Rarangi O Nga Moni A Te Koroni.

No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka timataria ano te korero mo nga Moni a te Koroni, he maha nga mema Pakeha ka korero ka tu ko—

Te Makarini (Mr. McLean, mema mo Nepia). Koia ana kupu i korero ai e pa ana ki te iwi Maori, ara:—E te Pika, i mahara ahau tera e hohoro te whakatakoto mai a te Kawanatanga ki te Whare nei i tetahi Pire mo nga Whenua Maori, hei whakahaere i tenei mea nui, ara, i nga whenua o nga Maori. Otira, tae mai ki tenei ra, kaore ano he Pire pera i kokiritia e te Kawanatanga ki te Whare nei. Na, e penei ana te ahua o te takoto o nga whenua Maori: ara, ahakoa he nui noa atu nga whenua e toe ana ki a ratou, otira he iti noa iho te wahi e mahia ana e ratou ki te kai. Ina hoki e 66,000 tonu nga eka o nga whenua Maori kua ruia ki nga karaihe Pakeha, a e 20,000 tonu tae atu pea ki te 30,000 nga eka e parautia ana e mahia ana ki te kai. E 314,000 nga hipi a nga Maori a e 29,000 a ratou kau. Te take i penei ai te ahua he he no ta ratou noho i runga i o ratou whenua, ara, he waiho topu no ratou i nga tangata i roto i nga tiwhikete, he kore kaore e wehewehea ana e ratou nga whenua ki ia whanau ki ia tangata ranei, na reira kaore e taea ana e ratou te whakahaere he mahi ma ratou ki runga ki o ratou whenua. Na, e he ana ta tatou waiho i a ratou kia noho pera ana; ki taku me tere te paahi o tetahi Pire hei whakatika i te noho a nga Maori i runga i o ratou whenua, kia taea ai e ratou te whakamahi i nga whenua e hiahiatia ana e ratou hei pera, a ki te hoko atu ki te riihi atu ranei i etahi o o ratou whenua ki te Pakeha, i runga ano i etahi tikanga marama. Ki te peneitia he tikanga whakahaere mo o ratou whenua katahi ka puta he ora mo nga Maori tae atu ki te Motu katoa o Aotearoa nei. E noho nei te iwi Maori ka nui te raruraru me te kino noa iho o tana noho. Ina hoki, ko te nuinga o nga mea o ratou e hoko ana i o ratou whenua ki te Kawanatanga kaore e manawanui ana ki te tiaki i nga moni i riro atu i a ratou hei utu mo o ratou whenua i hoko ai, tere tonu ta ratou rukeruke me ta ratou moumou noa iho i a ratou moni; na reira e tumanako tonu ana ahau, tera pea e tere te whakatakoto mai a te Kawanatanga i tetahi Pire ki te Whare nei mo tenei putake nui, kia ai ai he huarahi e taea ai te whiriwhiri etahi tikanga e oti ai he ture pat mo te taha Maori. Ko taku hiahia me tino kokiri he Pire mo nga Whenua Maori i tenei tuunga o te Paremets, a me pai te whakahaere me te whiriwhiri a te Whare i taua Pire hei ora mo te iwi Maori me te koroni katoa.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, e hiahia ana ahau ki te whakapuaki atu i etahi kupu mo runga i te Rarangi o nga Moni a te Koroni kua whakatakotoria nei ki runga ki te teepu o tenei Whare. Kaati, me ki ake ahau mo te taha ki au ake e tino whakapono ana ahau e whakaatu tika mai ana taua pukapuka i te pai me te tika o te takoto o nga moni o tenei koroni, a i tino koa rawa atu nei ahau i taku kitenga i roto i taua pukapuka e whakaatu ana i te nui o te tupu haere o te koroni me ana mahi, a e tino mohio ana hoki ahau e tika noa atu ana kia ki atu ahau, ae, he pono kei te nui te tupu haere me te ora o te koroni i runga i nga whakahaere me nga mahi tika a tenei Kawanatanga e tu nei, a e tino tika ana kia koa tatou me te koroni katoa hoki mo te pai rawa o te whakahaerenga o nga mahi katoa o nga Motu nei. Kaati, e