Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Motini Turaki I Te Kawanatanga

Motini Turaki I Te Kawanatanga.

No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka whakahaerea te korero whakahoki i te Whai - korero a te Kawana.

Tiaki Tiwini (Mr. Stevens, mema mo Manawatu).—Na tenei mema honore i timata te korero. Ko enei e whai ake nei nga kupu o tana whai-korero i pa ki te iwi Maori, ara: E te Pika, i roto i te Whai-korero a te Kawana, i rongo ahau i etahi kupa i hamumutia e ia mo te iwi Maori. I whakamoemiri te Kawana mo te taenga o te tino raugatira nui o te iwi Maori o Waikato kia kite i a ia. A i puta he kupu ma te Kawana tera ia e haere ano a muri ake nei ki te torotoro i nga iwi o Waikato; a e tumanako ana ahau ina haere ano te Kawana kia kite i nga iwi o Waikato tera e nuku noa atu nga painga e puta ki nga iwi e rua i taua page 16haere ana ki reira. He tika tonu kei te piri pono kei te pai nga iwi e rua ki a raua, engari ko te hiahia o nga Pakeha kia whakahaerea nga mahi katoa e tino honohono ai nga iwi e rua ano he iwi kotahi e noho ana i Nui Tireni. Kua kite iho au i roto i te niupepa o tenei ra kua takoto i nga tamariki kura o te Kareti i Te Aute he tikanga whakahaere i tetahi mahi ma ratou, a ki taku titiro he tika rawa atu te aronga o taua mahi a ratou. E whai ana ratou kia tupu haere ratou tahi me te iwi Maori i runga i nga tikanga e pai ai te noho i nga kainga, e whiwhi ai hoki i te taonga. Kua kite au i nga kupu a te Tumuaki Kai-rehita, a ki tana korero e toru nga tino take, tera atu ano etahi, i kore ai e tino tae ki tona tutukitanga te ora me te whai rawa o te iwi Maori o tenei koroni, a i kore ai te Maori e tino whiwhi i nga ritenga Pakeha. Ko te take tuatahi, he maha rawa no nga tamariki kohungahunga e matemate ana, i runga i te kikino o nga kai, i te makariri, i te paruparu o nga kainga; tuarua, ko nga whaea kua ngehe te tupu i nga mahi tutu kai waipiro o mua atu; a te tuatoru, ko nga mahi a nga tohunga Maori, apiti atu ki te kuare o te Maori ki te tiaki i nga turoro. E toru enei take, he take nunui anake, otira ki toku nei whakaaro te tino take kaha atu i kore ai nga Maori o tenei koroni e whakauruuru e whakarite i ta ratou noho me ta ratou whakahaere tikanga ki ta te Pakeha, he kore no tatou e hoatu ture mo ratou e taea ai e ratou a te Pakeha whakahaere. Tena ia na, tirohia i tetahi kainga Maori, tena pea tekau mano tae atu ki te toru tekau mano nga eka whenua a te hapu nona taua kainga. Tena, he pehea te ahua? Ina te ahua, ka whakataua te whenua e te Kooti ki a ratou, otira kaore e wawahia ki ia tangata ki ia tangata tona ake piihi o taua whenua. Na, ki taku, ki te kore e whakaritea te noho o te Maori i tona whenua ki ta te Pakeha noho i tona whenua, me pehea hoki e rite ai tona tupu me tana whakahaere i a ia ki ta te Pakeha. Ki te kore e tukua kia motuhake he piihi whenua mo te tangata Maori, me pehea e taea ai e ia te hanga he whare motuhake mona? Me pehea e wehe ai he mahinga kai mana, he paamu mana, me pehea e wehe ai ana meakatoa? He maha he nunui nga mate kua pa ki te Maori i runga i tana noho huihui he marae kotahi, a pohara atu etahi Maori i taua tikanga. Ki taku me tere tonu te hanga ture e mu[gap — reason: damage]u atu ai e kore rawa atu ai taua tikanga a te Maori e noho huihui nei he marae kotahi. He iwi tino matatau te Maori. He rite tonu te matatau o te tai tamariki Maori ki to te tai tamariki Pakeha. He matatau noa atu te tai tamariki Maori ki te whakauru i a ia ki nga mahi paamu, whakatete kau, mahi pata; he mohio rawa ia ki te katikati hipi, he mohio ia ki te ahu whenua, e taea noatia atu ana e ia nga mahi katoa e taea nei e nga kai-mahi paamu, e nga kai-whakatupu kau, hipi, o Niu Tireni; a i te mea hoki he tangata au kua waia ki tenei iwi ki te Maori me ona tikanga, ka ki tonu atu au, ko te mea e auhitia nei e te iwi Maori, puta noa i Niu Tireni katoa, he kore kaore auo he huarahi i tuwhera noa e ahei ai te tangata Maori ki te hanga kainga motuhake mona. Ki te marena te tangata Maori i tetahi wahine mana e kore rawa e taea e ia te hanga tetahi kainga motuhake mo raua ko tana wahine, i te mea hoki kaore ano he wahi i tino wehea, motuhake ki a ia, e taea ana e ia te ki nona ake tera wahi. Kei te mohio taua Maori he paanga ona ki nga poraka whenua, otira i te mea kaore i wehea ana ona paanga kia motuhake ki a ia, heoi kua rite aua paanga ona ki te kawhena o Mahameta—kei waenganui o Rangi raua ko Papatuanuku e tarewa ana; e kore rawa e kitea te taunga. Na reira e tumanako ana ahau tera o tino tahuri te Kawanatanga ki te whakaaro i te nui o tenei mate o te Maori, a ki te hanga i tetahi tikanga e taea ai te wawahi nga whenua Maori ki ia tangata ki ia tangata o roto i aua whenua.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore mo Manawatu, me titiro i Hansard, i te mea hoki kaore e tino hangai ana ki te taha Maori, na reira, kaore e perehitia ki konei.

