Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Mane, te 20 o Tihema, 1897

Mane, te 20 o Tihema, 1897.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

No tenei ra ka panuitia tuatahitia tetahi Pire hei whakamana i te Kawana-tanga kia ahei ai te whakawhitiwhiti i nga whenua Rahui, i nga whenua o te Karauna, me nga whenua Maori, tetahi mo tetahi, ana hiahiatia e nga taha e rua kia peratia.

Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi atu mahi, na wai a ka tae ki te—

Pire Rahui I Kapiti Motu Mo Te Iwi Katoa.

Ka tae mai te karere a te Kawana, he hari mai i te kape o te Pire hei whakamutu i nga mahi whakahaere hoko, riihi, aha ranei, mo Kapiti Motu, i te mea kei te meatia kia hokona e te Kuini hei rahui mo te iwi katoa.

Katahi ka hurihuria i roto i te Komiti te kupu a te Kawana a whakaaetia ana, a ripoatatia ana ki te Whare.

Panuitia tuatahitia ana te Pire.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia te Pire akuanei tata nei.

Ko Te Roretana (Hon. Mr. Rol­leston).—Ka patai ahau mehemea kua whakaritea nga tikanga whakahaere o te Whare mo tenei mea; a mehemea hoki kua tae he whakaatu ki nga tangata e whai paanga ana ki taua motu, ara, tenei te Pire nei kei te whakahaerea e te Whare.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ae.

Ko Hone Heke.—E pa ana tenei Pire ki nga whaipaanga o etahi tangata, ara, o etahi Pakeha. E ono rau nga eka o taua motu kei tetahi Pakeha ko Paraone te ingoa; a e ki ana nga Ture whakahaere o te Whare nei, ina tupono ki te keehi penei te ahua me ata whaka­haere ano nga mahi o te Whare i runga i etahi tikanga. Ka patai ahau ki te Tumuaki, mehemea he Pire tenei e pa ana ki te iwi katoa ki etahi tangata torutoru nei ranei? Me ki atu au, i ki te Pirimia i roto i te Komiti he rite tonu te aronga o tenei Pire ki te Pire mo Horowhenua Poraka; otira ki au e re-reke ana tenei Pire i tera, i te mea katahi ano he Pire mo tenei motu ka whakahaerea. Kaore rawa i te rite tahi te ahua o nga tikanga i whakahaerea ai enei Pire.

Ko Te Tumuaki (Mr. Speaker).— B mohio ana au ki te Ture Whakahaere o te Whare e korerotia ake nei e te mema honore, engari kaore ano au i ata matau ki te aronga o tenei Pire, i te mea katahi tonu ka tae mai ki toku ringa. Ki te kitea e au, ana tirohia e au, ehara tenei Pire i te Pire mo te iwi katoa engari e pa anake ana ki nga tangata torutoru nei, heoika ata tukuna e au ki te Komiti Huihui o nga Whare e rua kia ripoatatia e taua Komiti. Engari ki taku mahara e rite ana tenei Pire ki te Pire mo Hauturu Motu, a ki taku mohio kaore taua Ture Whaka-haere o te Whare i pa ki te Pire mo Hauturu. Kaati, maku e titiro te Pire page 62e whakapuaki taku kupu i mua o te whakahaerenga o te Pire.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ka mea atu au ki te Tumu-aki, a te wa e whiriwhiria ai e koe te aronga o te Pire nei, me titiro e koe a tekiona 4 o te Pire, kei reira e takoto ana nga kupu me tango te whenua i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni. Na reira kei te riterite tahi nga Pire e rua, ara, tenei me te Pire mo Horowhenua.

Whakaaetia ana te motini.

Katahi ka mahi te Whare i etahi atu mea ka mutu era ka karangatia ano te—

Pire Rahui I Kapiti Motu Mo Te Iwi Kotoa.

