutou e kite kua menemanatia e matou te Pire, ara, kua hoatu he mana ki te Kaunihera e ahei ai ia ki te nama moni i te Kawanatanga, ko aua moni e namaia ra me riro ma te Paremete e ata whakarite mo taua mahi. Ara, tona tikanga, e mahia ana e matou kia rite tonu te tikanga mo nga whenua Maori ki te tikanga mo nga whenua o te Karauna, ara, ka ahei te Kaunihera, i runga i tana mahi whakahaere i nga whenua o te iwi nona, ki te nama moni i te Kawanatanga hei ruri, hei mahi rori, hei tapatapahi, kia taea ai te tuku i aua whenua ki te inakete kia riihitia. E hiahia ana ahau kia marama ta koutou whaka-page 83rouge mai ki tenei. A e mea atu ana au kia whakarongo mai koutou, ka pa ki nga whenua Maori nga tikanga o nga tare mo nga whenua o te Karauna, ara, mo te rarahi o nga piihi whenua e taea te tuku O nga whenua Maori, ara, nga tikanga e tapatapahia ai te whenua mo te riihi.… Ki taku mohio ki te paahitia tend Pire hei ture, tena e tere tonu te tuku a nga Maori kia kotahi miriona eka pea o a ratou whenua kia whakanohonohoia ki te Pakeha, a ka kore atu nga raruraru e uaua nei te whakatuwhera nga poraka nunui: a te Maori kia nohoia e te Pakeha: e kore e waiho mangere aua whenua hei arai i te whakanohonoho tangata ki te whenua. Koia tenei tetahi o nga tino hua kei roto i tenei Pire. Tenei ano tetahi atu mea e whaia ana e te Pire nei, a ki taku mohio kua tuturu te whakaaro o te nuinga o nga mema o tenei Whare tae atu ki te nuinga o nga iwi e noho nei i roto i te koroni me mutu rawa atu te hoko i nga whenua Maori, a ko nga whenua e toe nei ki te iwi Maori me whakahaere a ko nga moni e puta ana i aua whenua e hoatu ki nga Maori, Koia enei nga mea e whaia aua: (1) Me mutu te hoko whenua Maori; (2) kaua e waiho noa iho nga whenua Maori penei me etahi whenua e takoto mangere noa iho nei i etahi takiwa, hei whakaporori noa iho i te tupu haere o te koroni katoa; (3) a me tuku ki tetahi hunga kua kaporeihanatia, ma ratou e whakahaere nga whenua Maori, kia kore ai nga Maori e haere ki roto ki nga Kooti tautohetohe ai, whakapau noa iho ai i o ratou whenua me a ratou moni i runga i tera mahi.… Kaore he mea i runga atu i te Pire nei e puta ai he painga mo te Motu o Aotearoa; ma tenei Pire e tino ai ai te whakahaere o nga whenua Maori. Mehemea e tuwhera ana nga whenua Maori hei whakanohonoho ki te tangata i raro i nga tikanga o tenei Pire, kua toe nga moni a kua kore he tikanga e hokona ai e te koroni nga whenua Maori, a kua kore hoki he tikanga e nui ai te hoko a te Kawanatanga i nga whenua a nga Pakeha noa hei whakanohonoho ki te tangata, i te mea kua tuwhera nga whenua Maori hei peratanga, me te iti noa iho o nga moni e pau. He penei te ritenga, ara, i raro i te Pire nei ka tukuna nui tonu atu nga whenua o nga Maori ki te Kaunihera mana e whakahaere ano he whenua e tukua atu ana ki nga Poari e whakahaere nei i nga Whenua Takotokau a te Karauna, ara, a te koroni, heoi ta te Kawanatanga he nama atu i etahi moni hei whakahaere i aua whenua me te riro mai o aua whenua hei punga mo aua moni. Ko te mahi e mania nei e tatou mo nga Maori ko te mahi ano e mahia nei e tatou mo nga Pakeha e whakanohonohoia nei ki runga ki nga whenua o te Karauna, ki nga whenua ranei kua hokona nei e tatou i nga Maorr; engari, ko te pai o te tikanga hou e meatia nei kia whakamanangia i raro i tenei Pire, kua kore e pau nga moni i te hokona i nga whenua Maori, penei me nga moni, kua pau nei i nga tau kua hori ake nei; i raro i tenei Pire heoi te mahi ma tatou he tuku atu i etahi moni i runga i te nama, penei me tatou e tuku-a-nama nei i te moni i raro i te Ture Tuku Moni Nama ki nga Tangata Noho Whenna. Ka penei ta tatou kupu ki nga Maori "Ma koutou ano e tuku o koutou whenua ki te makete i runga i nga ritenga e tukuna nei nga whenua o te Karauna."

He Mema Honore.—Kia 999 koia nga tau o te riihi?

Te Hetana (Right Hon. Mr Seddon) —Ma nga tangata nona nga whenua nga tikanga o te riihi e whakatau. Ma ratou eua e korero atu ki te Kaunihera. Ko nga tangata kua whiwhi i mua atu ki te 640 eka e kore e ahei ki te riihi whenua mana i raro i tenei Pire. Ka tiakina ano te ta[gap — reason: damage]a ki te Karauna notemea ko tetahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori hei Tumuaki, a kia kotahi kia rua ranei nga Pakeha hei hoa mona ki runga ki te Kaunihera, a kia rua kia toru ranei nga mema Maori. Ka tukua atu te whenua katoa ma enei tangata e whakahaere.…

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—I te tuatahi atu nei, me whakaatu ake ahau, ko te putake nui i ara ai nga whakahe a nga Maori puta noa te koroni mo nga hanganga ture kua taha nei, na te whai tonu o nga ritenga o aua ture ki te whakaiti, a ki te tango i te mana, i te tika o te Maori. Kei te tino kaha taua whakahe i roto i te ngakau Maori. I te wa i paahitia ai "Te Ture page 84Kooti Whenua Maori, 1894," ka whakahokia mai ano a te tekiona 117 o taua ture ki roto ki te ringa o te Karauna, ara, te Kawanatanga, te mama o tera wahi o te Tiriti o Waitangi o te tau 1840, "ma te Kuini anake te mana hoko i nga whenua Maori." E rite ana aua kupu here o taua rarangi ki te kupu ki penei na a te Kawanatanga ki nga Maori, "Ko to matou hiahia kia herea o koutou whenua, kia riro mai ai i a matou o koutou whenua mo te utu iti rawa, kia riro ai ki te Koroni katoa nga painga, me nga momonatanga." Kaore rawa e taea te raupatu tenei kupu, he tika, he nui rawa atu te mate o nga Maori i aua ahua ture. Hei whakau, a hei whakamarama maku i tenei kupu aku, tenei tetahi ritaana, ara, pukapuka kei runga i te teepu o tenei Whare e whakaatu ana: ko nga moni i tangohia mai i roto o tetahi miriona pauna i namaia mai hei hanga i te reriwe Iwituaroa o te Motu nei e £200,000. I tangohia mai taua moni, hei hoko whenua Maori. Ko te nui o nga whenua Maori i riro mai i taua £200,000, nuku ake i te kotahi miriona me te koata nga eka. Ko te wariu, ara, te utu mo taua kotahi miriona me te koata eka kua whakataua ki te £800,000, na ka kite mai koutou he £600,000 he nukuhanga ake i te utu i hokona mai ai i nga Maori. Mo te koroni tenei pai, kahore mo nga Maori. Koia tenei nga hua o nga ture here whenua a te Kawanatanga. Tera ano tetahi whenua iti kei toku takiwa, ko Whatitiri. Kua hokona e te Kawanatanga mo te tekau rima hereni i te eka; a kei te mohio tuturu ahau, he nui nga Pakeha i hiahia ki te hoatu i te £2 i te £3 i te eka ki nga Maori; otira kaho e i taea. Na te aha? Na nga here a te Kawanatanga. Kaati, i mua o taku whakapaanga ki te Pire nei, me whakaatu ahau i nga mahara o nga Maori mo te Kooti Whenua Maori. Ko tetahi o nga take whakahe a nga Maori he hanga ke na taua Kooti i te takoto o nga ritenga Maori e whakaarahia ake ana ki tona aroaro. Ko nga putanga o ana whakatau he, ko nga pitihana maha e tukua tonutia mai nei ki tenei Whare ia tau ia tau. Kua meatia te ahika kia tu ki runga o te mana tiaki me te mana raupatu. Tera hoki tetahi ko te mana o te tamaiti whangai. Ko tetahi ko te nui o nga oranga mo nga moni e pau ana a nga tangata i rare i nga whakahaerenga keehi ki tona aroaro. Na, mo te Pire nei. Mo te taha ki nga rarangi e pa ana ki nga tikanga whakahaere whenua i raro i te mana whakamahi i te whenua, kei te nuku ake te pai o aua rarangi i te ahua o nga ture e mana nei i naianei. Engari ko nga rarangi e pa ana ki nga mana Kooti e whakauru haere nei i roto i te Pire te kai-whakakino katoa i te Pire, a mehemea ka paahitia e tenei Whare i runga i tona ahua e takoto nei, ko te whakaaetanga tena a te Whare ki tetahi o nga Pire tino nui nga moni e pau, me nga kino e pa ki nga Maori. I tino kaha taku whakahe i roto i te Komiti mo nga Mea Maori mo te mana Kooti Whakawa kia whakawhiwhia hei mana mo te Kaunihera, ko te take: Kei te mohio ahau, kahore rawa he mema o tenei Whare e kaha ki te whakahe i tenei kupu aku: I runga i te ahua o te Pire i a ia e takoto nei, i runga i te hoatutanga o te mana Kooti Whakawa ki te Kaunihera; ka utaina e taua tikanga etahi taumaha nunui, etahi tikanga tino he, ki runga ki nga whenua katoa e tukua ki roto ki te ringa a ki raro hoki ki te mana o Te Kaunihera. Me whakaatu atu ahau i nga huarahi e puta ai aua taumahatanga me aua he ki runga ki nga whenua mo nga tangata no ratou aua whenua. Tirohia te tekiona 11, wahanga tekiona (13), o taua Pire, e whakaatu ana tena i nga moni e tika ana kia utua ki nga mema o te Kaunihera. E penei ana nga kupu o taua tekiona:—