Ka mutu nga korero a te mema mo Manawatu (Tiaki Tiwini), ka tu ake ko Te Mira (Mr. Millar) ki te tautoko i te whai-korero me te motini a Tiaki Tiwini, koia tenei taua motini, ara:—

"Me tuku atu nga kupu e whai ake nei ki te Kawana hei utu mo tana whaikorero i whakapuaki ai ki nga Whare e rua o te Paremete:—

page 17

"E Te Kawana,

"Tenei matou nga pononga aroha, piri pono hoki, a te Kuini, nga Mema o te Whare Paremete o Niu Tireni, te whakapai atu nei ki a koe, e te Kawana, mo tau Whai-korero i pai ai koe ki te whakapuaki mai ki nga Whare e rua, tenei hoki ka whakapai atu ki a koe mo au kupu mihi mai ki a matou i to kitenga ano i a matou kua huihui nei ki roto ki te Paremete.

"Nui atu to matou koa i to matou rongonga i to haerenga ki nga wahi o nga Motu e rua, puta atu ki te Tai Hauauru me nga mahinga koura o Aotearoa, me te pai o nga kupu powhiri a nga iwi e rua, a nga Pakeha me nga Maori, ki a koe ki te mangai o te Kuini; a i to matou rongonga hoki kua whakakorea atu e koe nga marama e toe ana o te wa i whakataua hei whiu mo nga Maori kuare i uru nei ki roto ki nga raruraru i puta ki Rawene me Waima i te tau kua taha ake nei.

"E koa ana matou mo to matou rongonga kua whakaarohia kia whakahohorotia te whakaotinga o nga pa tiaki i o tatou kokoru taunga kaipake, me te whakatokomaha ake i o tatou hoia Waranatia, me te whakawhiwhi i a ratou ki te pu, me te pai rawa o te takato o nga pa tiaki i o tatou kokoru taunga kaipuke i naianei, me te tukunga atu o tetahi tikanga whakaaro hei arai atu i nga taua haere mai ki tenei koroni ki te Komiti arai taua o te Kingitanga o Ingarangi.