te Pika, mo te taha ki te kotahi miriona pauna kua kiia e tenei Whare kia namangia hei whakaoti i nga reriwe o te koroni, ki taku mahara e iti rawa ana tera moni, e kore e oti nga mahi e tika ana kia mahia i roto i te koroni. Ki taku mahara, e te Pika, ko te tino hiahia nui tena puta noa i te koroni katoa, kia hangaia he reriwe i nga takiwa katoa o tenei koroni. A e tino mohio tuturu ana ahau e kore rawa e taea e tera moni te whakarato nga tono katoa tena e tonoa mai ki te Kawanatanga. Tetahi wahi nui o tena moni ina namangia ka whakapaungia i te hanganga o te reriwe e kiia nei ko te I wituaroa o te Motu o Aotearoa. A ko tetahi wahi o page 38taua miriona kotahi nei ka riro hei hanga i era atu raina reriwe i tenei Motu me te Motu o Te Waipounamu. E hara i te mea kei te ki atu ahau kia kaua taua moni e whakapaua ki runga ki ena mahi, notemea ki te whakapaua penatia hei painga tena mo nga tangata e noho ana i roto i nga takiwa e haerengia ana e aua raina reriwe, ara, mo nga iwi Maori me nga iwi Pakeha o te Motu nei. Ki taku mahara ka whakapaua pea tetahi wahi o taua moni hei whakawhanui haere i nga mahi o nga takiwa mahi koura o Niu Tireni, a ko tetahi wahi ano pea ka wehea hei awhina i nga ritenga o nga mahi kura o te koroni. E hiahia ana ahau ki te whakapuaki atu i aku whakaaro mo tena mea mo te kura, ta te mea ko tetahi mea tena e whakaarohia nuitia ana e nga iwi Maori. He maha nga tamariki Maori e tukuna ana ki nga kura me nga kareti, a ka paahi i nga uiuinga matauranga o tera karaihe o tera karaihe. Ko te mea pai ano tera ki ta te iwi Maori whakaaro, i te mea kua tae hoki a ratou tamariki ki ena wahi o te huarahi atu ki nga matauranga o te Pakeha. Engari, tenei ke te mate e kitea ana e nga matua Maori: kaore kau a ratou nei tamariki e whiwhi ana i nga nohoanga mahi i roto i nga Tari Kawanatanga o Niu Tireni. Ki taku whakaaro me hanga kia riterite tonu te whai mana o nga tamariki Maori me nga tamariki Pakeha hei noho i aua nohoanga i roto i nga Tari Kawanatanga. A, e te Pika, ki taku mahara me tino tahuri te Kawanatanga ki te ata whakaaro i tenei take mo te taha ki nga tamariki Maori kua puta i etahi uiuinga maturanga i roto i nga kura, me hanga kia whiwhi tahi ai ratou ko nga tamariki Pakeha i nga nohoanga mahi i roto i nga Tari o te Kawanatanga. Na tenei ano tetahi take e hiahia ana ahau kia ata whakarongona mai e tenei Whare, ara, mo te ahua o nga tangata e whakaturia ana hei mahita mo nga kura i hanga hei ako i nga tamariki Maori, e hara rawa atu nei aua tangata i te tangata totika mo tena mahi, i te tangata ranei e tino ahei ana hei whakaputa i te matauranga o nga tamariki Maori e tukua atu ana ma ratou e whakaako. Koia tenei taku kupu ki tenei Whare: me mutu te whakatu i nga tangata he hei mahita mo nga kura Maori, engari me whakapau o tatou kaha ki te whakarite tangata mo aua turanga, hei nga tangata matau anake kia oti tika ai nga mahi. Ka haere taku korero i naianei mo etahi mea ano i roto i te Rarangi o nga Moni a te Koroni. Ka whai kupu au mo te moni e meatia ana kia wehea hei moni hoko whenua Maori. He nui aku korero ki te Kawanatanga mo runga i tena take. Me ki atu ahau mo tena £50,000 e meatia nei kia wehea hei hoko whenua Maori, whakapaua ki tetahi atu mahi, kaua ki nga whenua Maori. E ki atu ana ahau, e te Pika, ko tena £50,000 me hoatu ki nga iwi Maori, ma ratou e utu nga itareti, hei moni