"Ka tika ia mema o te Kaunihera kia whakawhiwhia ki te moni tekau hereni i te ra mo ia ra e tino mahi ana ia i nga mahi a te Kaunihera, me tiki atu aua moni i nga moni kei raro i te mana o te Kaunihera, a me whakahoki ano hoki ki taua mema ana moni i whakapaua e ia mo nga tereina, nga tima, nga kooti, nga hoiho ranei, i a ia e haereere ana i runga i nga mahi a te Kaunihera."

Me ui ake ahau. Kei hea nga moni hei utu i nga mema o te Kaunihera? Tenei te whakautu. Tirohia te tekiona 44. Ka kite koutou i te huarahi mai o nga moni. Ka kite hoki koutou i nga tikanga e whakamahia ai aua moni. Ko taua tekiona tenei:— page 85"Ko nga moni katoa e puta ana i runga i te tukutukunga a te Kaunihera i nga whenua Maori kua tau ki te Kaunihera kua whakahaerea ranei e ia i raro i nga tikanga o tenei Tare me utu atu ki te Kaunihera, a i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Kaunihera,—

• "(1.) Tuatahi, hei whakaea i te utu o te whakahaerenga;
• "(2.) Tuarua, hei whakaea i nga moni katoa e tika ana kia utua i runga i tetahi mokete whai mana, riana, moni taunaha ranei, e eke ana ki runga ki taua whenua;
• "(3.) Tuatoru, me utu atu nga toenga ki nga Maori no ratou nga whenua i runga ano i te rarahi i te ririki ranei o nga hea o ia tangata e whakaaturia ana e te rehita ina oti taua mea te whakamana."