Ko Te Tumuaki (Mr. Speaker).— Kua ata tirohia e au, i runga i te ahua o tenei Pire, taku whakatau i whakaputa ai i era tuunga o te Paremete mo te Pire o Hauturu Motu. Ko taua whaka-tau aku e penei ana, kaore nga tikanga o te Ture mo nga Pire, ehara nei i te Pire e pa ana ki te katoa, e tika kia pa ki nga whenua Maori ki nga tangata Maori ranei. Notemea ko o ratou whenua e puritia ana e ratou i raro i tetahi tikanga motuhake. I te wa i whakaae ai te Karauna mana e tiaki e awhina nga tangata me nga taonga o te iwi Maori, a mana e whakahaere o ratou whenua, i ata wehea te aronga o nga ture mo nga whenua o nga Maori, kia rereke te takoto i to te Ture mo nga Pakeha. Na konei kaore e pa nga tikanga mo nga Pire noa iho ki nga Maori me o ratou whenua. Na reira kaore e tukuna e au te Pire ki te Ko-miti Huihui o nga Whare e rua.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia te Pire. I pau katoa nga korero mo tenei Pire i te wa i tukua mai ai te Pire e te Kawana. Kaore aku kupu i naianei, heoi anake ka nui te hiahia o te Kawanatanga kia rahuitia taua motu hei wahi e tiakina ai nga rakau me nga manu Maori. I nga wha-katupuranga e haere ake nei ka tino koa atu ratou mo te rahuitanga o tenei motu. Ehara i te mea e tango ana te Pire nei i te motu, kaore, heoi ta Pire he whakamutu i nga hoko me nga riihi me era atu tu mahi a nga Pakeha noa iho mo taua moutere. Ko nga hoko me nga riihi kua oti te mahi i mua atu o te paahitanga o te Pire ka ata whakaarohia ano ena, a ka ata utua ano nga mea e tika ana i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni. Mo te taha ki nga Maori me ki atu au ki te Whare, ka whakaarohia paitia ratou e te Kawana-tanga i runga i o ratou paanga ki taua motu. Kaore hoki e tika kia takataka-hia noatanga iho nga hiahia o nga Maori no ratou te motu. He painga e puta ki nga whakatupuranga e haere ake nei ki te tupato tatou kei pa he mate ki nga Maori.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.

Ko Hone Heke.—Kaore e maha aku kupu mo te Pire, i te mea kei te rereke rawa atu tenei Pire i te ahua o te Pire tuatahi i whakaurua nei e te Kawanatanga ki te Whare. Kua whaka-rereketia te ahua o te Pire e takoto nei, kua whai tona ahua i nga tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori. Te tino take i whakahe ai nga Maori ki te Pire tuatahi he tango no taua Pire i o ratou paanga katoa me o ratou whai-taketanga ki Kapiti Motu, ara, ki te wahi i noho ai i nehua ai o ratou tupuna me o ratou koroua me o ratou kuia. Tena ano nga Maori e whakaae kia riro taua moutere i te Karauna mehemea ka ata whakahaerea etahi tikanga marama. Kaore aku whakahe ki te Pire hou e takoto nei i te aroaro o te Whare, kei te pai noa iho tenei, ka whakaae nga Maori ki tenei.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a Hone Heke. Ka mutu ia.

Panuitia tuaruatia ana te Pire.

Pire Whakawhitiwhiti I Etahi Whenua Rahui I Etahi Whenua Karauna Me Etahi Whenua Maori.

Na te Pirimia i motini kia panuitia tuaruatia tenei Pire. Ka mutu tana whakamarama haere ka tu ake ko Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston), me Te Makuaea (Mr. McGuire), me Te Herihi (Mr. Herries), ki te whakahe i te Pire. Ka noho enei ki raro——

page 63

Ko Hone Heke.—B pouri ana ahau mo tonei Pire. Te take, e rua nga mate i pa ki etahi Maori, a kua tukuna mai aua mate e aua Maori maku e wha-kahaere. Ka rua nga tan i naianei oku e whakahaere ana i roto i te Whare nei mo aua mate. Ko aua mate i pa ki nga Maori i runga i etahi whenua i tukuna atu ki nga Upoko Whakahaere o te Hahi Mihinare o Ingarangi hei tuunga kareti whakaakoranga tamariki Maori. Na kaore ano i whakaritea e taua hahi, mai ano o taua wa tae mai ki naianei, nga tikanga i hoatu ai aua whenua ki a ratou. Tena pea kua whakapaua nga reti i puta mai i aua whenua e taua hahi hei whakahaere i ana mahi kara-kia, otira, ehara tena i te mahi i whaka-aetia ai e nga Maori aua whenua kia hoatu ki taua hunga. No te tau 1896 ka tukua atu etahi pitihana e nga Maori no ratou aua whenua i mua ki te Whare, he inoi atu kia whakahokia aua whenua ki a ratou, a kia utua atu ki a ratou nga moni i puta mai i aua whenua i roto i nga tau maha kua hori ake nei. Koia tenei te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori:—

