Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Wenerei, te 2 o Noema, 1898

Wenerei, te 2 o Noema, 1898.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka mutu etahi mahi ka karangatia kia mahia ko—

Nga Moni Mo Nga Mahi Hanga Reriwe Me Era Atu Mahi Nunui A Te Koroni.

Hooro-Teone (Hon. Mr. Hall-Jones, Minita mo nga Mahi Nunui).—Ka motini ahau, E te Pika, kia haere atu koe i tou nohoanga, kia ahei ai te Whare ki te Komiti i nga moni kua whakahuatia ake nei.

Ka tu ake ko Te Hatihana (Mr. G. Hutchison, mema mo Patea), Te Tamihana (Mr. J. W. Thomson, mema mo Mataau, Clutha), Pirani (Mr. Pirani, mema mo Pamutana), Te Piukanana (Mr. Buchanan, mema mo Wairarapa), Kapene Rahera (Captain Russell, mema mo Haaki Pei), me etahi atu, ka tae ki a—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—E te Pika, ka korero atu au i etahi kupu torutoru maku ki te Whare mo runga i nga moni ka pootitia nei mo nga Mahi Nunui o te Koroni. Kua kite au i roto i nga rarangi o aua moni e takoto nei i te aroaro o te Whare, ka whakaaetia he moni mo etahi reriwe kia mahia, ara, te reriwe o Kaipara, o Whangarei, me etahi wahi o Te Waipounamu, engari kaore au e kite ana i roto i aua rarangi i etahi moni mo te reriwe i tonoa ra e au i tera tuunga o te Paremete, ara, mo te reriwe atu i Pukekohe ki Waiuku. Na, ehara i au i tono tuatahi tenei reriwe kia mahia, a ehara ano hoki i te mea no te tuunga o te Paremete i te tau kua hori ake nei i tonoa tuatahitia ai taua reriwe. Ko te tekau ma rua tenei o nga tau e tonoa ana te Kawanatanga kia mahia he reriwe atu i Pukekohe ki Waiuku. I au e korero atu nei, e tono ana ahau mo te taha ki nga Maori o te takiwa ki Waiuku me Pukekohe, i te mea kei roto aua wahi i te Takiwa Pooti o te Tai Hauauru, e tu nei ko au tona mema. E tata ana ki te rima mano nga tangata o taua takiwa, e tono nei kia mahia taua reriwe. He nui nga whenua o reira tae atu ki te awa o i Waikato, kei nga Maori, a ko to ratou hiahia me whakatuwhera he reriwe ki reira, hei huarahi mo ratou ki te takutai o te moana. Otira, ehara i te mea, ko nga Maori anake e hiahia nei ki taua raina reriwe kia mahia, kei te rite tahi ki to nga Maori te hiahia o nga Pakeha o reira tae noa ki Akarana. Na, e mohio ana ratou ki te mahia taua reriwe ka tino whiwhi te Kawanatanga i te nui o nga mea e haere ma runga. He tiaki paamu, he whakatupu witi, oti, kau, hipi, nga mahi a o reira tangata, a he nui te uaua o te harihari o aua taonga ki nga makete o Akarana i te; kore reriwe. A ki te titiro a o reira iwi he mate nui rawa to ratou, i te mea kei te utu tonu ratou i ta ratou nei taha o nga moni e whakapaua nei mo nga mahi reriwe i ia tau i ia tau, a kaore ano ratou i whiwhi i tetahi reriwe mo to ratou takiwa penei me etahi atu takiwa. E whakahe ana ratou ki tenei tikanga. Ko Waiuku tetahi o nga kainga tino tawhito i nohoia tuatahitia e te Pakeha, no nga ra ano o Kapene Kuki i nohoia ai. Otira, ahakoa, he tono tonu te mahi a nga tangata o reira ki tetahi reriwe mo ratou, kaore ano te Whare nei i whakaae atu. Kaati, i wareware pea te Kawanatanga ki te whakarite i etahi moni i tenei tau hei hanga i taua raina reriwe.

Pirani (Mr. Pirani). — Tonoa atu kia whakanohoia he moni ki roto ki nga rarangi apiti mo nga moni e pootitia ana.

page 55

Henare Kaihau.—E te Pika, mehemea he tika ka tukuna inai ano etahi moni mo nga reriwe kia pootitia e Whare i tenei tuunga o te Paremete, kaua rawa e wareware i roto he moni mo te reriwe e tonoa nei e au. Kei te pai au kia namaia he moni hei hanga reriwe mo nga takiwa e tika ana mo taua tu mahi. Kei te penei me taku e korero nei te hiahia o te nuinga o nga tangata puta noa i tenei motu. Tenei ano etahi korero aku mo etahi o nga moni e noho nei i roto i nga rarangi moni nei. Koia tenei tetahi, ara, "Nga Moni hei Hoko i nga Whenua Maori." Ka whai-kupu ano ahau mo tenei ana tae ki te wa e homai ai kia pootitia aua moni e te Whare Ina ano tetahi, ara, "Nga Reiti mo nga Whenua Maori." Tena ano ahau e korero mo tenei a ko ake nei Ka pau noa atu i au te rua haora mo runga i enei take, mehemea e taea ana i naianei, otira kaore e pai kia roa i au nga mahi a te Whare. Hei kupu whakamutunga, tenei au ka mea atu ki te Kawanatanga, kaua rawa e wareware a tera tau te whakarite he moni hei mahi i te reriwe e tonoa nei.

