No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire me nga motini, ka mutu era ka karangatia ko te—

Rarangi O Nga Moni A Te Koroni.

No tenei ra ka tahuri ano te Whare ki te korero i tenei take, ka mutu te whaikorero a te mema Pakeha mo Hawera ka tu atu ko—

Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, e hara i te mea e tu ake ana ahau ki te whakahoki i nga korero a te mema honore katahi nei ka noho iho, engari e tu atu ana ahau ki te whakapuaki i aku nei mahara mo runga mo te Rarangi o nga Moni a te Koroni. Te mea tuatahi hei korero atu maku ko te kotahi miriona pauna moni e meatia ana kia namaia hei hanga reriwe hei wbakaotioti hoki i nga reriwe kua timatatia te mahi i nga Motu e rua nei, i Aotearoa me Te Waipounamu. Ara, te tino kahanga o taku korero ko te reriwe nui i te Motu o Aotearoa atu i Poneke tae noa ki Akarana, me te reriwe i uta o Otakou i te Motu o Te Waipounamu. Kaati, e te Pika, e tino tuturu ana toku whakaaro kore rawa atu e rite tena miriona kotahi e meatia nei kia namaia hei mahi i ena mahi e tino tika nei kia mahia, e kore rawa e oti i tena moni. A, tera atu ano etahi mahi ke ano e tika ana kia mahia, he rori, he piriti, mo nga takiwa kaore nei ano i whiwhi i nga painga pera. E korero ana ahau mo nga whenua kua whakanohonohoa nei e te Kawanatanga ki te tangata i enei tau tata nei, a e tino mohio ana au e kore e oti ena mahi tino tika katoa i tena moni e meatia nei kia namangia, he iti rawa hoki. Ki taku page 43mahara me whakatakoto e te Kawanatanga he tikanga kia nui noa atu i tena he moni hei nama ma tatou. E kore au e tino kaha rawa ki te tautoko i te to no a taku hoa a te mema Maori mo te Tai Rawhiti e mea nei kia rua tekau rawa miriona he moni nama ma tatou, engari ki taku whakaaro me nama ano e tatou hei te moni e nui ana hei whakaoti i nga mahi e ata tika ana kia mahia i roto i tenei koroni. Te rua o nga take hei korero maku ko te £50,000 e kiia ana kia wehea hei hoko whenua Maori. Kaati, kaore oku nei awangawanga ki te whakaatu atu i toku ake whakaaro mo runga i tena take, ta te mea e ki ana au me whakakore rawa atu tena tikanga hoko whenua Maori, a me waiho nga toenga whenua e toe ana ki nga iwi Maori i naianei hei oranga hei awhinatanga mo ratou. Ara, e te Pika, me whakamarama atu e au te tikanga o taku korero, ko nga tu ahua whenua e ahei ana ma nga Maori ano e mahi, me wehewehe ki ia tangata ki ia tangata tona wahi tona wahi, a ko nga toenga o aua whenua e puritia ana e ratou i naianei, engari kaore e taea ana e ratou te mahi kia puta ai he painga ki a ratou, me riihi atu ki nga Pakeha. A, ka riro mai i a ratou nga moni reti o aua whenua i riihitia i ia tau i ia tau, ka ahei ratou i ena moni ki te ata whakahaere pai i nga wahi o o ratou whenua i puritia hei oranga mo ratou. E te Pika, mehemea ka mau tonu tenei tikanga hoko whenua Maori, a ka haere tonu te mahi hoko a te Kawanatanga i aua whenua, kaore e kore te titiro penei a nga whakatupuranga taitamariki o te iwi Maori, ara, i haere ratou ki nga kura, kia akona ki nga ritenga katoa o te matauranga, ki nga mahi-a-ringaringa, me nga mahi paamu, a kore kau noa iho he painga o ena matauranga katoa ki a ratou, notemea, tupu rawa ake ratou hei tangata, kua kore kau he whenua i toe hei mahi ma ratou. Kaore rawa e toe he whenua hei whakahaere ma ratou i ena matauranga i akona nei ki a ratou. Engari, e te Pika, e ki ana ahau mo te taha ki nga whenua Maori e ahei ana kia riihitia, kia tika