Wenerei, te 15 o Tihema, 1897.
Ture Whakawa Mo Te Karauna.

Motini a Te Wiremu, "Kia whakaaetia te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o te 9 o nga ra o Tihema, mo runga mo te Pire Whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture whakawa mo te Karauna."

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga mo nga korero a etahi o nga mema. I ki a Te Tiwini e kore e puta he painga mo nga Maori i runga i nga tikanga o tenei Pire. Kua rongo au i nga mema o tera Whare me tenei Whare e ki ana kaore he take o nga Maori ki nga "whakatekau," o te Waipounamu, mai ano o toku tuunga tuatahi hei mema; a no te tau 1876 ka tukuna mai I au he Pire ki te Paremete, he mea penei ano me tenei ona tikanga. I paahitia mai taua Pire i tera Whare o te Paremete, a paahitia ana te korero tuarua i te Kaunihera nei. No te taenga rawatanga ki te korero tuatorutanga katahi ka unuhia ki waho, e te mema nana i whakahaere, a i te mea e tautohetia ana taua Pire, i taua wa, a i runga hoki i te whakaae a te Kawanatanga kia whakaturia he Komihana, no reira ka unuhia taua Pire. whakaaetia ana e te Kawanatanga kia whakaturia he Komihana hei whiriwhiri i aua take. Whakaturia ana a te Mete raua ko Neana hei Komihana whiriwhiri mo aua putake, a mahia ana e raua ta raua ripoata, me ta raua ki e whaitake ana ano nga Maori ki etahi rahui, a ma te Kawanatanga e whakarite atu he whenua. I whakatika ano hoki raua ki te tono a nga Maori mo nga "whakatekau." Na no muri mai i tena ka whakaturia e te Kawanatanga a Te Make hei Komihana, hei whiriwhiri ano i aua putake, hei whakaoti hoki i tetahi tikanga. A i runga i te ripoata a Te Make, i ki ia e tika ana i puta ano nga kupu whakaae ki nga Maori, mo o ratou kainga me nga rahui, me era atu tikanga i tonoa ra e ratou. Na ko Te Make, kua maha ona tau e whakahaere ana i nga mahi e pa ana ki nga Maori o te Waipounamu, a kua tino pukenga ia ki te tikanga o aua mahi, a i runga i tana ripoata, i ki ia, e tika ana, e pa ana ano te tikanga "whakatekau" ki te Otakou Poraka, a na aua kupu whakaaetanga i tukuna ai e nga Maori o ratou whenua; a he mea tika kia hohoro te whakarite a te Kawanatanga i aua kupu whakaaetanga. No runga no te mahi a aua Komihana ka whakaturia ai te Komiti o nga Whare e rua, kua korerotia mai nei e Te Tiwini. Kaore i au nei te ripoata a taua Komiti, engari ki taku mahara, i mea taua ripoata, mo Murihiku, me Ngaitahu, me Akaroa Poraka, me rahui e te Kawanatanga he whenua mo nga Maori kore whenua o aua takiwa. Engari mo runga mo te Otakou Poraka i waiho tera e te Komiti, kia taea ai te tono atu etahi pukapuka i te Kawanatanga o Ingarani. Na e kiia ana i ata whiriwhiria aua take katoa e taua Komiti, me nga korero katoa e taea ana mo aua putake; engari me ki atu au i hiahia ano au ki te karanga kaikorero ki te aroaro o te Komiti, a ko ahau me Te Matara anake nga mea i karangatia kia korero. Ko etahi atu o aku tangata i hiahia ai hei kaikorero ki te aroaro o te Komiti kaore i karangatia. I hiahia au ki te karanga i nga tangata i reira ratou i te hokonga o te Otakou Poraka, ara nga tangata e kaha ana ki te korero mai i a ratou i kite ai me a ratou i rongo ai mo te putanga o nga kupu whakaae mo nga "whakatekau." Engari i naianei i te mea kua roa, ki taku mohio kua matemate te nuinga o aua kaikorero. E mahara ana au i tono atu au kia whakaaetia aua kaikorero, a kaore i karangatia, a e ki atu ana au inaianei kaore i pau katoa ki te aroaro o taua Komiti nga korero katoa mo runga mo aua putake. Ko te take i mahia mai ai e au tenei Pire, he mea kia whakamana ai te Hupirimi Kooti me te Kooti Piira ki te whiriwhiri i aua take, kia mana ai ki te tirotiro i nga pukapuka, me te patapatai i nga kaikorero, kia kitea ai mehemea e tika ana nga Maori. Na i te mea e pena ana te hiahia o nga Maori, a e hiahia ana hoki ratou ki te whakahaere i to page 16ratou kereme kia kitea ai te tika, e mahara ana au ko te mea tika me whakaae mai e te Kaunihera kia tukuna atu ki te Kooti, a kia whakarerea atu te motini kua tukuna