Te Maahi (Mr. Massey, mema mo Franklin).—He tautoko ta tenei i te korero a te mema honore mo te Tai Hauauru mo te reriwe ki Waiuku. He whakaatu kei te tino hiahia nga Maori me nga Pakeha o taua takiwa kia hangaia he reriwe mo ratou, me te korero atu kua tukuna e ia te pitihana a te rima rau tangata o Waiuku ki te Paremete, he tono kia mahia taua reriwe.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, me titiro i nga Pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti). — Na te whakatakotoranga o nga rarangi moni mo nga mahi reriwe me era atu mahi nunui o te koroni i tu ake ai au ki te whai-korero i tenei ra. Koia tenei taku kupu: taku mahi tonu i au e noho nei i roto i tenei Whare he tautoko i ia tau i ia tau i nga pooti mo nga moni penei te ahua, a ka mau tonu i au taua mahi. Ka tautoko au i enei rarangi moni kua homai nei ki te Whare, notemea he whakaae tenei na te Kawanatanga i nga tono a nga mema honore mo etahi moni hei whakahaere i nga mahi reriwe me era atu mahi nunui mo o ratou takiwa. Engari ki taku titiro ahua whakama ai te haere atu a etahi mema ki te Kawanatanga ki te tono moni mo nga mahi e tikaana kia mahia ki o ratou takiwa. Kaore au e pena, kaore oku whakama ki te haere atu ki nga Minita ki te tono moni mo toku takiwa. Kaore au e haere huna atu ki a ratou tono ai. Ko aku tononga katoa, tonoa ai e au i roto i te Whare nei, me te rongo mai o nga mema katoa i taku tono. E te Pika, kei te whakapai atu au ki te Kawanatanga mo te pai o ta ratou whakahaere i nga rori me nga piriti o toku takiwa; katahi ano te Kawanatanga i whakaaro ki toku takiwa, i homai moni mo nga rori me nga piriti. Ahakoa i nuku atu i te wha tekau miriona nga moni i namaia e nga Kawanatanga o mua atu i tenei, kaore rawa tetahi wahi o aua moni i whakapaua hei hanga i nga rori me nga piriti o toku takiwa, na reira ka nui taku whakawhetai atu me taku whakamoemiti atu ki tenei Kawanatanga mo tana tahuritanga ki te awhina i taku takiwa, me taku ki atu ano ki a ratou e kore e mutu taku akiaki i a ratou kei wareware i a ratou taku takiwa i nga tau e takoto ake nei. Kei te mohio ano nga mema honore ki taku korero o era tau, ara, kia rua tekau miriona pauna te moni e nama e te koroni, me taku ki atu ano me tango topu mai taua moni. Ki te tahuri tatou ki te nama moni kia nui tonu te moni e namaia, kia taea ai e tatou te whakangata i nga hiahia o nga mema katoa o tenei Whare, notemea ahakoa nui te whakahe o nga mema honore i te mahi nama moni, he parautahi na ratou tena korero, kaore kau he tikanga o ta ratou whakahe, he kupu makere noa mai era i o ratou ngutu, kei roto i a ratou e huna ana o ratou tino whakaaro, a kei to ratou rongonga tera e namaia he moni nui e te koroni koa puku ana ratou. Ki taku, me nama e tatou kia rua tekau miriona, a me whakapau ki toku takiwa anake, ara, mo nga mahi anake o te Tai Rawhiti. Ki taku mohio, ki te tuturu namaia aua moni, tera tatou e kite i nga mema honore o etahi atu takiwa e kamakama ana ki te tonotono haere i etahi o aua moni kia hoatu mo o ratou nei takiwa. Ki taku whakaaro te take i whakahe ai nga mema honore, ara, i mea ai kia kaua e namaia he moni, he wehi no ratou kei kore ratou e page 56pootitia mai ano hei mema mo tenei Whare. Taku kupu ki ena mema mataku, koia tenei, kaua ratou e Wehi. Titiro ki te iwi Maori, i mua ake nei kore rawa ratou e pai kia mahia he reriwe mo o ratou takiwa, te take he rongo no ratou ki nga korero a etahi Pakeha, e mea ana ka taaketia te iwi Maori mo aua reriwe me etahi atu mea. Otira, i naianei kua mohio te iwi Maori ki te tito o era tu korero, a kua nui atu te hiahia o te Maori i naianei kia mahia nga reriwe ma runga i o ratou whenua. Pera ano hoki te hiahia o te Maori kia mahia he rori mo o ratou takiwa. I mua nui atu te wehi o te iwi Maori ki aua mahi, a katia ai nga kaiwea a unuunuhia ai nga peeke ruri o nga rori, i naianei kua kore atu era whakaaro pohehe kua tino nui to ratou hiahia ki te rori. Na reira au ka mea atu ki nga mema honore e mataku nei ki te