ano te whakahaere, a me ata hanga he tikanga e whakaturia ai he apiha tika hei titiro, hei tiaki, kia tika ai te whakahaerenga o aua riihi kia hua ai he tino painga, pera ano me te ture mo nga whenua o te Karauna e whakanohonohoia ana e te Kawanatanga ki te tangata i raro i nga ritenga o te Ture Whakanohonoho Tangata ki runga ki nga Whenua, me hanga he Poari, he Komiti ranei, tetahi atu ropu pera ranei, mana e ata tiaki, e ata whakahaere aua tu whenua. E te Pika, kua rongo ahau tera tetahi Pire kua whakatakotoria mai H tenei Whare e mea ana kia whakaturia he Poari hei whakahaere i nga whenua katoa, i etahi ranei o nga whenua o nga iwi Maori. A apiti iho hoki ki tena kua kokiirhia mai nga pitihana a nga iwi Maori o te takiwa o te Tai Rawhiti e tautoko ana i taua Pire, e tono ana kia paahitia hei ture mo runga mo nga whenua o to ratou takiwa. Kaati, hei patu mo tena whakaaro, kei te whakahe nga iwi Maori o te Tai Hauauru o tenei Motu ki tena Pire, tae noa ki nga iwi Maori o Te Waipounamu. Kaati, ko nga whenua Maori i Te Waipounamu kei te rereke noa atu te ahua i nga whenua Maori o Aotearoa nei. Ko nga whenua Maori o Te Waipounamu kua oti katoa te whakaputa he taitara, kua oti nga paanga o ia tangata te wehewehe, a kei ia tangata e pupuri ana tana tiwhikete, tana Karauna karaati ranei mo tona wahi whenua ake. No reira, i runga i tena ahua, e kaha ana ia tangata o ratou ki te mahi i tona piihi whenua i runga i ta tana mahara i pai ai, kaore he wehi kei tikina mai ia kei whakararurarutia e tetahi atu tangata o tona iwi. Kua kitea i naianei i runga i te roa o taua tikanga e haere ana, he tikanga pai rawa tera; kua tupu haere te ora o te tangata, kua tahuri kua whakapai i tona whenua, kua hanga whare ki runga e kore pea e hangaia e mahia mehemea no te iwi katoa te whenua. Koia ahau i ki ake ai, e te Pika, mo runga mo nga whenua Maori o Aotearoa, me titiro tatou ki nga tikanga kua roa e mahia ana i Te Waipounamu, a kua ata kitea nga painga e puta ana hei tauira. Me wehewehe nga whenua me te whakatautau haere i nga paanga o ia tangata i roto i o ratou whenua e ahei ana e tau ana e rite ana kia mahia e ratou ano, engari ko nga whenua kino, nga whenua maunga, nga whenua kaore e taea e ratou te mahi, me riihi era, me whakahaere atu i runga i nga ritenga kua oti nei e au te whakamarama atu. Te toru o nga take page 44hei korero atu maku, ko nga Maori kore whenua o Te Waipounamu. Ko tena take, e te Pika, he maha nga tau e takoto ana i te aroaro o tenei Whare, engari kaore ano i ata tutuki noa te whakaotinga paitanga o tenei take. Kei raro i te whakahaere o nga Komihana i whakaturia hei mahi i taua mahi. Engari he roa raw a no te taima e pau ana i te whakatutukitanga o taua ritenga i awangawanga ai nga mahara o nga Maori me nga hawhe-kaihe o Te Waipounamu. No reira, e te Pika, ka tino tohe atu ahau ki te Kawanatanga kia whakahohorotia mai he whakaotinga mo tenei take. Me ki atu ahau nui atu te koa o te iwi o Ngaitahu me era atu iwi Maori o Te Waipounamu mo nga tikanga kua oti te whakarite mo runga i tenei take i nga ra kua pahemo ake nei tae mai ki naianei. E hiahia ana ahau ki te panui atu ki te Whare i te maha o nga Maori whenua-kore kua oti te whakawhiwhi ki te whenua i raro i nga whakahaere a tenei Kawanatanga, hei whakaatu ake maku ki te Whare e tino tika ana ahau kia whakamoemiti atu ki te Kawanatanga mo ta ratou hanganga i tenei tikanga. Kei Tautuku-ki-te-tonga, kei Tautuku-ki-te-raki, kei