whakapai i o ratou whenua me a ratou paamu. E tino ki atu ana ahau mehemea ka whakapaua tena £50,000 ki runga ki nga mahi e tohungia ake nei i roto i te pukapuka Rarangi Moni, ka tuturu kite tenei Whare, i roto ano i tenei tekau ma rua marama tata e haere ake nei, ka tino kore rawa atu he whenua e toe ki nga iwi Maori hei oranga hei kainga mo ratou. Engari, e te Pika, ki taku mahara kaore pea tenei Whare i te hiahia kia rite tahi te ora me te tupu haere o nga iwi Maori me nga iwi Pakeha o tenei koroni. Kua kite noa atu, kua mohio noa atu pea, otira kei te tino mohio i naianei nga iwi Pakeha, kei a ratou anake te nuinga o nga painga o tenei koroni. E te Pika, kei te tino tumanako atu toku ngakau ma enei kupu aku pea katahi ka kite iho te Kawanatanga, koia ano, ko te mea tika me whakakore rawa atu tena moni i wehea nei i roto i te Rarangi Moni hei hoko i nga whenua Maori. E te Pika, ko enei kupu e korerotia atu nei e au he kupu tuturu naku, ara, kaore rawa ahau e mohio ana e kite ana ranei i tetahi painga, pehea ranei pehea ranei, e puta ki te iwi Maori ki te whakapaua tena moni i runga i tena huarahi. Me ki atu ano hoki ahau mo te taha ki nga iwi Maori o tenei koroni, kore rawa atu ratou nei e mohio ana e peheatia ana te whakapaunga o nga moni o te koroni. Heoi ano kei te rapu tikanga ia tangata ia tangata mehemea e kore e kitea e ia he ora mo tona whanau ake, me te huarahi pai e taea ai e ia te whakahaere tika i tona maramara whenua. No reira ka hoki ano taku kupu ki te tono kaha atu ki te Kawanatanga me mutu rawa te page 39hoko i nga whenua o nga Maori. Kaati, e te Pika, kua rongo ahau, mehemea ka ahua roa tenei tuunga o te Paremete, tena e whakatakotoria mai ki te aroaro o te Whare tetahi Pire e aronga ana ki runga ki enei take e korero ake nei ahau. A i runga i te mea kua korero mai te Pirimia tera te Kawanatanga e whakatakoto mai i tetahi Pire hei whakamutu atu i te mahi hoko whenua Maori, no reira kei te noho tatari tonu ahau, me te tumanako atu o toku ngakau, kia hohoro te takoto mai o tena Pire. Mo te taha ki te £25,000, e meatia ana kia whakapaua ki runga ki nga mahi arai ope taua whawhai. Kaati, kaore aku kupu whakahe mo tera ritenga, ta te mea ki taku titiro e tino tika ana kia whakatakotoria nga mahi me nga ritenga e tiakina paitia ai tenei koroni. Na, kei te noho tumanako atu ahau kia wehea mai he moni hei hanga i te reriwe e tino kaha nei te hiahia o nga iwi o toku takiwa, ara, o Waikato, kia mahia tonutia i naianei. E korero ana ahau mo te raina reriwe e tono nei matou kia hanga i Pukekohe ki Waiuku. Mo te aronga o tena reriwe me ki atu ahau e hara i te mea e tono atu ana ahau i tena reriwe mo te taha anake ki nga iwi Pakeha o taua takiwa, engari e korero ana ahau mo te taha ki nga iwi Maori o te takiwa ki Waikato e noho araitia atu ana i te taha moana i naianei, kaore e taea mai e ratou nga kai o te moana te hari atu ki o ratou kainga i uta. E tino ki atu ana ahau i te mea kua mahara tenei Whare ki te ki e tika ana kia namaia kia kotahi miriona hei mahi reriwe i tenei Motu me Te Waipounamu, me kaua rawa e hoki iho i te £45,000, e homai hei hanga i taua reriwe e korero nei ahau. Ki taku mohio e tika ana ahau kia korero atu me whakaaro e te Kawanatanga nga hiahia o nga iwi Pakeha me nga iwi Maori o taua takiwa. Me tohutohu atu ano hoki au kei te utu nga Maori i nga wahi e tika ana kia utua e ratou