Koia tenei. Ko nga whenua katoa e tukua ki roto ki te ringaringa o te Kaunihera, kia whakahaerea i raro i nga tikanga o nga tekiona 30, me te 31 o te Pire nei, ka whakahaerea e te Kaunihera i runga i te hoko, i te riihi, i te mokete, ko nga moni katoa e riro mai i te Kaunihera i runga i taua huarahi, ka purutia e ia; otira i mua o te utunga o aua moni ki nga Maori no ratou nga whenua i riro mai ai aua moni i te Kaunihera, me utu te whakahaerenga a te Kaunihera i te tuatahi. Na me huri taku korero ki te whakaatu i nga kino, i nga he, i nga taumahatanga e puta i runga i te apititanga e te Pire nei kia whiwhi te Kaunihera ki te mana Kooti Whakawa, hei hoa mo te mana whakahaere whakamahi i nga whenua. Me ki ake hei tohu, kua panuitia ki roto ki te Kahiti kotahi rau nga tono kia uiuia, kia whakawakia ki Nepia: ko aua tono, he tono roherohe, whakawhiwhi, whakatau i te nui o nga hea me etahi atu ahua tono. Na, he aha te mea e whanau mai i tenei huarahi mahi? Ko tenei. Ka timata te haere atu o te Kaunihera i Poneke nei. E ki ana te Pire kia tokowha kia takowaru ranei nga tangata mo te Kaunihera. Kaati, mo taku tohu, me ki e waru nga tangata o te Kaunihera. Ka haere atu enei mema e waru i o ratou kainga, ka haere ki Nepia, ka tuhia katoa te nui o a ratou moni i pau i to ratou haerenga atu i te kainga. Ka tae ki Nepia me to ratou karaka, me te kai-whakamaori hoki; ka noho ka whakawa, ka uiui i aua tono, a tae ana ki te ono marama o te Kaunihera e whakawa ana. Tena he aha te putanga? Ka hoki atu te Kaunihera i Nepia ki o ratou kainga, a ka whiua ma wai e utu te Kaunihera mo ana haere, me tana utu ra i a ia i whakawa ai i aua tono i raro i tana mana Kooti Whakawa? Ka whiua ranei e ratou ma nga moni a te koroni e utu? Kahore noa iho. Ka utaina oti ki runga ki nga whenua o nga tono i whakawakia, i uiuia ra e ia? Kahore noa iho. Ma wai oti e utu te Kaunihera i runga i tana haerenga ki te whakawa i nga tono ra? Ma nga hua o nga whenua o nga Maori e noho ana i Poneke. Koia nei te mate e whanau mai, a he tohu marama tenei. Tena, he tikanga tika ranei tenei kia whiua te utunga o te Kaunihera mo ana mahi Kooti Whakawa i nga tono a etahi tangata ke ki runga ki nga hua o nga whenua o etahi Maori ke, i tuku nei i o ratou whenua ki te Kaunihera kia whakahaerea, kia whakamahia mo tetahi hua i runga i nga tikanga riihi? Kahore e tika. Koia nei tenei ko tetahi o nga take i tino kaha ai taku whakahe ki te mana o te Kooti Whakawa kia whakawhiwhia ki te Kaunihera, a kia huia ki te mana whakahaere whakamahi i nga whenua e tau ki raro i te mana o te Kaunihera. Ki au me tapahi atu nga rarangi e hoatu ana i te mana o te Kooti Whakawa ki te Kaunihera, a e kore e tukua e ahau te Pire kia paahi i raro i tona ahua e takoto nei. I a ia e takoto nei, ko tetahi Pire tino kino. Hei whakaatu kau ake maku i tetahi o nga huarahi whakatupu taumahatanga ki runga ki nga hua o nga whenua o nga tangata e tuku whenua ki raro ki te mana o te Kaunihera. Me ki ake, katahi te Kaunihera ka panuitia kia haere ki tetahi kainga i roto i tana rohe, kite whakawa ki te uiui i etahi tono, i raro i te mana o te Kooti Whakawa. Me ki he £3 te moni i pau i ia mem a ka tae ki taua kainga; tokowaru mema, huihui e £24; nga utu mo te karaka me te kai-whakamaori, e £3 i te tangata kotahi, ka £6; huihui e £30. Te utu mo to ratou hokinga ki o ratou kainga e £30 huihui ka £60, mo te utu haere anake tenei. Me ki ake, kotahi marama i wha-page 86kawa ai te Kaunihera. E ki ana te Pire nei, he 10s. te utu mo nga mema i te ra, kaati, he £96 tena mo te marama. Huihui, te nui o te kaute a te Kaunihera, he £156. Na ko tenei moni, ka whiua ma nga moni hua o nga whenua e takoto nei i rare i te mana o te Kaunihera, ma aua whenua e utu. Na, kahore nei he paanga mai o nga Maori, na ratou nei nga tono i whakawakia nei e te Kaunihera, ki nga whenua o nga Maori e takoto i raro i te mana whakahaere o te Kaunihera, no aua whenua nei nga moni i utua ai te kaute a te Kaunihera. Ka tino be tenei tikanga. Tera etahi mema e korero i muri iho i au, ka ki, kahore e hiahiatia ana kia whiua nga kaute a te Kaunihera, i puta nei i runga i nga mahi e mahia e ia i raro i tetahi o ana mana, kia utua e nga hua o nga whenua o etahi tangata ke, kahore i pa ki nga take i mahia ra e te Kaunihera. Kaati, kei pohehe, kahore tena mahara e kaha, notemea, kahore he rarangi i roto i te Pire nei, e whakawatea ana i te ahua kua tohungia ake nei e ahau. Na konei, ko nga moni katoa hei utu i nga mahi katoa e mahia e te Kaunihera i raro i tenei Pire, ara, i raro i tana mana Kooti Whakawa i raro ranei i tana mana whakamahi whakahaere i nga whenua e tukua ki raro i tana mana, kia riihitia, kia moketetia, kia hokona ranei, i ta nga tangata no ratou aua whenua e pai ai, ka whiua ki runga i nga moni o nga whenua kei raro i te mana o te Kaunihera. Na, kahore he turanga waewae mo nga kupu a te tangata kii, kahore e tau ki runga ki nga moni o etahi whenua o etahi tangata ke, engari ka tau ano ki runga ki nga whenua e pangia ana e nga tono i whakawakia e te Kaunihera. Kei hea te rarangi whakaatu i tena? Kahore kau. Hei kupu whakamarama, hei whakaatu i te kino e puta i raro i tenei kupu, ma te whenua ano, mona nga tono whakawa, e utu nga kaute o nga moni i pau i te Kaunihera me ona karaka i te haerenga ki te whakahaere i te whakawa i nga tono mo taua whenua; mehemea he tika koia tenei ko te takoto o te Pire nei, kua kino ke atu i te Kooti Whenua Maori o naianei. Ko te kino e puta i raro i tenei tikanga, ko tenei: Mehemea ka roa e noho ana te Kaunihera e whakawa ana i nga tono, ka haere tonu te moni 10s. i te ra hei utu mo ia mema o te Kaunihera, hei utu mo te noho o te karaka me te kaiwhakamaori, me era atu moni e pau i te Kaunihera i runga i ana haereerenga, hokihokinga hoki ki te kainga. Na ka whiua katoatia, ka utaina enei moni ki runga ki nga whenua o nga tono e whakawakia e te Kaunihera. Na, apiti ki enei moni, ko nga moni e tonoa e te Kaunihera kia utua e nga keehi e ara mai i roto i nga tono i ia ra, ko nga moni utu hoki mo nga wikinihi me nga ota. Ka tino taumaha tenei. Taumaha atu i te Kooti Whenua Maori. I raro i te Ture Kooti Whenua Maori, ko nga moni utu haere e pau ana i te Tiati, i te Ateha, i te karaka raua ko te kai-whakamaori, me nga moni e pau ana i runga i nga whakahau ra waho a te Kooti, kahore e whiua ana ki runga ki nga whenua o nga tono e whakawakia ana e te Kooti. Whaihoki ko nga utu tau mo nga Tiati, i nga karaka, i nga kai-whakamaori, me te utu ra mo nga Ateha, kahore e utaina atu ki runga ki nga whenua o nga tono e whakawakia e te Kooti Ko te take, ko nga moni ke o te koroni katoa kei te utu i te Tiati, i te Ateha, i te karaka, me te kai-whakamaori, i runga i nga moni e pootitia ana e te Paremete i ia tau. Kaati koa, ki ta nga rarangi o te Pire e takoto nei, ma nga moni o nga whenua kei raro i te mana o te Kaunihera