Otakou, me Murihiku 370 nga Maori kua whakawhiwhia ki nga eka whenua 12,371. Kei Rakiura tetahi rakiwa e karangatia ana e nga Pakeha ko Lord's Harbour te ingoa, a kei tena takiwa 239 nga Maori whenua-kore kua whakawhiwhia ki nga eka whenua 8,729. Kei Waiau poraka i Murihiku, Wallace County, 1,264 nga Maori whenua-kore kua whakawhiwhia ki nga eka whenua 29,908 eka. Ko ena whenua katoa kua oti te wawahi hei paamu ma aua Maori. Engari ka nui ano nga Maori whenuakore kei te toe i etahi wahi o Te Waipounamu, a e tika ana kia whakawhiwhia ki te whenua. To ratou tokomahatanga kua mohiotia i naianei 1,068, engari tera ano e kitea tetahi toru rau, rima rau atu ano ranei, a ko nga eka e tika ana kia homai hei whakarato i nga mea kua mohiotia, kaore nei o ratou whenua, ara, te 1,068 tangata, e 36,084 eka. E panui ana ahau i naianei i tetahi pukapuka i whakatakotoria ki runga ki te tepu o tenei Whare i te 19 o nga ra o Hune, 1898, ko G.–93 te nama. Kua tuturu taku mahara e tino mea ana te Kawanatanga kia haere tonu tenei mahi pai a ratou, ta te mea kei au tetahi ripoata i whakatakotoria mai ki te Whare nei i tetahi wa i mua ake nei, mo runga mo tenei take mo nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu, a kei roto i taua ripoata e mea ana e tika ana kia wehea ano he whenua mo aua tangata. Ki taku mabara i whakaae ano te Kawanatanga, a ko enei nga eka e whakaarohia ana kia wehea. Kei te Motu o Rakiura e 7,600 eka, kei Wairaurahiri e 50,000 pea ianei nga eka. Kaati, e whakaatu ana tena i te hiahia pono o te Kawanatanga kia ata whakatutukitia ta ratou mahi pai ki te hoatu whenua mo nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu, a e mea ana toku whakaaro, kei nga ra e haere mai nei ka mahia ano tetahi tikanga pera ano mo nga Maori whenuakore o Aotearoa nei. Heoi ano nga taugata e tau ana te he ki a ratou mo te korenga kaore i mahia he tikanga pera i mua atu ko nga mema Maori o Aotearoa, ta te mea kaore ano ratou kia tono noa ki te Kawanatanga kia whakaturia he Komihana hei haere ki roto ki nga takiwa Maori o Aotearoa ki te uiui ki te rapu i te ahua o nga iwi Maori, kia kitea ai te tokomahatanga o nga tangata whai whenua me nga tangata whenua kore me era atu ahua. Ko te take, kia matua mohiotia hoki ena ahuatanga, katahi ano ka taea e te Kawanatanga te hanga he tikanga mo runga i tena take. E kore e roa rawa taku korero mo tena, engari me tohutohu atu e au ki te Kawanatanga, penei, e tino tika ana kia ata wehea e te Kawanatanga kia hipa ake i te 150,000 eka hei whakawhiwhi i nga Maori whenua-kore o Te Waipounamu anake, haunga ia etahi atu take o nga Maori o reira e pa ana ki o reira whenua tera pea e whakaarahia a muri ake nei. Te take i mahara ai ahau e tika ana kia korero penei atu au ki te Kawanatanga, koia tenei, i nga tau o mua ka tangohia e te Kawanatanga o aua ra nga whenua o nga iwi Maori o Te Waipounamu, a ka kiia i reira kia rahuitia etahi wahi mo nga Maori. A no te hanganga o aua rahui, katahi ka hanga kia iti rawa aua wahi, kaore rawa i rite i ahei hei oranga mo nga iwi Maori o taua Motu. Mehemea ka ngakaunui nga, mema honore mo runga i tenei take ka page 45titiro i nga tiiti i hokona ai nga whenua Maori o Te Waipounamu, me nga pukapuka whakaaetanga i hanga i reira, ka kitea i roto i aua pukapuka e noho ana tetahi kupu i whakauruhia e nga Maori kaumatua nana i hoko aua whenua, e mea ana, ina ruritia aua whenua, hei reira me rahui etahi wahi nui noa atu mo