o nga taake me nga raruraru o te koroni, me nga iwi Pakeha ano hoki i roto i ia takiwa i ia takiwa o te Motu o Aotearoa. Kaati, he aha rawa koia te take kia whakatikia toku takiwa ki tena painga ki te reriwe, ahakoa te nui noa atu o nga kupu kua korerotia nei i roto i tenei Whare mo runga i tena take? Ki toku whakaaro me tino tae ki te toru miriona katahi ka rite nga mea e hiahiatia ana e nga mema o tenei Whare. E kore ahau e tino kaha ki te tautoko i te hiahia o taku hoa o te mema Maori mo te Tai Rawhiti e tono nei kia namangia kia rua tekau rawa miriona, ko te take, mo te taha ki au ake nei, kei te kite marama atu ahau, kei te tino taumaha rawa te kawenga moni nama e wahaia nei e te koroni i naianei. No reira, ki taku, mehemea ka namaia e tatou kia rua tekau miriona atu ano, kore rawa au e mohio me pehea e taea ai te utu o nga itareti o tena moni. Engari, e te Pika, ki taku mahara, ka pau katoa nga kau me nga hipi e whakahihi nei tatou i roto i enei ra hei utu i nga itareti o tena moni e ka namaia. Engari ki taku mahara tena ano etahi take marama i tika ai taku ki ake me nama kia toru miriona, notemea, ahakoa e tika ana ka waiho tena hei taumahatanga ki runga ki nga iwi o tenei koroni, engari he kawenga tena e taea ana te ki e tika ana i te mea katahi ka riro atu nga tini mea e hiahiatia ana e ia wehenga o nga iwi o tenei koroni. Mo te taha ki te £7,000 e wehea ana mo nga Maori i roto i te Civil List i te Rarangi o nga Moni a te Koroni e korerotia nei e tatou. E tu atu ana ahau ki te korero mo tenei £7,000 i runga i taku ahua e tautoko nei au i tenei Kawanatanga. Na, ki te kore au e marama ki nga huarahi i whakapaua ai aua £7,000, e kore au e wehi ki te tono atu ki akoutou kia whakamaramatia mai. Kaore ahau i te marama ki nga huarahi whakapaunga o tena whitu mano, maku e whakamarama tena kupu aku. Tona tikanga me hanga etahi ture mo te taha ki nga iwi Maori, me whakatu etahi Maori rangatira i roto i o ratou hapu, hei tiaki hei whakahaere i nga ritenga e pa ana ki runga ki o ratou hapu, kia whakatungia aua tangata ki runga ki nga tuunga whakahaere whakawa, hei peehi hei arai i te mahi hara i te mahi he ranei a nga iwi Maori i roto i o ratou takiwa, hei hanga tikanga arai kei tupono nga iwi Maori i roto i o ratou takiwa ki te hanga i etahi ritenga, ki te mahi ranei i etahi mahi, e takahi ana i nga ture kua oti te hanga hei ture e te Kawanatanga page 40o te Kuini, hei whakahaere hei tiaki hei awhina i nga iwi Pakeha me nga iwi Maori o tenei koroni. Kaati, kei whea ena tangata whakahaere whakawa, me ena pirihimana mana e tiaki nga iwi Maori i roto i o ratou takiwa kei takahi ratou i te ture. Kaore kau, e te Pika, kore rawa atu. Koia ahau e ki ake ai, he tika, e tino he ana te whakapaunga o tena £7,000 i roto i nga tau maha kua hori ake nei tae noa mai ki naianei. Tena pea e whakautua peneitia mai e te Kawanatanga, e, kua pau ra i te awhinatanga i nga Maori kaumatua rawakore kua kore nei e kaha ki te mahi oranga mo ratou. Engari ki taku whakaaro e hara i te mea tika kia whakawhiwhia nga kaumatua Maori pera me aku i korero ake nei i roto o tena £7,000. Me whakawhiwhi ke ratou i roto o i nga moni nui tonu o te koroni, pera ano me nga kaumatua Pakeha kua eke nei o ratou tau ki tena ahua, e whakawhiwhia ana i naianei. Ko enei take he tino take nunui a e tino tika ana kia ata whakaarohia e te Kawanatanga. Tera atu ano