"E koa ana hoki matou i to matou rongonga i to taenga ki nga Motu o Rarotonga me to kitenga kei te ngawari haere nga raruraru o reira.

"Kua rongo ano matou, pena ano me to kupu, e te Kawana, ki nga raruraru i puta tata ake nei ki Hamoa, a ahakoa te kaha o to matou pouri mo taua rongo, enigari e koa ana i te rongonga kua whakaarohia paitia e te Kawanatanga o Ingarangi nga kupu awhina i tukuna atu nei i konei e te Kawanatanga o Niu Tireni.

"Ka nui to matou koa, e te Kawana, i to matou rongonga ki te nui o nga painga i puta i te Industrial Exhibition i Akarana, ara, mo te nukunga rawatanga atu, i ta te hunga nana taua Exhibition i whakatu i mahara ai, o nga painga i puta i taua mahi.

"Ko to whakawakanga o nga kupu whakapae mo nga tikanga i whakahaerea ai etahi uiuinga matauranga, i whakaputaina ai etahi tiwhikete mo nga mahi whakahaere kaipuke, ka koaina rawatia e te ngakau.

"E whakapai ana hoki matou mo te whapapuaretanga o te Wikitoria Kareti, me te whakaotinga o te Raipere me tetahi wahi o te Whare Paremete.

"E koa ana ano matou mo te whakaaturanga mai o te tupu haere o te noho a nga tangata i raro i te Ture Whakanohonoho Tangata ki te Whenua, a tenei matou ka ki tuturu atu ki a koe, e te Kawana, mehemea ka puta he kupu whakawhanui i nga ritenga tango whenua kia pa ki runga ki nga whenua taone me nga whenua e piri tata ana ki reira, me te whakarite i nga keehi e kawea mai ana ki nga Kooti kia whakatautaua te utu i runga anake i te wariu o te whenua e ka maketetia, ka ata whiriwhiria paitia tena e matou.

"E koa ana matou mo to matou rongonga ka whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i nga take o te aitua i mate ai nga tangata i nga tereina o te reriwe i Rakaia.

"Ko nga rarangi moni e ka whakatakotoria mai ki o matou aroaro ka ata whiriwhiria paitia e matou. E koa ana matou i to matou rongonga i nuku ke atu nga moni i hua mai ki te koroni i tenei tau kua taha ake nei, a mo te kupu ano hoki i kiia ra kia ata whiriwhiria mehemea ranei e riterite ana te paanga o nga taake e hangai tika ana ki te tangata me nga taake e aro ke atu ana.

"Ko nga moni e tika ana kia whakapaua hei whakaoti i te hanganga o te reriwe i Poneke ki Akarana ka ata whiriwhiria e matou.

"Ko nga Pire katoa i whakahuatia e koe, e te Kawana, i roto i to Whai-kerero, hui atu ki era atu Pire tera pea e whakatakotoria mai ki to matou aroaro, ka ata whiriwhiria paitia e matou.

"A tenei ka apitiria atu e matou ta matou inoi ki tau, e te Kawana, e inoi nei koe kia tau te pai me te ora ki te koroni me ona iwi i runga i a matou ture e whiriwhiri ai e whakatau ai, a kia aratakinga kia tohutohungia a matou mahi katoa e te Atua Kaha Rawa."— (Tiaki Tiwini.)

Kapene Rahera (Captain Russell, page 18mema mo Haaki Pei).—He roa te whaikorero a tenei mema, te mutunga o ana korero ka takoto tana motini hei whakahe hei turaki hoki i te Kawanatanga. (Tirohia i Hansard.)

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Pirimia).—Ka korero, i te mea kua takoto te motini a Kapene Rahera hei turaki i te Kawanatanga, kaati, ka tono ia kia nuhuhia te Whare.

Whakaaetia ana, a hiki ana te Whare i te tekau karaka i te po.