ratou, ara, etahi wahi whenua e nui noa at u ana hei kainga hei oranga mo ratou me o ratou uri whakatupuranga i muri i a ratou. Otiia ko tena kupu kaore ano kia whakamanaia mai, e noho nei. Koia ahau i mea ai me hangai tonu atu he kupu maku ki te Kawanatanga i naianei, kia mohio ai ahau ka pewhea ranei ta ratou whakahaere i roto i enei ra hei whakamana hei whakatutuki i aua whakaaetanga. Heoi ano aku kupu mo tena take nui. Ka whakaatu atu ahau i naianei ki tenei Whare me te koroni katoa hoki, kei te hoko tenei Whare i etahi whenua nunui a nga Pakeha what whenua hei whakawhiwhi atu ki nga Pakeha whenua-kore, a ka tono atu ahau ki te Kawanatanga kia pera ano he tikanga mo te taha ki nga iwi Maori. E mea ana ahau me wehe etahi poraka whenua i Otakou, i Katapere, i Murihiku, a i Aotearoa ano hoki, a me whakapuare aua poraka ki nga iwi Maori anake i raro i nga ritenga o te Ture Whakanohonoho Whenua ki te Tangata, kei whakamatau i te aronga o tenei whakaaro aku. A e tino mohio ana ahau ka tere tonu nga Maori te noho ki runga me te whakamaid i aua whenua. Kua paahitia e tenei Whare he ture hei whakawhiwhi i nga Pakeha kore mahi ki te whenua mo ratou, e ahei ana kia 150 eka ma ia tangata kotahi o ratou mehemea e hiahia ana ia ki te noho whenua i raro i taua ture. Kua kite ahau i te kaha o te Kawanatanga ki te awhina i nga Pakeha mo runga i tena mea i te whenua, kei te tuku moni nama ki a ratou hei hanga whare, hei whakapai i nga whenua, kei te hoatu purapura karaihe, me era atu mea, a e wha anake pauna tekau hereni e tiatingia ana ki runga ki a ratou mo ia rau pauna o nga moni e namaia peratia ana e ratou. Na, mo te aha hoki kia kore ai e pera nga mahi awhina a te Kawanatanga i nga tangata Maori? Kua paahitia e tenei Whare he ture hei whakawhiwhi ki te whenua i nga Pakeha kai-mahi ki nga takiwa i waho tata o nga taone. Kaati, e tono atu ana ahau ki tenei Whare, me te Kawanatanga, me te koroni katoa, kia hoatu kia pera ano te koha ki nga iwi Maori. He tino take nui rawa tenei, a ka waihotia atu e au ki te Kawanatanga mana e ata whakaaro tona aronga. Ka whai kupu ahau i naianei mo runga mo nga penihana kaumatua. Kei te mohio te Whare i tautokona e matou ko oku hoa mema Maori o tenei Whare taua Pire, a i tono atu ano matou kia whakaekengia ona ritenga ki runga ki nga iwi Maori a kia kaua e paahitia mo nga Pakeha anake. E tino whakapai ana ahau mo te whakanohoanga i te £200,000 ki runga ki te Pire Rarangi Moni mo nga tikanga o te Ture Penihana Kaumatua. Kei te utu nga Maori i nga taake e tika ana kia utua e ratou, kei te utu ratou i nga tiute i runga i nga kakahu, i nga kai, i nga mea katoa e ora ai te tangata, no reira e tika ana kia ata whakaarohia ano ratou mo runga i tena take. Mehemea ki te hokona e ratou o ratou whenua ka whakapaungia ano e ratou i roto i te koroni nei nga moni i hokona ai. Koia ahau i mahara ai e tika ana kia uru ratou ki raro ki nga ritenga o te Ture Penihana Kaumatua. Ka nui taku koa i taku kitenga kei te mau tonu nga tikanga o nga mahi Kura Maori i roto i nga takiwa Maori. Engari e pouri ana ahau mo te kore kaore ano i paahitia e te Whare nei te Pire mo nga Kura Ako Mahi-a-Ringaringa. Ko tena Pire e tino hiahia ana ahau me hanga kia pa ki runga ki nga tamariki Pakeha me nga tamariki Maori, ta te mea ko te tino mate i naianei, koi a tenei, kaore he tino painga e haere ai nga tamariki Maori ki tenei mea ki te kura akona ai ki nga tini aronga o te matauranga, mehemea kaore e