Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Turei, te 2 o Akuhata, 1898

Turei, te 2 o Akuhata, 1898.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i nga motini me nga patai.

Kai-Whakaako Maori.

I runga i te motini a Te Meretete (Mr. Meredith, mema mo Ashley), Whakahaua ana kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare tetahi ritana hei whakaatu i te maha o nga tane me nga wahine Maori e tu ana hei kai-whakaako i roto i nga kura Kawanatanga, ahakoa he kura Maori he kura Pakeha ranei. Ko taua ritaua hei te 31 o Tihema, 1897, mutu ai.

page 20

Pokuru Poraka.

Te Ranga. (Mr. Lang, mema mo Waikato).—Ka patai ahau ki te Kawa- [gap — reason: damage]atanga, Mehemea tera ranei e whakamanaia e ratou te whakatau a te Komiti mo nga Mea Maori mo te pitihana a Wharemaihihi Hotu (No. 135, 1897) e inoi nei taua tangata kia whakawakia tuaruatia a Pokuru Poraka? Ka rua nga ripoatatanga a te Komiti mo nga Mea Maori i nga pitihana e rua mo taua Poraka kia whakawakia tuaruatia, a i tino tautoko aua ripoata e rua i te tono a nga kai-pitihana. Koia tenei, e whai ake nei te ripoata tuatahi a te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori i tuku ai ki te Whare nei:—

"Kua whakahaua ahau kia ki penei, i te mea e pa ana te whakatau a te Kooti Whenua Maori ki nga kainga me nga wahi tanumanga o nga whanaunga o nga kai-pitihana, ki te whakaaro a tenei Komiti me tuku atu tenei pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria paitia e ratou; a, ina uiuia, ki te kitea he tika nga take i tonoa ai e nga kai-pitihana kia tirohia to ratou mate, heoi me mahi e te Paremete he ture hei hoatu ora ki a ratou."

"R. M. Te Auhana, Tiamana."

He pera ano te ahua o te pitihana o te tau 1897, me te pitihana o te tau 1896, a ko te ripoata a te Komiti i pera ano me te ripoata o te tau 1896, me te aki atu i te kupu kia tino whakatutukitia taua ripoata. Koia tenei te take i mea atu ai ahau ki te Kawanatanga kia whakaritea te tono a nga kai-pitihana.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seadon, Minita mo nga Mea Maori).—I rite ano ki tenei te patai mo taua whenua i te tau 1896, a tera e kitea te whakahoki mo taua patai ki te tirohia te pukapuka Nama 94, wharangi 587 o nga korero o te Paremete. Otira kaore ano taua mea i whakahaerea e te Kawanatanga i te mea kua pau etahi o nga hea o nga Maori no ratou taua whenua te hokohoko ki te Kawanatanga i runga i te whakaaro kaore e tonoa he whakawa tuarua. Ki te whakatuwheratia nga keehi penei te ahua e kore rawa e taea te mutunga o taua tu mahi, na reira kaore te Kawanatanga e whakaae kia whakamanaia te ripoata a te Komiti.