e utu aua moni katoa, a ko ena moni, he hua no aua whenua, ehara i te moni pooti na te Paremete, hei awhina i nga mahi a te Kaunihera. Whaihoki ko nga whenua katoa o nga tono e whakawakia e te Kaunihera, kahore e taea te uta atu tetahi kapa kotahi ki runga ki aua whenua e te Kaunihera. Kei te tino he tenei. He aha ia nei tetahi o nga take i kinongia ai te Kooti Whenua Maori? Na te nui o nga oranga me nga moni e pau ana i nga kai-kereeme, ara, i nga keehi. Kahore e tika kia tino utaina atu ki te Kooti taua he. Engari no nga Maori i nga keehi tena he. Na nga tautohetanga i whanau mai ai tena; ko nga keehi i hinga, ka piira. Mehemea ka piiratia; ka tu ano he Kooti, ka haere roa ano nga tautohe, ka nui ano nga moni e pau. Ko tetahi o nga take i meatia ai kia kore atu te Kooti Whenua Maori, na te rere ke o nga whakatau mo runga i nga ritenga me nga mana Maori. Na, page 87tera etahi mema e korero i muri i au, e ki, kahore aua tikanga tautohe e haere nei i raro i to Kooti Whenua Maori e ara mai ki te riro ko te Kaunihera hei Kooti Whakawa i raro i tenei Pire. Mehemea kei konei etahi mahara o etahi mema honore e takoto ana, maku e whakaatu atu, kei te tino he, notemea kua marenatia mai ki roto ki te Pire nei te Ture Kooti Whenua Maori o te tau 1894. He tohu aha tena? E ki ana tena; ko nga mana whakahaere katoa o te Kooti Whenua Maori kei roto kei te Pire nei, a kua whakawhiwhia hei mana mo te Kaunihera. Ka pehea oti te ahua o te whakawa, me te uiui a te Kaunihera i nga tono e hoatu mana e whakawa? Ka pera ano me ta te Kooti Whenua Maori. Kahore e penei ana na, ki te paahitia e tatou tenei Pire, ka noho, ka mahi, ka whakariterite i runga i te tika i te pono nga Maori e kereeme ana, a ka noho tonu te waimarie ki roto ki nga kaikereeme, a ka whakaaetia katoatia nga whakatau a te Kaunihera e nga Maori e tuku tono atu ana ki a ia, mana e whakawa. Kahore noa iho. Notemea kei roto i nga iwi Maori nga ahuatanga o etahi atu iwi, nga hiahia kaiponu? He aha ia nei aua hiahia kaiponu. Ko te apo kia riro i a ia te nuinga. Mehemea ka ora tonu ena ahuatanga ki roto ki te ngakau tangata, ka haere tonu ano nga tautohetohe i waenganui i nga keehi, e haere tonu ai te piki o nga moni me nga oranga e pau i nga keehi. He aha te take? Notemea ka huia te mana whakahaere whakawa o te Kooti Whenua Maori ki te mana whakamahi - whakahaere whenua ki roto katoa ki te ringa o te Kaunihera. Ko nga mana katoa o fee Kooti Whenua Maori kua whakaurua ki roto i te Pire nei e te tekiona 14 o te Pire nei. Kua kiia e ahau, ko nga rarangi e pa atu ana ki te mana whakamahi-whakahaere whenua i raro i te Pire nei, he pai ake i nga ritenga ture whenua e mana nei i naianei, a mehemea, te whai a te Kawanatanga, he mea kia whakaturia tenei Poari, ara, Kaunihera, hei whakamahi-whakahaere i nga whenua e tukua atu ki raro i a ia, tena e ahua rite tetahi wahi iti o nga hiahia o nga Maori. Kei te kaha tonu aku mahara kia meatia he mahi ma te Kaunihera i raro i tenei Pire, hei whakamahi-whakahaere whenua anake, a me patu katoa atu nga rarangi Kooti Whakawa. I te ahua o te Pire e takoto nei, a ki te paahi i runga i tenei ahua, kahore te Pire nei e tahuri ki te whakaiti, a ki te whakamama, i nga moni e pau i raro i nga mahi e mahia e te Kaunihera i raro i te Pire nei, penei me te mahara e maharatia nei e etahi o nga mema honore o te Whare nei, a kahore hoki e puta he painga nui ki nga Maori. Kua kiia ake e ahau, ko tetahi o nga whakahe tino nui a nga Maori ki nga ture e mana nei i naianei mo nga whenua Maori, na nga here e herea nei ratou, me nga whakauauatanga e whakauauatia nei ratou. Taea rawatia ake e ratou te whakawatea aua uauatanga me aua here kua pau i aua mahi te nuinga o nga moni tera e puta i te whenua i runga i te riihi, i te mokete, i te hoko ranei. Koia katoa enei aku whakahe mo te Pire nei; haunga hoki aku whakahe mo etahi o nga rarangi e pa ana ki nga mana whakahaere, ki te ahua o te utu, me etahi atu aronga, he mea ena e maharatia ana e ahau kia whakatikatikaia i roto i te Komiti o te Whare. Kaati, e hiahia ana ahau ki te whakaatu ki nga mema honore o te Whare, mo aku rarangi i kokiri ai ki roto ki te Pire nei i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, he huarahi hou mo nga whenua Maori kahore ano i whakakakahuria ki te taitara, ara, ki te Karauna karaati, tiwhikete, ota ranei. Ko te rarangi 21a, 21b, 21c, 21d, me 21e, kei raro i te upoko "papatupu," ara, whenua kahore ano i paahi noa i te Kooti Whenua Maori. I roto i enei rarangi e whai ana ahau kia whakarerekengia te ahua o te ture e mana nei i naianei, ara, o nga rarangi e pa atu ana ki nga mana tono ruri mo nga whenua papatupu, kia kaua e takoto penei; me oti rawa te ruri te whenua papatupu, a me haina rawa e te Tumuaki kai-ruri tetahi mapi o taua ruri, katahi ano ka whai mana kia tu he uiuinga take paanga ki taua whenua. Engari me whai mana te Komiti Papatupu i raro i enei rarangi ki te uiui, ki te whakawa, a ki te whakatau, i runga ano i nga korero me nga take e takoto atu ki tona aroaro, a me ahei te hapu, nga hapu ranei, te tangata, nga tangata ranei e kereeme ana ki tetahi whenua papatupu, te whakariterite te whakaoti, a me ahei te Komiti Papatupu ki te whakapumau i nga whaka-page 88otinga a nga tangata e kereeme ana ki taua whenua, ahakoa kahore ano i oti noa taua whenua papatupu te ruri, a kahore ano hoki he mapi whai mana i oti noa te haina e te Tumuaki Kai-ruri. Ko te take o enei rarangi aku, he mea kia horoia atu te tikanga e mana nei, i noho ai nga utu ruri ki runga ki te whenua mo nga tau maha, me te pikau itareti ia tau, a kia kaua ai e whai ringa nga kai-ruri ki te peehi i nga Maori kia utu i nga moni o te ruritanga, a ki te kore, ka maketetia aua riana ruri ki te makete nui o waho, e waiho ai hei whakanui haere i te taumaha, hei whakanui i te raruraru. A kia kore ai hoki he ringa mo te Kawanatanga, mehemea nana te ruri, ki runga ki te whenua. Ko tetahi o nga take, he whakamatau kia kore ai e oho nga kino i waenganui i tetahi Maori me tetahi, i tetahi hapu me tetahi, penei me nga kino e oho nei i waenganui i nga Maori i raro i te ture o naianei mo nga ruri. E mea ana hoki ahau, ma te Komiti Papatupu e uiui, e whakatau, nga tangata tika ki te whenua. Na, mo te ui a etahi, e ui nei ka taea ranei taua mahi e nga Komiti Papatupu. Taku utu atu mo tena, ae, ka taea; kahore aku awangawanga mo tena. Ka taea hoki e taua Komiti Papatupu te whakatau nga rohe potae, rohe hapu, wahanga hapu me nga rohe whanau. Ki te oti katoa enei te mahi, te tuhituhi ki te pukapuka, katahi ano ka ahei kia tonoa he ruri, i runga ano i te hiahia o nga tangata kua whakataua ra ki a ratou te whenua. Kua taea e tenei huarahi te whakakore nga huarahi e oho nei nga kino i raro i te ture o naianei. A kua kore e takoto roa nga moni ruri, hei taumaha ki runga ki te whenua, mehemea ka whakaaetia enei rarangi aku.