kitea i muri iho he mahi kei whakamahinga ma ratou i ena matauranga ina mutu ta ratou haere ki te kura. Ki taku whakaaro he tino mea tika tena me hanga he kura ako i nga mahi-a-ringaringa ki nga tamariki Maori, kia akona ai nga tamariki Maori ki nga mabi-aringaringa katoa, ara, parakimete, tui tera, tui kakahu, humeke, me te huhua noa iho o nga mahi. E hara i te mea e tono ana ahau kia whakaturia ena kura mahi-a-ringaringa hei painga mo nga tamariki Maori anake, engari e ki ana page 46ahau hei tino taonga mo nga whakatupuranga tamariki o nga iwi e rua, Maori, Pakeha, i roto i nga ra e takoto atu nei. Kaati, ka whai kupu ahau i naianei mo nga takuta e whakaturia ana hei tiaki i nga iwi Maori. Ka nui ano te ahua mangere o nga Maori mo runga i tena take, kaore ratou e tiaki tika ana i o ratou turoro me nga tangata e pangia ana e te mate i roto i o ratou takiwa. Na e mohio ana nga Maori me nga mema honore o tenei Whare, i te wa i homai ai e te Kuini o Ingarangi te Ture Nui mo Niu Tireni, whakanohoia ana tetahi tikanga ki roto ki taua ture, penei na, me wehe atu tetahi £7,000 i ia tau hei whakapau ki runga ki nga mea Maori, hei utu takuta mo ratou, hei whakaora i nga rawakore me nga tangata mate, me te hanga painga e ora ai nga iwi Maori. Kaati, kei te tono atu ahau ki te Kawanatanga i naianei kia hangaia e ratou he tikanga e whakapaua tikatia ai tena moni ki runga ano ki nga tikanga i homai ai taua moni i te tuatahi. Na, me whakapuaki atu ahau i etahi kupu mo runga i te mahi hanga wira a te Maori hei tuku-a-wira i ona whenua e puritia ana i raro i nga here arai i te tutu. Me ki atu ahau, kia mohio ai nga mema honore, i roto ano i tenei tuunga o te Whare nei, kotahi tekau rawa nga pitihana kua kokirihia atu ki tenei Whare, a kua whakahaerea e te Komiti mo nga Mea Maori, ko aua pitihana he mea tuku mai e nga Maori o te Iwi o Ngaitaha e noho nei i Te Waipounamu, e mea ana kia araitia teria mahi a nga Maori, kia kaua ratou e mana ki te tuku-a-wira i o ratou whenua here ki tetahi tangata, me te tono ano hoki kia mahia ho ture e riro tika ai nga whenua pera katoa i nga whanaunga tata o nga tupapaku i runga i te tikanga Maori, pera ano me nga whenua kaore nei i wirangia e te tupapaku. Ta te mea, i runga i nga ritenga e mana nei i naianei, tera etahi paanga whenua kua wirangia ketia atu e nga tupapaku Maori ki etahi tangata e hara nei i te uri i te whanaunga ranei ki taua tupapaku. Kaati, e te Pika, hei kupu tuatahi maku, me hoki ano au ki taku kupu o mua ake nei i ki ra au, kaore i nui nga wahi whenua i wehea hei oranga mo nga iwi Maori o Te Waipounamu. Ki taku mohio e ahua tika ana taku whakahua e ka ki atu ahau e kore pea e neke atu i te tekau ma wha eka ma te tangata kotahi. A ko taua tekau ma wha eka hei oranga mo taua tangata me tana wahine me a raua tamariki. Akuanei pea tokorima, toko-ono ranei a raua tamariki, a tena pea tera ano etahi atu tangata kei a raua e noho ana e atawhaitia ana e raua. Tera e tae ki te tekau tangata pea i waho atu o nga mea o tana whanau ake ma tona kotahi e atawhai, a ka taea ano koia e tena whenua iti rawa e tena tekau ma wha ano eka te hoatu he oranga mo ena tangata tokomaha. A, kaati, ka tika ano koia kia wirangia atu e te tangata nona te whenua, tena tekau ma wha eka nei, ki te tangata ke atu i ona whanaunga? Ki taku, kore rawa atu ia e tika kia mahi pera, i te mea hoki i whakaatu ake ra ahau he whenua here aua whenua. Kaati, he maha nga ahua here e tau