mai nei ki te aroaro o te Kaunihera. Kei te tino hiahia nga Maori kia whakawakia aua take e te Hupirimi Kooti, kia watea ai ratou ki te whakatuturu i to ratou kereme ki nga "whakatekau," e tone nei ratou i whakaaetia ki a ratou, a e tone nei ratou ka taea e ratou te whakapono. Na mo runga mo te pukapuka a Meiha Retimana, e hiahia ana matou kia rapua e te Kooti mehemea ranei i tukuna atu e Kawana Pitiroi he mana ki a Meiha Retimana kia whakahaere ia i aua mea. Kaore nga Maori i te hiahia kia hokihoki tonu mai ratou ki te Paremete tono ai mo te whenua mehemea kaore o ratou take ki aua whenua. Ko ta matou e tono nei, he mea kia whakaturia he Kooti hei whiriwhiri mehemea ranei he take tika to matou ki te whenua. I taku tuunga ki te whaikorero ki te Kaunihera i tera atu rangi, i ki atu au mehemea ka whakaaetia te korero tuaruatauga o te Pire, a ki te whakatikaia e te Komiti etahi o nga rarangi o te Pire, ki te rapua ranei tetahi atu tikanga e taea ai te whakarite pai aua take i runga i tetahi huarahi tika, ka whakaaetia ano. I patai mai ano etahi o nga mema o te Komiti mehemea ka whakaae atu au mehemea ka rahuitia etahi whenua watea o te Karauna, hei whakaea mo nga "whakatekau" i whakaaetia ra i mua; a i ki atu au ka whakaae nga Maori ki etahi whenua me ka rahuitia peratia mo ratou, a kaore o ratou hiahia ki te whakararuraru I nga Pakeha kua karaatitia nga whenua ki a ratou. Ka pai noatu au me ka whakaaetia mai tetahi tikanga pena hei whakarite mo te Pire e mea nei kia watea matou ki te whakahaere i o matou take i roto i te Kooti; engari mehemea e whakaaro ana te Kaunihera kaore o matou take tika ki nga whakatekau, kati me tuku matou kia haere ki te Kooti whakahaere ai i to matou kereme. Kei te mohiotia ano i runga i te roa me te maha o nga tau me era atu take, kua kore e taea te whakawa i te Karauna me ka kore e whakaaetia e te Paremete tetahi tikanga penei me tenei kua mahia mai nei. No reira au ka mea atu mehemea e mahara ana te Kaunihera kaore o matou take, kati me tuku ki te whakawa, kia mutu ai, kia kore ai nga Maori e hokihoki mai ki te Kaunihera i ia tau i ia tau ki te mau mai i a ratou kereme. Ko etahi mema e ki ana i whakaaetia nga "whakatekau," a ko etahi e ki ana kaore i whakaaetia, no reira i raruraru ai, i kore ai e taea te whakarite. E kore e puta mai he mate ina whakaaetia te motini nei, ahakoa e kaha ana nga korero o te motini; notemea e mohio ana ano tatou me ka tukuna atu ki te Kawanatanga, ahakoa kaha nga kupu, e kore pea e mahia katoatia e te Kawanatanga, a tera pea e kore noaiho e mahia. Kua tae ki te rua tekau tau e mahi ana nga Komiti o nga Whare e rua i a ratou ripoata tonotono ki te Kawanatanga kia hohoro te whakaoti tikanga mo aua take, a kaore ano kia mahia. Ki taku mahara no te tau 1876 i tukuna mai ai e Te Matara te ripoata kua whakahuatia mai na, a he rite te kaha o taua ripoata ki te ripoata o tenei tau ki te tono atu ki te Kawanatanga kia tere te whakarite i aua kereme, a kaore ano kia mahia. I whakahua a Te Tiwini mo nga whenua kua whakaritea mo nga Maori kore whenua. Kaore au i te mohio he mahi aroha tena, i te mea he take ano to nga Maori ki aua whenua. I roto i te Tiiti o Ngaitahu i ata whakaritea kia rahuitia ki nga Maori o ratou ngakinga kai, me o ratou kainga, me o ratou hiinga ika. Ko te nuinga o aua whenua kua hokona e te Karauna. I te wa e whakahaere ana a Te Matara i te hoko o aua whenua, i ki ia ko te nuinga o te utu mo aua whenua me rahui me hohipera, a ka hanga he kura mo nga tamarikri Maori. Kaore rawa aua mea kia mahia. Ko nga whenua i rahuitia mo nga Maori no ratou ake ano a i rahuitia ano i te wa o te hoko. E mahara ana au he meal tika kia ata rapua mehemea i uru ki nga tiiti o te hoko nga ingoa o nga tangata e tukuna atu nei mo ratou aua whenua. Akuanei ka kitea he maha ke aua Maori kaore i haina i aua pukapuka, a kaore rawa i tango i te kapa kotahi mo aua poraka. Ko aua tangata nga tangata no ratou ake taua whenua.

page 17

Na te tae ki te wha o nga haora i mutu rare ai tenei whaikorero.