Te Roretana (Mr. Rolleston).—Ma wai e utu te ruri?

Hone Heke.—Ma te whenua ano e utu. Mehemea ia e ruritia te whenua, ma te whenua ano e utu; engari kahore he tikanga e ruritia ai te whenua i mua o te whakawakanga, uiuinga, whakataunga hoki a te Komiti e whakaturia e nga Maori e kereeme ana ki taua whenua. I raro hoki i te ture o naianei me mo mua te ruri i te whakawa, na kona ka roa te takotoranga o nga moni ruri hei taumaha ki runga ki te whenua, ki kona pikau itareti mo nga tau, hei taumahatanga ki runga ki te whenua. E penei ai na nga uauatanga o nga ture, me te he o te takoto o nga rarangi mo nga mana e rua i roto i te Pire nei. E whai ana ahau kia kore atu tena ahua me tena taumahatanga, a ma nga tangata e kereeme ana ki te whenua e whakatu he Komiti mo ratou i roto ano i a ratou, a ma ratou ano e whakaatu nga rohe, e whakaae hoki, ka tuhituhi ai ki te pukapuka.

Tetahi Honore Mema.—Ko e hea rohe ena?

Hone Heke.—Ko nga rohe tawhito, rohe tupuna. Kia oti katoa enei tikanga i te Komiti te kimi, te whakatau katahi ano ka ahei kia haere he ruri, ki te hiahia nga tangata i whakataua ai ki a ratou te whenua e te Komiti. Kua whakamatauria tenei huarahi i te tau, 1887, e Maihi Paraone Kawiti. I te tau, 1887, ka karangatia e ia he hui, hei huinga mai mo etahi rangatira, ko te mahi, he mea kia whakakorerotia, a kia hanga he tikanga hei whakarahui i o ratou takiwa whenua papatupu. Oti ana [gap — reason: damage] nga hapu kia whakarahuitia o ratou takiwa, a ko taua whakarahuitanga he mea perehi ki roto ki te pukapuka e purutia nei e ahau. Kua oti katoa nga rohe te whakaatu, me nga rarangi ingoa o nga whanau. Kaati, ko taua Rahui Rohe Potae nei, kua kiia e ahau me nga rangatira o Ngapuhi, o Te Rarawa, me Te Aupouri kia tirotirohia, kia whakatikatikaia ano, ko te whakaotinga hoki tenei i oti i roto i te raruraru kua mutu ake nei. Ka tu he hui ma nga hapu e kereeme ana a nga ra e haere mai nei. Mehemea ka oti taua mahi i roto i tenei keehi, he aha te oti ai i roto i etahi keehi penei ano i runga i te Motu nei. Ae, kua oti ano tetahi keehi penei ia Iraia Kuao. Ko te huarahi tenei e taea ai te whakakore atu nga moni utu ruri, me nga itareti i te tau, i runga i nga whenua papatupu; ma nga rarangi 21a, 21b, 21c, 21d, 21e, i uru nei i au i roto i te Komiti mo nga Mea Maori.