Nga Whenua O Roto I Te Rohe-Potae o Ngatimaniapoto.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea ka tahuri ranei te Kawanatanga ki te wewete i nga here o nga whenua o te Rohe-potae, i pitihanatia nei e te pitihana No. 217 i tera tuunga o te Paremete, a i puta nei te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori kia tirohia paitia taua take e te Kawanatanga? Ki taku mahara e tika ana te tono a nga Maori e noho nei i roto i te Rohe-potae, e mea nei kia wetekina nga here e mau nei i runga i o ratou whenua. Ki toku whakaaro e tika ana kia wetewetekina enei here, a kia tukua nga Maori kia hokohoko atu i o ratou whenua i roto i taua takiwa ki a ratou nei tangata e pai ai, notemea kei waho aua whenua i te rohe o te raupatu a te Kawanatanga i tango ai i te wa o te whawhai ki nga Maori. Ko nga whenua o roto i te Rohe-potae he mea tuku iho e o ratou tupuna ki nga Maori no ratou aua whenua, a e puritia tikatia ana e ratou i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi tae noa mai ki te wa o te whawhai a te Maori raua ko te Pakeha a tae noa mai ki tenei wa, na reira kaore ahau i te marama ki te take i hereherea ai o ratou whenua, a i kore ai e tukuna ratou kia hokohoko, kia riihi ranei i o ratou whenua, i runga i a ratou nei huarahi e kite ai e pai ai. Ka tono atu ahau ki te Kawanatanga kia whiriwhiria paitia e ratou tenei putake, a ki te taea me whakakore atu aua here.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Minita mo nga Mea Maori).—Ko tenei patai tetahi mea tino naua i roto i te koroni nei. He tika tonu, he mea pupuri nga whenua, kua huaina ake nei e te mema honore, e nga Maori mai o ratou tupuna tae noa mai ki tenei wa i raro i o ratou tikanga Maori; otira kua mene katoa aua wheuua i naianei te tuku atu kia whakatautaua e te Kooti, a kua whakataua nga tiwhikete mo aua whenua. I runga i te Ture o te tau 1894 whakataua ana e te Paremete he here ki runga ki aua whenua, na reira ma te Paremete ano e taea ai te wewete aua here, a e mau nei taua ahua i naianei. Na, ko te mea hei hurihuri ma page 21tatou koia tenei, he mea pai ranei mo nga Maori, he mea kino ranei, ina whakatnwheratia nga whenua o te Rohe-potae ki nga hoko me nga riihi me nga mahi katoa a nga Pakeha noa iho. Kei te mohiotia he nui nga Maori o Waikato kei te noho kore whenua, na reira kei te awangawanga ahau ki te whakatuwhera i nga whenua o te Rohe-potae ki nga hoko me nga mahi a nga Pakeha, notemea ki te peratia kaore e roa kua rite hoki a Ngatimaniapoto ki nga iwi o Waikato e noho kore whenua nei. Na konei, ki toku whakaaro me tino tupato te whakahaere, kei whakaaetia atu te hiahia e tohea nei e nea Maori, te tukunga iho, kaore e roa kua mene atu o ratou whenua te hoknhoko atu e ratou, a, i te mea kei te tino ngakaunui te Paremete ki tenei putake i naianei, kaore e roa rawa ka tino tahuri ahau ki te rapu i tetahi tikanga e tau ai tenei take nui; na reira he pai rawa pea kia ata waiho te mea e tonoa nei e te patai a te mema honore kia kitea ra ano ta te Paremete e whakatau ai mo nga mea e hurihuria nei. Me ki atu ahau, ki te paahitia te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare [gap — reason: damage] ko te mutunga tena o tenei raruraru. Kei te aroha atu au ki te patai a te honore rangatira, otira kei te mohio taua taugata he mea uaua rawa tana e patai nei mo aua whenua, a ko te mea tika me tino tahuri tatou katoa ki te whakahaere i tetahi tikanga e tau pai ai aua whenua.

Nga Maori Me Nga Hawhekaihe Whenua-Kore.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea tera ranei te Kawanatanga e tahuri i tenei tuunga o te Paremete ki te hanga ture hei whakarite whenua mo nga Maori me nga hawhe-kaihe kore whenua o Aotearoa nei, ara, i roto i nga takiwa i [gap — reason: damage]aupatutia e te Kawanatanga i te mutunga o te whawhai a te Maori raua ko te Pakeha? I runga i taku uinga atu i tenei patai me whakamarama atu ahau he maha nga iwi Maori i pa he mate nui ki a ratou i runga i te rironga hetanga o o ratou whenua i te raupatu; tenei ano etahi tangata kaore ano i tirohia to ratou mateuga i taua raupatu, mat ano i taua wa tae noa mat ki tenei ra. Ki toku whakaaro me tino tahuri te Kawanatanga i naianei ki te whakaora i nga mate o aua tangata. Ko te nuinga oaua tangata i piri pono tonu ki a te Kuini i te wa o te whawhai. Na reira ka patai ahau, a hea whakaurua ai he Pire ki te Whare nei hei whakaora i nga mate o aua tangata?

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Minita mo nga Mea Maori).—Ma te Paremete ano e whakakore ana tikanga i whakatakoto ai, na reira ki te kore te Whare e tohutohu i te Kawanatanga kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori o te Rohe-potae, e kore te Kawanatanga e kaha ki te whakamutu i taua mahi. E noho nei, e riro ana ko te ture tonu hei whakahau i te Kawanatanga kia hoko i nga whenua Maori. Na ina riro mai aua whenua i te Kawanatanga, ma te Whare nei e ki, me whakanohonoho ranei ki te Pakeha me hoatu ranei mo nga Maori kore whenua. Ki te ki mai te Paremete kia matou, ki te Kawanatanga, kia hoatu he whenua mo nga Maori kore whenua, heoi ka tino koa matou ki te hoatu. He tika kaore kau he whenua o etahi o nga iwi o Waikato, otira kei te kore haere taua iwi i naianei. Kei te rite aua iwi ki nga Maori o Te Waipounamu, i riro nei o ratou whenua i te hoko a te Karauna mo te utu korekore noa iho, engari kua whakahokia atu he whenua mo ratou i naianei, ara, e ono tekau ma rima mano nga eka. Ki toku whakaaro me ata hurihuri tenei putake, a he tika kia kimihia he huarahi e taea ai te whakaora o nga mate o nga iwi o Waikato, otira, o nga iwi Maori katoa puta noa i nga motu nei.