etahi take e hiahia ana ahau kia whai kupu atu au ki te Whare mo nga raruraru e puta aua i waenganui o nga iwi Maori mo o ratou whenua Ki taku whakaaro me whakawhiwhi nga Maori ki te ture kua oti nei e ratou te whiriwhiri i waenganui i a ratou, koia tera te tino huarahi tika e oti pai ai ena raruraru, a e kore rawa ai e takahia tetahi wahi o nga ture o tenei koroni. I nga ra o mua he maha nga ture me nga tikanga a te iwi Maori, a e tino mohio ana ahau e tuturu pono rawa ana tenei kupu aku, i au e ki atu nei, i nga ra o mua i te wa e mana ana nga ture me nga tikanga a nga iwi Maori; kore rawa i tino penei rawa te kaha o nga mate me nga taumahatanga e pa ana ki runga ki a ratou me enei mate me enei taumaha e utaina nei ki runga ki a ratou i naianei i raro i te ture Pakeha. Ahakoa pewhea te kino o te raruraru i ara i nga ra o mua, e taea noatia ana te whakaoti marama katoa i raro i nga tikanga e mana ana i aua ra. Me korero poto ake e au etahi o aua tikanga. Me ki noa ake e tatou, no Ngatikahungunu pea tenei takiwa, a Poneke nei, i mua, katahi ka whakaturia e ratou he rahui, ara, he rahui tena i whakaturia kia kaua rawa ai tetahi tangata o tetahi iwi ke i waho atu o to ratou iwi ake e haere mai ki te mahi ki te raweke ranei i nga kai o aua whenua. Ka mohio tonu i reira nga iwi o waho ki te tikanga o taua mea, a e kore rawa e haere mai ki te takahi i tena rahui. Koia ahau i mohio ai e tino tika ana kia homai he Kaunihera mo nga iwi Maori. Mehemea ki te whakaturia tena Kaunihera heoi ano kua oti pai rawa nga raruraru katoa o te iwi Maori; ka ahei ma taua ropu e whakahaere nga take katoa e pa ana ki runga ki nga whenua, a mana e arai nga mahi a nga Maori kuare e hoko nei i o ratou whenua mo te moni he rawa, kaore rawa nei i tae ki te wariu o aua whenua, a mana katoa e tiaki te tupu me te ora o te iwi Maori. Mo te taha ki nga tangata e tu kai-tiaki ana i naianei mo nga whenua Maori, e kite ana tatou kei te haere mai nga tangata a te Kawanatanga me nga apiha a te Kawanatanga i tua i nga tuara o nga tangata nona nga whenua whakakiikii mai ai kia hokona e ratou nga whenua, a unuhia ana nga here, hokona ake nga whenua. Ko tena, e te Pika, tetahi mate nui e pa ana ki nga iwi Maori i naianei. No reira i runga i ena take katoa e tino mohio pono ana ahau heoi ano tona whakaotinga tika me whakamana mai te tikanga Kaunihera Maori e tohe atu nei ahau kia homai. Mehemea ki te whakaaetia mai tera, heoi kihai rawa e taro ake nei kua tino rite tonu te kaha o nga iwi Maori ki te whakahaere i o ratou tikanga mo runga mo nga taone me era atu ritenga ki to te Pakeha kaha i naianei, a ka mohio ano ratou ki [gap — reason: damage]e mahi ritenga whakahaere mo runga mo nga mahi hanga rori, piriti, me era atu mea i raro ano i nga ture o te koroni e pa ana i naianei ki runga ki ena aronga mahi. No reira ki toku nei whakaaro heoi ano te mahi tika ma te Minita Maori me whakahaere e ia kia ata rite pai enei take kua korerotia ake nei e ahau. E tino mohio ana au mehemea ka whakamanaia mai enei kupu tohutohu, katahi ka whakapono nga iwi Maori he tika tera ratou e ora e tupu haere i roto i nga ra e takoto atu nei i mua i o tatou aroaro. Kaati, i au e tu atu nei e korero atu nei mo te taha ki nga iwi Maori o toku nei takiwa ake, koia tena te [gap — reason: damage]turutanga o toku whakaaro, ara, me penei me taku i tohutohu atu nei te whakahaere a te