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—E te Pika, ahakoa kaore i ata rite tenei Pire ki oku hiahia—ara, ki nga hiahia o oku iwi o te Tai Rawhiti—engari i tautokona e au te Pire nei i te korerotanga ai i te Komiti mo nga Mea Maori. I penei taku tautoko: tetahi o nga tino take o tenei Pire he whakamutu i te hoko o nga whenua Maori, a e tautoko ana page 89ahau i tena. Tuarua, kia whakaturia he Kaunihera hei whakahaere i nga whenua Maori. Tuatoru, kia whakaturia he Komiti Poraka, ma aua Komiti e tuku atu ki te Kaunihera nga whenua e hiahiatia ana e nga tangata nona ma te Kaunihera e whakahaere, me te tohutohu atu te Kaunihera i nga hiahia o aua tangata mo aua whenua o ratou. Kaati ko ena tikanga katoa kei roto i te Pire e takoto nei i o tatou aroaro e aro katoa ana hei pupuri i te mana o te Maori ki tona whenua. Ara, penei na i raro i tenei Ture, mehemea noku te whenua, ka whai mana ahau ki te tohutohu atu ki te Kaunihera i oku hiahia mo toku whenua. A kua mohio te Kaunihera ki aku hiahia i runga i tena tohutohu, heoi mana ko te whakatutuki i ena hiahia oku. Koia tena nga tino take nunui o tenei Pire i tautokona ai e ahau. Mo nga pekanga ketanga me era aronga pakupaku e mau nei i roto i te Pire, ahakoa kaore au i te whakaae ki te katoa o ena mea, engari e penei ana taku kupu. Paahitia atu te Pire i runga i tenei ahua ona, ka whai takiwa noa atu tatou ki te whakatikatika i ona wahi tena e kitea e tika ana kia whakatikatikaina a taihoa ake nei. Kua korerotia atu e au nga painga nunui kua kite ahau kei roto e noho ana hei ora mo te iwi Maori; kaati ko nga whakawhanuitanga haeretanga me nga whakapekanga me nga whakatutukitanga me era atu mea pakupaku e toe ana, ka taea noatia atu era te waiho atu mo tetahi atu takiwa whakaotioti ai. Ka korero ahau i naianei mo te mana whakahaere me era atu tikanga kei roto i te Pire nei e noho ana. Tetahi wahi o tenei Pire e ki ana, ko te Tiamana, ara, te Tumuaki o te Kaunihera Maori hei tetahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori; a ka wehea pea te Motu o Aotearoa kia ono ona takiwa, no reira kia ono ano hoki nga Tiati o te Kooti Whenua Maori ka rite ena nohoanga. Kaati, ka pau katoa ki kona nga Taiti o te Kooti Whenua Maori, ina hoki ka tu ko ratou hei Tumuaki mo nga Kaunihera Maori, a kaore ratou e watea ki te mahi i a ratou mahi tuturu ake o te Kooti Whenua Maori, a ki taku mahara he take tino tika tena e mutu atu ai tena mea te Kooti Whenua Maori. Ko nga moni e pau ana i te Kooti Whenua Maori e tae ana ki te £13,000 i te tau, ki te tikanga, hui atu ki te utu o ona Ateha me ona apiha, me era atu raruraru pera. Ki taku mohio he mea tika me homai tetahi wahi o tena moni hei whakaea i nga raruraru tena e ara i runga i tenei tikanga hou e whakaturia ana e tenei Pire. Mehemea ka homai kia £8,000 kia matou o roto i tena £13,000, hei awhina i te whakatutukitanga o nga tikanga e whakaaturia ana i roto i tenei Pire, ka toe tetahi £5,000 o taua moni mo te koroni; a ko nga moni utu rati o nga whenua Maori e ka riihitia ka tika kia tangohia tetahi wahi hei utu i te ruri me nga hanganga rori e tika ana kia mahia hei tikanga e ngakaunui ai te Pakeha ki te haere ki runga ki aua whenua tirotiro haere ai hei riihi ma ratou. Kaati, mehemea ki te tae ki te hikipene i te eka te huihuinga o te utu o te ruritanga me te hanganga rori, a ka retia te whenua mo te kotahi hereni i te eka, kaore he uauatanga o te whikanga i tena ahua ka kitea ka ea katoa atu te utu o tena ruri me tena mahinga rori i nga moni reti o te hawhe tau tuatahi; a ahakoa ano ki te tae ki te kotahi hereni i te eka te utu o te ruritanga me te mahinga rori ka ea katoa atu ena rarurau i nga moni reti o te tau tuatahi. Engari kei te mohio koutou ki te titiro i tena ahua no reira e kore ahau e whakaroa i te korero mo tena take. Me hoki tatou ki muri titiro ai i te ahua me nga tikanga e pa ana ki runga ki nga whenua Maori e riihitia ana i nga tau kua hori ake nei. Ki te riihitia e te Pakeha te utu i te £100 i te tau hei moni reti mo tetahi tekau mano eka whenua Maori me taua whenua, me te mohio ano o te Pakeha ra e £500 ke te reti tika mo taua whenua. Kaore taua Pakeha e whakahua i te £500, engari £100 noa iho tana e whakahua ai. Ko te take e kore ai e taea e te Pakeha te hoatu i te reti tika, he uaua rawa he taumaha rawa no nga turehei whakariterite mana ka riro atu ai i a ia tana riihi, he nui noa atu ana moni e pau i te utunga i nga roia, me nga kaiwhakamaori, me nga karaka, me nga kaiwhakahaere, me nga tangata e haere ana ki te harihari haere i te pukapuka riihi kia hainatia e nga Maori nona te whenua. Me te utu ano hoki i nga Maori tahae e tahuri ana ki te whakakiikii i nga tangata nona te whenua kia hainatia e ratou te page 90riihi. Tena e pau te rua tau tuturu, nuku atu ranei, katahi ka oti te riihi a te Pakeha ra, a e whia ranei ana mano pauna i pau ka riro atu ai i a ia te riihi. Ko te take i pena ai te uaua ko nga ture whenua Maori e mana nei i naianei. Kaati, ki te whakakorea atu ena ture, a ka whakaturia mai ko nga ritenga o tenei Pire hei riiwhi, katahi ka kitea, mehemea e wariungia ana te moni reti tika o tetahi poraka whenua kia £500 i te tau a ka maketetia tana riihi, ka riro katoa tena £500 i te Maori nona te whenua. Kei toku nei takiwa kei te £100 i te tau te tuturutanga o nga moni reti e hoatu ana mo ia 10,000 eka o te nuinga o nga whenua e retia ana i naianei; engari he tino mate tena—otira ka kore atu tena mate i tenei Pire mehemea ka paahitia hei ture. Me whai kupu ahau mo te tiute pane Kuini e utaina ana ki runga ki nga whenua Maori. Tekau pauna i te rau pauna. He tino mate taumaha tena i nga tau kua taha ake nei; engari i raro i nga ritenga o tenei Pire ka tukua ki te Kaunihera te whakahaere o nga whenua, a ka whai mana te Kaunihera ki te tuku i nga whenua ki te reti, ma kona ka kore atu enei taumahatanga e mana nei i naianei. I te takotoranga o te Pire i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i ki atu ahau, ki taku whakaaro, kaore e tika kia whakakorea rawatia atu tena tiute, engari me whakahoki iho, a ko taku korero ano tera i naianei. Ki taku me whakahoki iho tena tiute kia £2 i te £100. Ko te moni tena kei te whakaea i nga raruraru o nga Kooti Whenua. E kohikohia ana e te Kawanatanga e puritia ana e ratou, a e whakapaua ana e ratou mo nga Kooti Whenua. Kaore ahau e hiahia ana kia riro ma nga whenua e utu nga tangata e whakaturia ana hei whakahaere i aua whenua. Tena ano pea etahi aronga tikanga o roto i tenei Pire e tika ana kia ata whiriwhiria, engari e penei ana taku tohutohu atu, tukua kia paahi te Pire, a hei te tau e haere mai nei ka taea te whakatikatika nga wahi tena e kitea e tika ana kia whakatikatikaina. Tenei ano tetahi kupu aku, kia uru te Pire ki te Komiti o te Whare hei reira, ki taku, me whakauru atu he rarangi e whakahoki ana i te tiute pane Kuini kia £2 anake i te £100 me te hanga ano he tikanga e hoatu ai te £13,000, e pau nei i te Kooti Whenua Maori i ia tau, ki te Kaunihera Maori hei awhina i ana mahi. Mo te taha ki te Kooti Whenua Maori; ki taku mahara kei te pai te takoto, ina hoki ki te whakahaerea nga mana he hoatu ana e tenei Pire, ka ahei nga tangata nona tetahi poraka whenua ki te whakatu Komiti mo ratou, a ma taua Komiti e tohutohu atu ki te Kaunihera nga hiahia o nga tangata mo to ratou whenua, heoi te mahi ma te Kaunihera ko te uiui i te aronga, ka kitea kei te tika, ka whakatutuki i te hiahia o nga tangata nona te whenua. A e ki ana ahau ki te tupono ka ara tetahi take mo runga mo tetahi poraka whenua kaore e taea te whakaoti tika e te Komiti o taua poraka hui atu ki nga tangata nona, me whai mana te Kaunihera ki te karanga atu i te Komiti o tetahi atu poraka ma ratou e korerorero e whiriwhiri me e kore e taea e ratou te whakaoti pai i taua raruraru. Na mo te taha ki te whakahaerenga o nga whenua, me nga taumahatanga e kiia ana tera e ara e ka noho roa te Kaunihera me era atu korero pera, e penei ana taku korero, ka oti nga whenua te tuku atu ki raro i te whakahaere a te Kaunihera, ara, ka whakahaerea, ka tapatapahia, ka riihitia, heoi ano kua oti, kaore kau he mea i toe hei mahi ma te Kaunihera; ka mutu tonu i kona te mahi a te Kaunihera mo ena whenua. Katahi ka hoatu ko era atu whenua ki te Kaunihera mana e whakahaere a ka oti ena, heoi ano, kaore kau he mea i toe hei mahi ma te Kaunihera. Tena koutou e kite e kore e roa ki te Tumuaki anake o te Kaunihera raua ko te Karaka e kohikohi ana i nga moni me te utu atu ki nga tangata nana. Kaore rawa au i te mahara e meatia ana ka penei he tikanga, ara, ka riihitia te whenua i te tau kotahi ka paahitia e te Kaunihera katahi ka haere tonu te mahi a te Kaunihera tau atu tau atu ki te uta taumahatanga ki runga ki taua whenua. Kaore rawa i te pena te tikanga ki taku nei mahara. Kaore ahau e pai kia hoatu ano ki te Kooti Whenua Maori te mana ki te uiui me te whakahaere whakawa ki runga ki nga whenua Maori. E ka titiro ana abau ki nga mahi a te Kooti Piira kite ana ahau tera etahi poraka whenua Maori kua whakataua e te Kooti Piira ki etahi tangata kore rawa atu nei o page 91ratou paanga ki reira, a heoi te take i pera ai ta ratou whakatau ki taku mahara be mohio no ratou ko te huarahi tata tena e whakatuwheratia ai ano taua whakawa, kia whai mahi ai ano ratou mo runga i aua whenua; he mohio no ratou ki te kore ratou e mahi i tetahi tikanga pera ka pau katoa nga mahi a ka kore he mahi ma ratou. Koia ahau i ki ai, a ko taku korero ano tenei i mua. Kaore ahau e pai kia tukua te Kooti Whenua Maori kia mahi ano i ana mahi, i te mea he torutoru rawa nga eka whenua e toe ana ki nga iwi Maori, a me waiho ena toenga whenua ma nga Maori ano e whakahaere. He takitahi rawa nga mea e kiia ana ma te Kaunihera anake e whakatau, ara, ko nga take anake kaore e taea ana e nga Komiti Poraka, e nga tangata ranei nona nga poraka te whakahaere; a e tika ana ano kia pena, ko te take he Maori etahi o nga mema o te Kaunihera, he Pakeha etahi. Mehemea i whakaae tenei Whare kia mahia tetahi Pire motuhake, ka paahi ai hei Ture mo te Tai Rawhiti anake, kua tino tahuri ahau ki te hanga Pire kia poto katoa ki roto aku hiahia mo runga i tenei take; engari ko te ko te he tenei, tokotoru matou nga mema Maori o te Motu o Aotearoa, a ko ia tangata kotahi o matou tokotoru e takoto ke ana tana mahara tana mahara mo tana i mohio ai e tika ana kia mahia, te tukunga iho o tena ahua, huihui ana matou a whakama[gap — reason: damage]au ana matou me te Kawanatanga ki whakakotahi i o matou whakaaro, a koia tenei te whakaotinga ko te Pire nei. Ki toku nei whakaaro kei tawhiti noa atu te Pire nei i te tino tuturutanga o taku hiahia. Engari, he ahakoa, i nga tino take whakaupokotanga kua homai, a koia tenei e tautokona nei e au. Kua korero ake ahau mo te taha ki nga menemana me nga whakatikatikanga tena e kitea a taihoa ake nei e tika ana kia mahia, ka taea ena e tatou a tona wa tika. Ko tenei kua whiwhi tatou i nga whakaupokotanga o nga tino take nunui e ora ai te iwi Maori. Kaore au e whakaae atu ana ki nga korero a nga tangata e ki nei me whakaae te Kawanatanga kia hoko te Maori i ona whenua ki tana tangata i pai ai. Ki te whakaaetia tena—te hoko noa atu ki te tangata [gap — reason: damage] noa—kotahi anake pea miriona eka kei te toe ki a matou a heoi te take i toe ai na te homaitanga anake a te Kawanatanga i tana taurekareka hikipene i te eka mo nga whenua Maori; tena mehemea i rahi tana moni e homai ana kua pau noa atu. Kaati, kaore kau oku nei hiahia kia whakawhanuitia te huarahi e taea ai e nga Maori te hoko i o ratou whenua. Mo te aha hoki kia hokona? Na, mo te korero a etahi i rangona e au e ki ana e rima miriona eka kei te toe ki nga Maori. Kei whea koia tena rima miriona? Kei runga ki nga tihi o Tararua me nga wahi kino pera e kore nei e tae atu te tangata. Ko nga wahi pai katoa o nga whenua kua riro noa atu i te Pakeha. Tena ko wai te tangata e haere hei hoa haere atu moku i konei ki Pamutana tirotiro haere ai tohutohu ai ki ahau i nga wahi o era whenua kei te toe ki nga Maori? Akuanei ka kitea kei runga kei nga tihi o nga maunga me nga pari kohatu me era atu waihi kino nga whenua e toe nei ki nga Maori. Tena pea e kitea kia kotahi kia rua ranei eka ki te wahi pai, raorao, what tikanga o te whenua. Koia ahau i ki ai kaore rawa oku hiahia kia whakaurua tetahi tikanga ki roto ki tenei Pire e waihotia ai hei huarahi e haere tonu ai te hoko a te Pakeha i nga whenua Maori, ahakoa mo te moni nui atu i nga moni e hoatu ana i naianei. Kei waenganui i te rima tekau i te ono tekau miriona nga eka whenua o tenei Motu kua pau te hoko atu e te Maori ki te Pakeha, a ahakoa kua utua ratou ki te moni mo tena rima tekau ono tekau ranei miriona eka i hokona e ratou ki te Pakeha, engari kaore rawa ahau e kite ana i tetahi mea whai tikanga kia kotahi nei i riro atu i a ratou mo tena moni. Kaore kau a ratou nei tima, kaipuke, aha atu ranei, i riro atu i a ratou mo ena moni. Kaore kau a ratou paparakauta, toa ranei—ahakoa ko nga tu toa pera me a nga Hainamana i etahi wahi o te whenua nei—kaore kau rawa a ratou nei mea pera. Engari ki taku ki te taea tenei Pire e tatou te paahi heoi, kua taea e tatou te whakaora o tetahi wahi nui o nga mate o te iwi Maori.