Nga Whenua Maori O Roto I Te Rohe-Potae O Ngatimaniapoto.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, Mehemea ka whakamutua ranei e te Kawanatanga te mahi hoko whenua ma te Karauna i roto i te takiwa o te Rohe-potae, i inoitia nei e te Pitihana No. 217 i tera tuunga o te Paremete, a i puta nei te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori kia tirohia paitia taua take e te Kawanatanga? Me whakaatu e ahau ki te page 22Whare nei, koia tenei, ko taku e patai nei, te tino mate nui rawa e pa ana ki nga Maori o Aotearoa nei, ara, kaore rawa e taea ana e ratou te arai atu o nga apiha hoko whenua a te Kawanatanga. Mehemea he mea tika te mahi a te Kawanatanga e arai nei i te hoko whenua a te Maori ki nga Pakeha noa iho, kaati, he mea tika hoki kia araia te hoko whenua a te Maori ki te Kawanatanga. Ko tetahi, he iti rawa ta te Kawanatanga moni e utu ai mo te whenua, kei raro rawa iho i te wariu tika o te whenua. Ko etahi whenua o te Rohe-potae he tinipene noa iho te utu mo te eka i riro ai i te Kawanatanga, a ki taku rongo e whitu hereni me te hikipene mo te eka te mutunga iho o ta te Kawanatanga utu mo nga tino whenua o reira, ahakoa eke noa atu ki te kotahi ki te rua rauei pauna te utu tika mo ana whenua ina wariutia. He takiwa nui no te motu nei te Rohepotae o Ngatimaniapoto, e rua miriona hoki ona eka, otira nuku atu pea; a i naianei kotahi miriona eka o taua whenua kua pau i te hoko a te Karauna. Ko taku hiahia me whakaaro e te Kawanatanga tenei mate nui. Ki te hoko tonu te Kawanatanga i nga whenua o nga Maori kaore e roa kua kore he whenua ma nga Maori; na reira ka tumanako tonu au kia tahuri te Kawanatanga ki te whakamutu i te hoko whenua a te Karauna. Ko taku hiahia kia tere tonu te tuku atu he kupu ki te apiha hoko whenua a te Kawanatanga mo taua takiwa, he ki atu ki taua tangata me mutu tana hoko whenua. Ki te kore e peratia ka pa he mate kino rawa ki nga iwi Maori o taua takiwa.

Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon, Minita mo nga Mea Maori).—Ko te tikanga, he torutoru nei nga hoko hou kua whakahaereaki taua takiwa. Timata i te tera tuunga o te Paremete tae mai ki naianei, heoi te mahi a nga apiha hoko whenua a te Kawanatanga, he whakaotioti i nga hoko tawhito. Ko to te Kawanatanga hiahia me whakahaere nga whenua Maori i raro i te Pire hou kua whakatakotoria nei ki roto i tenei Whare i tenei tuunga o te Paremete, ara, te Pire i tukua nei e te Kawanatanga kia whiriwhiria e nga huihui Maori puta noa i tenei motu. He tika, ki te mau tonu te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, penei me tona ahua e whakahaerea nei i naianei, he maha nga Maori e waiho kore whenua hei whangai ma te koroni i nga tau e takoto ake nei, a te mutunga iho ka ngaro atu i te mata o te whenua tenei iwi rangatira te Maori. Otira meherna e mea ana nga mema honore o te Whare nei, kia tupu haere tonu te whakanohonoho o te motu nei ki te tangata, kaati, me tino tahuri te Whare ki te hurihuri i tenei putake kua patairia nei e te mema honore. Ko te koroni nei, he whenua e tupu tonu ana, na reira kaore e taea te ki me waiho noa iho e te Kawanatanga nga whenua nunui kia takoto mangere ana, ara, nga whenua o nga Maori kaore nei e taea ana e ratou te mahi, a e minaminatia ana e nga Pakeha hei kainga mo ratou. Kaore e taea tera tu ahua te whakaae kia mau tonu. Ki taku ake whakaaro ko te mea tika me whakamutu te hoko whenua, engari ko te whakanohonoho tangata ki runga ki te whenua me haere tonu, kaua e whakamutua.

Ka mutu nga patai ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau ma rima meneti te paahitanga o te rua karaka i te po, ka hiki te Whare.