"E inoi ana nga kai-pitihana kia whakahokia atu ki a ratou etahi whe-nua, ara, a Ngaumutawa Poraka, e tata ana ki Mahitaone, me Whitireia Poraka, e tata ana ki Porirua, i hoatu nei ki te Hahi o Ingarangi i runga i nga kupu i korerotia e nga kai-whakahaere o taua Hahi ka whakaturia he kura hei painga mo nga Maori, a ko aua kupu i kore-rotia kaore ano i whakaritea.

"Kua whakahaua ahau Ma ki penei, ki te whakaaro a tenei Komiti he tika kua pa he mate ki nga kai-pitihana, notemea kua kitea ko nga tikanga i hoatu ai aua whenua e nga Maori ki te Hahi o Ingarangi kaore ano i whaka-tutukitia. No reira ka whai kupu te Komiti me whakauru e te Kawanatanga tetahi Pire ki te Whare hei whakakore atu i nga Karauna karaati i whakapu-taina nei mo aua whenua ki te Pihopa o Niu Tireni, hei ki he whenua papatupu era, ara, he whenua Maori, a hei whaka-hoki i aua whenua, hui atu ki nga moni reti katoa i puta mai i aua whenua, ki nga Maori na ratou i tuku aua whenua ki o ratou uri ranei."

Kaore aku whakahe ki tenei Pire ki te whakaae te Pirimia, ina tae te Pire ki te Komiti ki te whakauru i tetahi tekiona hei tino whakatutuki i te whaka-hau a te Komiti kua panuitia ake nei e au. Ki te kore te Pirimia e whakaae ki taku e tonu nei, ka tino raruraru i au tenei Pire ina tae te Pire ki te Komiti.

Ka noho a Hone Heke ki raro ka tu ake etahi mema Pakeha torutoru nei.

No te tukuna o te motini ki te Whare, paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

Pire Whakatikatika I Nga Ture Whenua Maori.

Ka haria mai e te karere te kupu a te Runanga Kaunihera, he whakaatu mai kua paahitia e te Kaunihera te Pire a kua whakaurua e ratou etahi menemana ki roto ki te Pire.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—Ka motini ahau kia whakaaetia nga menemana a te Kaunihera.

Ka whakamarama haere a Timi Kara i nga menemana i whakaurua me nga tekiona i tapahia e te Kaunihera.

Ka mutu nga korero a Timi Kara ka tu ake ko Te Hatihana (Mr. G. Hutchi-son), he whakahe ta tenei i te Pire.

Ko Hone Heke.—Ki taku titiro ko te tekiona hou kua whakaurua nei ki roto ki te Pire he whakauaua tona tika-nga i nga huarahi e taea ai e te Maori te nama tetahi moni mana i runga i nga tikanga mokete. Ina hoki e whakahua ana taua tekiona hou i nga ingoa o te Kai-tiaki mo te Katoa, me te Tari Inihua a te Kawanatanga. Ko te aronga tika mo nga Pire penei me tenei, ko te whaka-mama i nga huarahi e taea ai e nga Maori te nama moni ma ratou i runga i te ritenga mokete; ara, ko tetahi hua-rahi e tuwhera ai nga tari o nga kamu-pene tuku moni katoa ki a ratou. Note-mea, tena pea, he wa ano ka tupono kei te kapi nga moni a te Kai-tiaki mo te Katoa i etahi atu mahi, hei reira ka uaua nga huarahi. He pai rawa mehe-mea i whakaurua he rarangi ki te Pire e taea a[gap — reason: damage] te riihi nga whenua Maori i raro i nga tikanga e whakahaerea nei nga whenua rahui e te Kai-tiaki mo te Katoa.