Kawanatanga. page 41Mehemea kaore te Kawanatanga e whakaae ki te whakamutu i ta ratou mahi hoko whenua Maori, kia waiho ai nga whenua e toe ana hei oranga mo ratou, ki te kore ratou e hanga ritenga e puta ai he painga ki nga iwi Maori i raro i nga ture e mana nei i naianei; kaati, katahi ahau ka patai penei atu ki a koutou, me pehea koia e kaha ai nga iwi Maori ki te whakapono kei te kimi tika te Kawanatanga i te ora mo ratou. E kite iho ana ahau kei te tu tonu te Kooti Whenua Maori, i te mea hoki kua wehea nga moni £13,000 mona. A kua wehea ano hoki tetahi £10,050 mo te Kooti Whakamana Take. Na, e te Pika, mehemea kua whakaturia te Kaunihera Maori heoi kua toe tena £23,000 o nga moni a te Koroni, otira, maku e ata whakamarama atu. Mehemea ka whakaturia te Kaunihera Maori, mana katoa ena take e whakahaere, e tino mohio ana au, e te Pika, ki te tu taua Kaunihera Maori e tono nei au hei riwhi mo te Kooti Whenua Maori, katahi ka tika nga whakataunga o nga whenua me nga take Maori, katahi hoki ka mutu nga whakatau he, kuare, pohehe, a nga tangata i whakaturia hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori. A me tohutohu atu ano ahau ki tenei Whare mehemea ka tirotirohia e koutou nga whakataunga a te Kooti Whenua Maori, ka kite koutou i etahi whenua i whakataua e te Kooti Whenua Maori ki nga tangata o te hapu e noho tuturu ana i runga i taua whenua, a i muri i tena ka tu te Kooti Piira a ka noho he Tiati hou hei whakawa i taua keehi, akuanei pea whakataua ana e te Kooti Piira ki te tangata kore rawa nei i noho i runga i te whenua. A, ahakoa pehea te nui o te tangi a nga iwi nona tuturu te whenua, i reira e noho ana mai o mua iho, a e mohiotia ana hoki e nga iwi o waho, koi ra te iwi tuturu e noho ana i reira, heoi ano ka kiia mai ki a ratou tenei ki, "E, kaua koutou e whakahe ki te ture, ko ta te ture hoki tena, ko te whakatau tena. A ki te whakahe koutou ki tena whakatau, kua tahuri koutou ki te takahi i te ture." Ko ahau e tino ki ana ko te Kooti Whenua Maori te putaketanga mai o nga tino mate kino e pa ana ki runga ki nga iwi Maori mo runga i o ratou whenua. I nga ra o mua te mahi a te Kawanatanga he hoko i nga whenua e mohiotia ana no tetahi hapu, iwi ranei, i mua o te whakawakanga o aua whenua e te Kooti Whenua Maori. Kaore kau he Kooti Piira i aua ra, tae rawa mai ki naianei kaore ano he tono Piira mo nga whenua e whakaatu ake nei ahau. Ko nga tikanga i mahia e nga kaumatua rangatira i aua ra he mana, he mau tonu, mai ano i reira tae rawa mai ki naianei; engari, e te Pika, no te tuunga o te Kooti Whenua Maori—kaati, hei aha, engari e tino mohio ana ahau kei te tino tika rawa taku tono e tono atu nei ahau ki tenei Whare kia whakakorea rawatia atu tena Kooti Whenua Maori i naianei tonu, kaua rawa e waihotia. Engari, e te Pika, me ki atu ano ahau ki tenei Whare, kaua tenei kupu na—"taihoa"—kei te mohio katoa tatou ki te tikanga o tena kupu "taihoa," tona tikanga he penei na—Tatari, tatari, tatari, ki tetahi atu taima—kaua i tenei tuunga o te Paremete; a tona tukunga iho ka tatari tonu, a ake tonu atu. Kaati, me ki atu ahau ki nga mema honore ko te take tenei i tukua mai ai matou nga mema Maori ki tenei Whare. E ki atu ana ahau i tukua mai matou ki konei hei tono atu hei aki atu hei tohe atu kia hanga mai he ture e ahei ai nga iwi Maori te noho ora, rangatira, i raro i te maru o to mana kotahi e tau nei