ana ki runga ki nga whenua Maori i Te Waipounamu. Ko etahi o aua tikanga here he tuturu here arai rawa atu i nga mea katoa; a ko etahi ano o aua whenua here e puare ana kia riihitia, kia moketengia, kia hokona ranei e te Maori tona paanga, e ka matua whakaae te Kawana ki taua tikanga. Kaati, mehemea i herea enei wheuua e nga kaumatua i nga ra o mua i runga i te whakaaro penei na, hei whenua mo ratou tuku iho ki o ratau uri whakatupuranga i muri i a ratou, mo ake tonu atu, e tino ki ana ahau kaore rawa i te tika kia riro atu i runga i te wira i naianei. Kei te ki atu ahau, mehemea ka wbakaaetia kia mahi wira te Maori mo enei whenua, e hara tera i te whakatutuki i nga ritenga o nga mahara i hanga ai te ture. Mehemea kaore e whakatutukitia ana i naianei te tikanga o te ture i te wa i whakataua ai ena here ki runga ki aua whenua, a mehemea kaore e whakamanaia nga hiahia o nga kaumatua i mea ra kia waihotia aua whenua hei whenua tuturu, pumau rawa, ki o ratou uri, mo ake tonu atu, kaati, ko ahau kei te ki atu, e he ana tena mahi. Na reira ka tono nui atu ahau ki te Kawanatanga kia whakamanaia mai te kupu ripoata kua tukua mai ki tenei Whare e te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i enei wira. I puta te ripoata a taua Komiti, tohutohu page 47mai ki tenei Whare, penei na, me whakahau atu ki te Kooti Piira Whenua Maori ma taua Kooti Piira e whakatakoto atu tetahi keehi ki te Hupirimi Kooti he tono atu kia whakapuakina mai e te Hupirimi Kooti tetahi whakataunga e mohiotia ai, mehemea e whai mana ana, kaore ranei i te whai mana, i runga i te aronga o ture, te Maori e taungia ana tona whenua e nga tu here kua oti nei e au te whakamarama ake, ki te wira atu i taua whenua ki te tangata. Kia ata mohiotia mai ano enei kupu aku e hara i te mea naku anake, engari kei te korero ahau i te hiahia nui o te nuinga o nga Maori o Te Waipounamu. Kaati, ka tae taku korero i naianei ki tenei mea ki te reiti e touongia ana kia utua e nga Maori whai whenua, tae noa ki te tiute pane kuini e utaina ana ki runga ki a ratou nei tuku whenua. Ki toku nei whakaaro ko ena moni reiti whenua me ena tiute pane kuini e utua ana e nga Maori, me whakapau hei hanga rori hei hanga piriti i roto i nga takiwa Maori. I paahitia ano be ture pera i te tau 1888, 1889, ranei, e ahua wareware ana au, a ko tekiona 7 o taua ture e ki ana ko nga moni e puta mai ana i runga i nga whenua Maori, me whakapau ano ki runga ki aua whenua i runga i nga huarahi tera e whakaarohia e nga ropu takiwa. Kua tae taku korero i naianei ki te Ture Tuku Moni Nama ki nga Tangata Mahi Paamu. Ki taku whakaaro me whakawhanui atu ona tikanga kia puare ki nga Maori e hiahia ana ki te inama moni i raro i tena ture hei whakapai hei whakamahi i o ratou nei whenua. Ko ahau e ki ana be tino tono tika rawa tenei na nga Maori ki taua tari kia namaia mai he moni ki a ratou mote itareti ngawari, mo runga i nga mahi kua korerotia ake nei e au. E hara i te mea e mea ana ahau kia iti iho te itareti mo nga moni e namaia ana ki nga Maori i nga itareti o nga moni e namaia ana e taua tari ki nga Pakeha. Heoi taku e tono ana me whiwhi tahi te Maori raua ko te Pakeha i ena painga e puta ana ki nga tangata noho whenua i raro i tena ture. Tetahi, me whakatu e te Kawanatanga kia kotahi, kia maha atu ranei, he tangata hei apiha, a ma aua apiha e tiaki e titiro e whakahaere kia tika ai te whakapainga a ia tangata Maori i nga moni i namaia peratia e ia, ki runga anake