Kapene Rahera (Captain Russell, mema mo Haaki Pei).—Ki tana kaore e taea te Pire te whakahaere i naianei, notemea he poto rawa te taima, kua tata tonu hoki te mutu o te Paremete. Tuarua, ki page 92a ia, me wawahi nga whenua o nga Maori ki ia tangata ki ia tangata, ma tera anake ka mau te whenua o te tangata Maori ki a ia, ma tera anake ka tupu te tangata Maori. Ki tana kaore e pai te Kaunihera hei whakahaere i nga whenua o nga Maori; he tikanga pai te whakatuturu i etahi papakainga mo nga Maori. Engari i te poto o te taima e kore pea e taea te mahi o te Pire i tenei tuunga o te Paremete.

He roa ana korero, me titiro i Hansard.

Ka mutu a Kapene Rahera ka tu ake ko Honore Timi Kara. He tautoko tana i te Pire, he mea me paahi i tenei tuunga o te Paremete. Me tana whakamarama haere i nga tikanga o te Pire. Me titiro te roanga o ana korero i Hansard. I muri i a ia ka tu ake ko Tiaki Tiwini. He tautoko tana i te Pire me tana whakamarama haere i nga tekiona i whakaurua e ratou i te taenga o te Pire ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori. Tirohia i Hansard te roanga o ana korero.

No te mutunga o tana ka tu ake ko—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Nui rawa atu taku koa me te hari o taku ngakau i te whakatakotoranga mai o tenei Pire e te Pirimia ki te aroaro o te Whare. Ko tetahi mea tenei e tumanakohia nuitia ana e nga iwi Maori o nga wahi katoa o tenei Motu. He tikanga tenei hei whakaora i a ratou. Ki taku mahara e hara i te mea ko te Pirimia, te tangata e tika ana kia whakamoemititia mo te homaitanga i tenei Pire kia mahia e te Whare, engari ko te Kawana hou i tukua mai nei ki konei hei reo mo te Kuini ki konei. Kaati ra, i te mea kei te pena te aronga, ka tino kaha rawa te whai atu a taku ngakau kia pau katoa mai nga taha e rua o tenei Whare ki te tautoko i tenei Pire. He maha noa atu nga whakamaramatanga atu ki nga mema honore o tenei Whare i nga mate me nga taumahatanga e peehi nei i nga iwi Maori i roto i enei ra. Ta matou titiro ki tenei Pire ko te puawai tuatahi tenei kua homai e te Kawanatanga o tenei koroni ki te iwi Maori. Penei ta matou whakarite, ko te puawai tuatahi o tenei mea o te kiekie (he tawhara te ingoa) he mea tapu tena; kia kainga ra ano e te atua te puawai tuatahi, katahi ka tukua kia kainga e te tangata. Koia ahau, e te Pika, i ki penei ake ai; ahakoa kaore i uru ki roto ki tenei Pire nga hiahia katoa o nga iwi Maori o tenei Motu, otira ko te painga tuatahi tenei kua homai, ko te puawai tuatahi tenei. Heoi ano te tino painga nui e kite ana ahau i roto i tenei Pire ko te whakamutu i te hoko a te Kawanatanga i nga whenua o nga Maori, a hei whakatutuki i taku whakatauki i mua ake nei, e whakaae ana te Kawanatanga kia homai etahi mana ki nga Maori e taea ai e ratou te whakahaere pai i o ratou whenua, pena me nga mana e whakahaeretia nei e te Kooti Whenua Maori i naianei. Ka kitea tena tikanga kei tekiona 14 o te Pire. Kaati, e te Pika, e penei ana taku korero, ahakoa ko te hiahia pea tenei o nga Kawanatanga o mua timata i a te Makarini tae mai ki naianei, he homai i tena mana ki nga Maori,—a e mohio ana ahau i pena ta te Makarini whakaaro—katahi ano te hikoitanga tuatahi i runga i tena mahara. A taku titiro hoki ki tetahi o nga tikanga o tenei Pire e ki nei kia whakatuturia he Komiti Poraka e nga Maori nona nga poraka whenua, mana e uiui, mana e whiriwhiri, mana e whakatau nga kereme me nga whai paanga o nga Maori nona te whenua, taku titiro ki tena tikanga e whakatutuki ana tena i te whakaaro a Hori Kerei. Me whakaatu ano ahau ki te Whare kaore an i te ki e tino hangai ana tenei Pire ki runga ki aku hiahia kotoa, engari e aronga ana ki runga ki tetahi wahi o taku hiahia. Mo te taha ki nga kupu whakahe a te mema honore mo te takiwa Maori o te Tai Tokerau (a Hone Heke), penei ana, ki te paahi tenei Pire hei tore, ka tino kaha rawa atu nga taumahatanga ki runga ki nga whenua Maori, e penei ana taku kupu: Ki taku mahara, e te Pika, kaore pea te mema honore i mohio kite tikanga o ana korero, a heoi te kupu mo ana korero, he whakararuraru noa iho i te Pire nei tera mahi ana. Me pewhea hoki ia e mohio ai ka pena me tana e korero nei nga mate e ara i raro i tenei Pire, kia whakamatauria ra ano ona tikanga katahi ka mohiotia? I ki te mema honore mo te Tai Tokerau ka tonoa kia utua e nga Maori no ratou nga whenua ka tukua ki raro ki te whakahaere a te Kaunihera etahi moni nui whakaharahara hei utu i nga mema o te Kaunihera. Kaati, e te page 93Pika, i runga i toku nei mohio ki tenei Pire e penei ke ana tona tikanga: ko nga mema o te Kaunihera kaore e hoki iho i te tokowha kaore hoki e neke atu i te tokowaru to ratou tokomahatanga. Kaati, ahakoa ki te tae ki te tokowaru tangata nga mema o te Kaunihera, a ka noho tonu ratou pau noa te tau tuturu, e kore e neke atu i te £800 nga moni e pau i a ratou, otira me ki ahau i te £1,000 hui atu ki nga utu haereerenga me era atu raruraru katoa. Engari ka mea atu ahau ki te mema honore kia ata titiro marire ia ki te Kooti Whenua Maori e mahi nei i naianei i nga wahi katoa o te Motu. Ki taku mohio, e te Pika, kaore e hoki iho ana i te £10 i te ra kotahi nga moni e pau ana i te Kooti Whenua Maori. A mehemea ka kaha rawa te titiro a te mema honore ki tenei ahua tena ia e kite e tae ana ki te £3,600 te moni a te koroni e pau ana i te tau nei utu i tena Kooti Whenua Maori. Heoi taku kupu mo runga i nga korero a te mema honore nei (a Hone Heke) me te mea nei kei te tino kuare rawa atu ia ki te take i korerotia nei e ia. Na, i korerotia ano e te kai-arahi o te Apitihana tana whakaaro mo runga i tenei take, i ki ia kaore rawa e tika kia toru anake nga Kaunihera mo te Motu o Aotearoa, me tana tohutohu i tana i mohio ai hei ritenga e mama ai e iti ai hoki nga moni e pau kaua e whakaturia kia toru anake nga Kaunihera, engari kia ono. Kaati, ki taku mohio, i wareware pea te mema honore ki tenei aronga i a ia e korero ana i tena kupu ana. E toru nga takiwa nunui o te Motu o Aotearoa—te Takiwa pootitanga Mema Maori o te Tai Tokerau o te Tai Hauauru, me te Tai Rawhiti—e toru tonu ena takiwa nunui, a mo te aha hoki kia whakaturia kia ono rawa Kaunihera mo roto i ena takiwa e toru? No te mea e penei ana te tikanga: e meatia ana me whai mana te Kaunihera ki te whakatu Komiti Poraka, i roto i nga tangata nona nga poraka whenua, i tena takiwa i tena takiwa, hei mema ano aua Komiti. Na, no te korerotanga a te mema honore, ka ki ia ko te take i mea ai ahau—ahakoa pewhea te tikanga mo era atu takiwa—me kotahi anake te Kaunihera mo te takiwa o te Tai Hauauru, he mea tena naku kia riro mai pea moku te nuinga o nga pooti o taua takiwa. Heoi taku kupu mo tena korero, kaore rawa oku nei wehi mo toku nei nohoanga i roto i tenei Whare, kore rawa atu.

Kapene Rahera.—Kaore ahau i korero pena.