ki runga ki nga iwi e rua. Kaati, i roto i enei tau e rua kua taha ake nei i au e noho ana i tenei Whare, kaore ano au kia kite i tetahi Pire tika e whakatakotoria mai ana mo nga mea e pa ana ki te taha Maori. Me whakamatau ahau ki te whakamarama atu i nga hiahia, i nga mahara, me rga whakaaro, a na rangatira, nga tangata nunui, nga tangata mana, o nga iwi Maori Ara mo te whakatupuranga kaumatua tena kupu aku, ta te mea kaore ahau e whakaaro ana ki te whakatupuranga taitamariki o naianei, kua mau atu ena ki etahi aronga o nga whakaaro Pakeha. Na ko ahau e ki ana kaore rawa atu e ahei, e tau, ena tu ahua taitamariki, kia tu i nga tino turanga hei arahi, hei whakahaere, hei tohutohu i nga ritenga mo to ratou iwi. Kua rongo pea nga mema o tenei Whare ki tenei tangata ki a Tawhiao, no Waikato taua tangata, engari kua mate i naianei, ko te tangata tena i whakaturia hei kingi mo nga iwi Maori hei hapai i te mana o nga kupu i homai e te Kuini ki page 42nga Maori. A tera atu ano etahi tangata tokorua, ko Te Whiti raua ko Tohu nga ingoa, he roa te wa e rapu ana aua tangata mehemea e kore e kitea he huarahi e taea ai te hanga tikanga e riro mai ai he ora mo te iwi Maori. Ta ratou mahi tonu he kimi he rapu he whiriwhiri i tetahi huarahi e tupu haere ai e ora haere ai te iwi Maori. A i roto i tena mahi a ratou kaore ratou e mea ana kia murua te whenua o tetahi tangata kotahi, ki te hanga ranei kia pa he mate ki runga ki a wai tangata, kaore, heoi ta ratou he rapu i te ora anake mo te iwi Maori. E mea ana ratou me mau te pupuri ki nga whenua e ki nei ratou i murua hetia atu i a ratou. A no to ratou tahuritanga ki te pera i runga i te ngakau rangimarie me te whakaaro tika, hopuhopukia ana ratou e nga Pakeha, mau ana ki te whareherehere. Kaati, e te Pika, ki taku mahara ma nga tangata whai whakaaro, ma nga tangata mahara tika o nga Pakeha, e patai tenei patai ki a ratou ake ano: he aha rawa nga take i tukua ai kia hanga kino ratou i nga Maori kaore kau nei hoki a ratou nei mahi he. Kaati, e pouri ana au mo taku kitenga kua tata te pau o taku taima, kua ruarua nei nga meneti kei te toe, engari, hei kupu whakamutunga maku, tenei ano tetahi take nui e hiahia ana au ki te whakaputa atu. I raro i tetahi ture i paahitia i te tau 1894, e ki ana me kaua e mana nga iwi Maori ki te hoko ki te riihi ranei i o ratou whenua. Kaati, e te Pika, i te mea kua oti aua whenua te Whakawa e te Kooti Whenua Maori, kua puta nga tiwhikete ki nga tangata Maori, kua utua ano hoki ki te moni e nga Maori, kua oti nga ruri, a kua utua ano hoki e nga Maori, koia au i patai atu ai, i te mea kua pena te takoto, he aha te take kia whakahokia atu aua whenua ki te ahua o mua, me te mea nei kaore ano kia puta he taitara? He aha rawa koia te take i wbakawakia ai aua whenua, e te Pika, mehemea e pera ana te aronga? He aha te take i mahia ai he ota? He aha te take i whakaputaina ai he tiwhikete, a hei aha hoki taua mea? Kua tonoa mai kia utua e te Maori nga ruri, nga utu o te Kooti, nga utu o nga roia, nga utu mo nga ota, moni ruri, aha atu hoki, a hei aha? Hei whakatututuki i nga ritenga o te ture; a kei te otinga i a ia aua mea katoa te whakatutuki, kite rawa ake ia, katahi ka tino kino rawa atu nga mate kua pa ki a ia.

Ka mutu a Henare Kaihau, hikitia ana te korero mo tetahi atu ra.

No te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka nuku te Whare.