i nga huarahi i whakaaturia ai e ia i te wa i namaia ai e ia taua moni. Kaati, e te Pika, e hiahia ana ahau ki te korero atu ki tenei Whare i tetahi mea kaore ano pea i ata maharatia. Tera tetahi mahi nui, mahi moni hold, kua nui haere ki te motu o Rakiura, e whakaputa mai ana i tetahi moni nui ki te koroni, engari kaore rawa e awhinatia ana e te Kawanatanga. Kaati, ko nga mahi katoa e riro ana na te Pakeha i timata e ahua tautokona ana, e ahua awhinatia ana, engari na runga pea i te mea na te Maori anake tenei mahi e korero nei ahau, no reira kaore ano i awhinatia mai tae mai ki naianei—e korero ana ahau mo te mahi tiitii. He nui te moni e hua ana ki te koroni i runga i tena mahi; a e whakapaua ana i roto ano i te koroni aua moni; riro ana i nga reriwe tetahi wahi; i nga tima tetahi wahi; me ia wehenga o nga tangata katoa e whiwhi ana i nga painga o aua moni e hua mai ana i runga i taua mahi tiitii. Ko te mahi rapeti me era atu mahi e awhinatia ana e tatou, a i te mea e tautokona ana ena he rite tonu ano pea te whai take o te mahi tiitii kia awhinatia. Na reira, e te Pika, e tino tono ana ahau ki tenei Whare me te koroni katoa kia ata whakaarohia mai enei kupu mo runga i tenei tafce. Kaati, i te mea kua kite atu ahau kua tata te pau o taku taina, hei kupu whakamutunga maku, ka tohu kupu torutoru ahau mo runga mo nga moni surplus e whakaatu ake nei i roto i te Rarangi Moni. Na, e te Pika, he maha nga whai korero kua whakapuakina e etahi mema honore e tino tohunga ana i runga i te ahua o tenei mea o te whika, engari kaore rawa ahau i rongo i tetahi mema kotahi o te taha Apitihana o tenei Whare e hapai mai ana i etahi whika hei whakahe i tenei moni surplus e wbakaaturia nei i roto i taua Rarangi Moni. No reira, e te Pika, kei te tino koa rawa ahau i au e tu atu nei ki te whakamoemiti atu ki te whakawhetai atu ki te Kawanatanga, me taku kite marama i te pai o ta ratou whakahaere i nga mea a te iwi i a ratou e noho ana i runga i ena nohoanga Kawanatanga, mo to ratou kaha ki te kawe mai i ena moni surplus nui, pena me tenei kua takoto nei ki mua i o tatou aroaro, me to ratou kaba ki te page 48whakaatu pono mai ki a tatou i te nui o te tupu haere me te ora o te koroni. Ina hoki, e te Pika, kua whakaaetia nuitia i nga wahi katoa o te ao, i Niu Hauta Weera, me era atu koroni, i Ingarangi, me era atu whenua, e nga tangata mohio me nga roro kaha i roto i nga Paremete, ko Niu Tireni te whenua kua tu hei tauiratanga ma te ao katoa. Tena ia na, whakaritengia ta tatou Pukapuka Rarangi Moni ki te Rarangi Moni a tetahi o nga koroni e tata touu ana ki konei, ka kitea kaore he moni surplus i ta ratou, engari i ngau iho ki raro nga moni i pau; e ahua wareware ana ahau ki te nui o te ngaunga haeretanga ki raro, engari ki taku whakaaro he moni nui noa atu. E ki ana ahau e te Pika, i runga i te ata whakaaro marire ki tena, me era atu take ano, kua tino whai tohu tatou, a e kore rawa nei e taea te whakahe, ko Niu Tireni kei runga noa atu i ena whenua katoa, a e tino marama pai ana hoki ko te mahi tika ma tatou he whakapau i o tatou kaha katoa ki te hapai ki te tautoko kia roa ai e tu ana tenei Kawanatanga. Ka whakamoemiti atu ahau ki te Whare mo te pai o tana ata whaka rongo mai ki aku nei korero.

Ka mutu te korero a te mema honore mo Te Waipounamu ka tu ake ko etahi mema Pakeha, haere tonu te korero a hiki noa te Whare.

No te tekau ma rua meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Wharo.