nama moni, kaua e wehi, notemea ki te whakapaua ki o ratou takiwa nga moni e namaia ra ka tino koa atu te iwi nana ratou i pooti hei mema. Tetahi kupu aku ki nga mema honore, ki te kore ratou e hiahia ki te nama moni, kaati, kaua hoki ratou e puru i nga hiahia o nga mema e ngakaunui ana ki taua mahi. Titiro ki te nui o nga moni i namaia nei i mua ake nei i runga i taku kaha, kua pau katoa 1 nga takiwa o nga mema honore, kore rawa he kapa kotahi i whakapaua ki toku takiwa. He kupu ano tenei naku, koia tenei: Ki te riro mai te moni e ki nei au me nama, me whakapau te nuinga ki toku takiwa, notemea, tae mai ki tenei ra, kaore ano he painga i puta ki toku takiwa i nga moni i namaia nei ki Ingarangi i mua; me te utu tonu o toku takiwa i ta matou nei taha o nga initareti mo aua moni i namaia e te koroni. Ki te arai tonu etahi mema honore i te mahi nama ano i etahi moni ma te koroni, kaati, ma o ratou takiwa e utu nga initareti e utua nei e toku takiwa mo nga nama o mua i whakapaua nei ki o ratou takiwa anake. Tirohia ia na nga rarangi moni mo nga mahi reriwe. Ko nga reriwe ka mahia nei kei nga takiwa kikino nga whenua, ara, kei nga wahi pungapunga me nga whenua kapia o te pito whakararo o te motu nei. Tena ko toku takiwa he whenua momona, era tonu atu te reriwe ina mahia ki reira. Engari ki te mahia he reriwe mo toku takiwa, me tere tonu te mahi kia oti, kaua e ziuku atu i te tau e mahia ana; kaua e whakaroaina tona mahinga mo nga tau mahamaha noa atu. Kaua e kinikinitia te homai o nga moni mana e mahi, engari me homai nui tonu, kia tere ai te oti o te reriwe. Ko toku takiwa he tino momona ona whenua, na reira ahau i kaha ai ki te tono kia tautokona ahau e oku hoa mema honore. Ki te kore rawa nga mema honore nei e kaha ki te tautoko i taku kupu kia rua tekau miriona pauna e namaia e te koroni, kaati, me tautoko ratou i au kia taea ai te nama kia rim a miriona pauna moni mo toku takiwa anake. Me mutu hoki te maminga a te Apitihana i a matou, e ki nei ratou "Kaore matou i te pai kia namaia he moni; kaore e taea e tatou te utu nga initareti," engari ahakoa pera a ratou kupu, ko ratou kei te nui atu te hiahia kia namaia he moni. Ki te uia mai e nga mema o te taha Apitihana i peheatia i mohiotia ai e au tenei, ka tohitu tonu taku whakahoki i ta ratou patai. Ka penei taku whakahoki, tirohia nga rarangi o nga moni mo nga reriwe me nga rori e takoto nei. Ka whakapaua enei moni ki whea? Ka whakapaua ra pea ki nga takiwa o nga mema Apitihana o tenei Whare. Ka ui au ki aua mema honore ko te hea o koutou e whakaae kia kaua e whakapaua aua moni ki runga ki o ratou takiwa? Ki te hiahia tetahi mema o te taha Apitihana kaua aua moni, kua oti nei te tuhi ki roto ki nga rarangi nei, e whakapaua ki tona takiwa, heoi, ka ki atu au ki a ia, "Kaati, homai ena moni mo toku takiwa." Ki te kore aua mema honore e whakaae ki tenei, ka ki tonu atu au, me mutu ta koutou haere mai ki roto i tenei Whare whakawiri ai i te takoto o a koutou korero me nga whakaaro o etahi. Ki taku whakaaro nui atu te mohio o te Kawanatanga ki te whakariterite i nga hiahia o nga takiwa katoa. Mehemea ko au te Kawanatanga kore rawa au e whakarite i nga tono a nga mema e whakararuraru tonu nei i te Kawanatanga, e tito nei kaore o ratou hiahia kia namaia he moni. Kia ora tonu te Kawanatanga. Hei tera tau ka tonoa ratou e au kia whakahaerea he ture e taea ai te nama kia rua tekau miriona page 57pauna moni, a ki te kore te Kawanatanga e whakaae, kaati, kia mohio ratou, ka tahuri au ki te whakatete i a ratou.

Ka mutu a Wi Pere, ka tu ake ko Te Teira (Mr. Taylor, mema mo te Taone |o Christchurch), ko Te Retipiriti (Mr. Lethbridge, mema mo Rangitikei), ko Te Whiira (Mr. Field, mema mo Otaki), ins Hooro-Teone (Hon. Mr. Hall-Jones, Minita mo nga Mahi Nunui o te Koroni), te mutunga o ta tenei

Whakaaetia ana te motini.

Haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi a awatea noa.

No te rua tekau meneti te paahitanga i te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.