Henare Kaihau—Kaati, i pohehe pea taku whakarongo ki te kupu a te mema honore; engari i ki ra ia ka mate te iwi Maori mehemea ka whakaaetia taku tikanga. E penei ana taku korero: i pootitia mai ahau a i tukua mai hoki ki konei, ki tenei Whare, e tetahi wehenga nui o nga iwi Maori o te takiwa o te Tai Hauauru. I tukua mai ahau ki konei e nga tangata nunui me nga rangatira o nga iwi me nga hapu o toku takiwa pootitanga hei mangai whakapuaki atu o ratou whakaaro me o ratou hiahia ki te aroaro o tenei Whare. Engari kaore au e pai kia pohehe mai koutou, nga mema honore, ki taku korero, koia ahau ka ki penei atu ai kia koutou, kaore i te tino pai ki ahau te Pire nei i runga i tenei ahua o te hanganga, heoi ra taku, pai atu tenei i te kore rawa. Ko te hiahia o te nuinga o nga iwi Maori o te Tai Hauauru, me whakatu he Kaunihera Maori motuhake hei whakatutuki i o ratou hiahia mo o ratou whenua; engari i matua tono mai ratou ki te Whare kia hoatu tena mana ki a ratou. E hara i te mea katahi ano tenei painga ka inoitia, ko te mahi tuturu tena he inoi i tenei inoi i te tau i te tau i roto i enei tau maha noa atu. Kaati, katahi nei te Pire ka takoto ki o tatou aroaro, engari e whakamana anake ana i nga mea i tonoa e matou kia mahia i te tau 1886. Kua tae noa atu tenei tono ki te Kawanatanga a te Kuini i Ingarangi, a ko te kupu i tukua mai e te Kuini ki te Kawana o tenei koroni, whakautu i te tono i tukuna atu ra ki a ia, i penei na, me whakamana te hiahia o nga Maori. Koia ahau i ki ai e tino tika ana kia tino whakamoemiti atu ahau ki te Pirimia mo tona kaha ki te whakatakoto mai i tenei mea nui ki te aroaro o te Whare i enei nga ra whakamutunga o te Paremete, notemea e mohio ana tatou kaore e penei ana te whakahaere o nga Pire katoa. Ko nga rarangi o te Pire e mea ana kia hanga he huarahi e taea ai e nga Maori te riihi i o ratou whenua, e pai ana, ko te hikoitanga tuatahi tena i runga i te huarahi e tae atu ai ki te ora te iwi Maori. He maha noa atu o matou page 94taenga atu ki te Pirimia mo runga mo tenei take kia hanga he Ture hei whakaora i te Maori, a ki taku mahara ko nga mema Pakeha kei te arai i tana hiahia, pena kua mahia noatia atu e ia he ora mo te iwi Maori. Ka patai ahau i tenei patai ki te Whare: He aha koia te take e kore ai e tika kia whai mana nga Maori ki te whakahaere i o ratou hiahia. Ki runga ki o ratou whenua? He aha hoki te take kia herea te whenua o te Maori kia kaua rawa e taea e ia te whaka haere hei painga mona, i te mea nona ano tona whenua, e hara i a wai, nona ano? Ma nga mema Pakeha o tenei Whare e ki mai ki ahau ki te herea penatia o ratou whenua, e kore ranei ratou e tangi penei ano me matou e tangi nei? Maku e whakamahara atu ki te Whare i te takototanga o tetahi Pire ki te aroaro o tenei Whare i era tau atu, e mea ana taua Pire kia tangohia e te Karauna, i runga i etahi tikanga, etahi whenua nunui o etahi Pakeha; i nui rawa atu te tangi me te aue o aua Pakeha mo taua Pire. A ko nga painga katoa i hua mai i runga i nga whenua Maori, i uru ano hoki nga Maori e toru tekau ma rima mano o te Motu o Aotearoa nei ki te hoatu i ta ratou wahi o aua painga, i pau anake ki hea? Kaore nga Maori i whiwhi i tetahi wahi o aua painga. E penei ana taku korero mo tenei Pire: Kaore e tika kia tonoa ma te whenua e utu nga raruraru o te Kaunihera ina tukua mana e whakahaere nga whenua o nga Maori; engari me hoatu tetahi wahi o nga moni o te koroni, ara, te wahi e utua ana e nga Maori ki te koroni, me hoatu ko tera hei utu i nga raruraru o te Kaunihera. E ki ana ahau kua nui rawa ena painga o te Maori kua riro i te Kawanatanga me te iwi Pakeha. Ara, nga painga e hua ana i runga i nga whenua o nga Maori tae noa ki nga whenua Maori kua riro i Kawanatanga te hoko. Koia ahau i ki ai i taku rongonga kia Honore Timi Kara e whakahe ana ki tenei wahi o te Pire e hoatu ana i nga mana whakawa ki te Kaunihera Maori, heoi taku mahara i pohehe pea era kupu ana, notemea e tino mohio ana ia—kaore rawa ia e kore te mohio—ko te Kooti Whenua Maori te mea kino rawa atu nana i uta nga taumahatanga kino ki runga ki nga whenua Maori. E tino mohio ana ahau kei te tika noa atu taku ki atu ki nga mema honore o tenei Whare, ki te paahi tenei Pire hei tare, katahi ka ora nga iwi Maori me o ratou whenua i tetahi wahi nui o nga taumahatanga me nga mate e peehi nei i a ratou i roto i enei ra. E te Pika, kia tae ki te takiwa tika hei penatanga ka tono atu ahau ki te Pirimia kia wbakatikaina a tekiona 38 o te Pire. Ko tera tekiona hoki e mea ana me ahei kia whakatutukitia e te Karauna te hoko o nga poraka whenua kua timatatia te hoko i mua atu i te hanganga o te Pire nei. Ka tono atu ahau ki te Pirimia kia whakangawaritia nga ritenga o taua tekiona. Otira ka kaha atu i tena taku kupu, me penei atn ahau, ki te kore te Pirimia e whakaae ki te whakatikatika i taua rarangi, kaore rawa ahau e tautoko i tena rarangi. Heoi nga wahi o tenei Pire e tautokona e au ko nga wahi anake e mahara ana ahau hei ora hei painga mo te iwi Maori. Kaati ra, e te Pika, i te mea kua tata te pau o taku taima, kaore e taea e au te timata i tetahi take hou hei korero maku, e kore au e whakaroa noaiho i te Whare nei, me mutu i konei aku korero.

He maha nga mema i whai-korero i muri i a Henare Kaihau, ka mutu a ratou korero tukuna ana te Pire ki te Whare, a whakaaetia ana e te Whare kia Komititia.

I Roto I Te Komiti.

Tekiona 1.—Ingoa Poto.

Te Mete (Mr. Smith, mema mo Karaitiati).—Ka motini ahau kia nukuhia te Komititanga o tenei Pire ki tetahi atu ra.

Heoi tukuna ana ki te pooti, a waahi ana te Komiti.

I te Ae, 26.

• Allen, J.
• Bollard
• Brown
• Carson
• Crowther
• Herries
• Kelly
• Lethbridge
• Lewis
• MoGuire
• McNab
• Masaey
• Monk
• Montgomery
• Moore
• Rawlins
• Rolleston
• Russell
• Sligo
• Tanner
• Taylor
• Thompson, R.
• Thomson, J. W
• Wason.
• Kai-tatau.
• Hutchison, G.
• Smith

I te No, 24.

• Allen, E. G.
• Cadman
• Carroll
• Fisher
• Flatman
• Gilfedder
• Graham
• Hall-Jones
• Hake
• Holland
• Houston
• Joyce page 95
• Kaihau.
• Lang
• Lawry
• McKenzle, R.
• McLean
• Parata
• Pare
• Seddon
• Stevens
• Symea
• Kai-tatau.
• McGowan
• Mills

Nga Pea.

• Tautoko.
• Buchanan
• Duthie
• Fraser
• Hutoheson, J.
• Mackenzie, M.
• Wright.
• Turaki.
• Duncan
• Field
• Ward
• Millar
• McKenzie, J.
• Meredith.