Ka mutu a Hone Heke ka tu ake Te Roretana (Hon. Mr. Rolleston), he wha-kahe tana i te Pire.

page 64

No te tukunga ki te pooti, kihai te Whare i waahi.

Heoi paahitia ana nga menemana me te Pire hoki.

Katahi ka haere tonu te mahi a te Whare, na wai a ka tae ano ki te—

Pire Whakawhitiwhiti I Etahi Whenua Rahui I Etahi Whenua Karauna Me Etahi Whenua Maori.

Ka tae mai te karere a te Kawana he tuku mai i te kape o tetahi tekiona hou kia whakaurua ki te Pire.

Ka tae mai taua kupu kei te Komiti te Whare katoa.

Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia haere atu te Tiamana i tona tuuru.

Waahi ana te Komiti.

I te Ae, 17.

  • Bollard
  • Brown
  • Buchanan
  • Crowther
  • Hutchison, G.
  • Lang
  • Lethbridge
  • Lewis
  • McGuire
  • Massey
  • Montgomery
  • Moore
  • Rolleston
  • Taylor
  • Thomson, J. W.
  • Kai-tatau.
  • Heke
  • Pirani.

I te Noo, 24.

  • Cadman
  • Carn [gap — reason: damage] ross
  • Carroll
  • Flatman
  • Gilfedder
  • Graham
  • Hall-Jones
  • Hogg
  • Hutcheson, J.
  • Joyce
  • Lawry
  • McGowan
  • Meredith
  • Mills
  • Pere
  • Seddon
  • Stevens
  • Steward
  • Symes
  • Tanner
  • Thompson, T.
  • Wilson.
  • Kai-tatau.
  • Fraser
  • Millar.

Nga Pea.

  • Tautoko.
  • Allen, J.
  • Herries
  • Hunter
  • Richardson
  • Russell
  • Sligo
  • Wason
  • Wright.
  • Turaki.
  • Morrison
  • Parata
  • Bollard
  • Larnach
  • O'Regan
  • Allen, E. G.
  • Field
  • McKenzie, J.

Te putanga o te taha turaki, 7.

Heoi whakakorea ana te motini a Hone Heke.

Whakaaetia ana te kupu a te Kawana, a ripoatatia ana ki te Whare.

No te meatanga kia whakaaetia te tekiona hou kia whakaurua ki te Pire.

Ko Hone Heke.—Ka tu ahau ki te whakaara i taku whakahe, notemea kei te takahia tetahi o nga Ture Whaka-haere o te Whare, i te mea ko nga menemana katoa nei e pa ana ki nga Maori. Ki taku, e ki ana nga Turn Whakahaere o te Whare, ina tupono he mea e pa ana ki te iwi Maori, me matua perehi ki te reo Maori ka tuku mai ai ki te Whare.

Ko Te Tumuaki.—Ki te taea te whakamaori me te perehi o nga tekiona i naianei, e pai ana me pera, otira e taea noatia atu ana te panui-a-ngutu atu o aua tekiona e nga kai-whakamaori ki nga mema Maori i naianei, kia marama ai ratou ki te aronga o aua tekiona, a kia kore ai he tikanga e purua ai nga mahi o te whare.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau mehemea ranei ka whakamaoritia nga tekiona i mua o te whakahaerenga o te Pire?

Ko Te Tumuaki.—Maku e whaka-hau kia whakamaoritia nga tekiona hou kia mohio ai nga mema Maori ki nga tikanga o aua mea.

Whakaaetia ana nga tekiona hou kia whakaurua.

Katahi ka haere te mahi a te Whare ki tetahi Pire e pa ana ki nga Reriwe o te Koroni. Ka mutu tera ko te—

Pire Rahui I Kapiti Motu Mo Te Iwi Katoa.

No te urunga o te Pire ki te Komiti whakahaerea ana etahi menemana teki-ona hou, e ahei ai te utu o etahi Pakeha me etahi atu tangata mo o ratou paanga ki taua moutere ina tangohia hei rahui mo te iwi katoa.

Whakaaetia ana nga menemana.

Ripoatatia ana te Pire, a paahitia ana te panuitanga tuatoru.

No te rua tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.