Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Taite, te 23 o Hepetema, 1897

Taite, te 23 o Hepetema, 1897.

Ko te tuarua o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei.

Whaikorero.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,

I te mea ko ahau te mangai o te Kuini ka nui toku koa mo te tore o to tatou huihui ki te Paremete i muri tata iho o toku uunga mai ki Niu Tireni.

Ka mau tonu i toku ngakau te powhiri nui moku a te iwi i toku uunga mai ki enei motu. Nui atu taku pai ka nga mea kua kite nei au, ara, te ruru me te ataahu o nga kokora tuunga kaipuke o konei, me te papai me te momona o konei whenua, me to maha o nga tohu o te tupu me te nui haere o nga mahi katoa o enei motu, a ki taku mahara, ki te pai tonu te whakahaere, tera e tino puta tenei koroni i nga ra e takoto ake nei. Hei oranga ngakau rawa te putanga o te hari nui me te piri pono me te aroha o te iwi ki a te Kuini, ara, i nga wahi katoa i tae ai ahau.

A ona wa e watea ai ahau tera ahau e haere ki nga wahi katoa o te koroni kia mohio ai ahau ki nga tangata, kia kite ai ahau i nga wahi ataahua o Niu Tireni kua puta nei te rongo ki te ao, kia kite a tinana ai ahau i te momona o te oneone, me to tupu haere o nga mahi kua timataria ki enei motu, me te hua me te maha o nga wahi e kitea ana nga kowhatu utu nui.

I muri iho i tera huihuinga o koutou kua tupono nga iwi e noho nei i raro i te mana o Ingarangi ki te tino ra whaiingoa nui rawa, mai ano o te timatanga o te Kingitanga o Ingarangi tae noa mai ki naianei. I tae atu ki te Diamond Jubilee nga tangata i whiriwhiria e nga iwi katoa o te ao hei mangai hei kai-whakarite mo ratou ki reira. I tae atu ano hoki ki a te Kuini nga kupu whakamoemiti a ona pononga puta noa nga whenua katoa e noho ana i raro i tona mana mo te tutukitanga ki te ono tekau nga tau o tona kuinitanga whaikororia. I kitea i runga i te hari nui o ona iwi katoa to ratou piri pono ki a te Kuini, me to ratou whakanui me to ratou aroha ki a te Kuini, me to ratou whakaaro nui ki nga painga me nga oranga kua whakawhiwhia ki a ratou i runga i nga ture me era atu tikanga kua puta ki a ratou i to wa e tu ana ia hei Kuini.

E mahara ana aku Minita me tuku ano he Karanga mo te mokopuna a te Kuini raua ko tona hoa wahine kia haere mai ki Ataareiria me Niu Tireni, kia kitea ai to tatou piri pono ki a te Kuini me tona Whanau, hei whakarite hoki i te karangatanga mai a te iwi o Ingarangi ki a tatou.

I muri iho i tera huihuinga o te Paremete, i haere to tatou Pirimia ki Ranana i runga i ta koutou whakaae ki te kupu karanga mai a te Hekeretari Nui o Ingarangi i a ia, a uru ana ia ki nga mahi whakanui mo te Hupiri. Ko te tino nui rawa o nga kupu powhiri whakatautau mai i nga Pirimia katoa, tae noa ki nga ope hoia i tukua atu nei e nga ko-page 4roni, a nga mano tini nui whakaharahara i huihui ki reira, e whakaatu pono ana i to tatou tuhono rawa ki nga tangata o Ingarangi me te kaha rawa o te u o te arote e tau ana i waenganui o nga iwi o nga koroni me o ratou whanaunga i te Kainga-Matua.

I tae nga tangata i whiriwhiria hei kai-whakarite mo nga koroni ki te torotoro i nga taone nunni o Ingarangi, o Kotirana, o Aerani me Weera, a i tino puta te atawhai nui me te ngakaa aroha o nga iwi katoa o aua wahi ki a ratou.

Koia enei etahi o nga mahi nunui i korerotia i whiriwhiri a e te Hekeretari Nui o Ingarangi ratou ko nga Pirimia o nga Koroni, ara ko nga tikanga hei whakarapopoto i nga mahi tukutuku taonga i waenganui i nga koroni me Ingarangi; ko nga tikanga e taea ai te arai atu o nga iwi ke e heke mai nei ki nga koroni; ko nga tikanga e pa ana ki nga moni e tiakina ana kia taea ai aua tu moni te hoatu ki nga punga e watea ana i nga koroni nei; he whakariterite he whakakotahi hoki i nga ture mo nga taonga e tukutukuna atu ana e tukutukuna ana mai; he hanga tikanga hou mo nga waea moana me nga meera; he whakatakoto tikanga mo nga motu Whaka-te-taha-ki-Hawaiki me nga tikanga arai atu i te hoa riri kei ekengia mai enei koroni a te wa o te kino. I whakaarohia e taua whakaminenga heoi nga mea e panui e ratou ko nga whakatautaunga i oti me nga whai-korero a te Hekeretari Nui o Ingarangi raua ko te Tino Minita ma nga Kaipuke Manuao. Kia tae mai nga pukapuka o aua korero ka whakatakotoria atu aua mea ki o koutou aroaro. Kaati ra, e koa ana ahau ki te korero ki a koutou inaianei kua whakahengia e te Kawanatanga o Ingarangi nga tiriti e arai nei i nga koroni e kore nei e riro ma ratou ano e hanga nga tikanga hei whakatikatika haere i nga raruraru e pa ana ki a ratou moni me nga mea hei whakawhanui haere i o ratou aronga atu ki Ingarangi, Otira, ko aua tiriti, e kore e taea te whakakore atu kia taka ra ano te tau i muri iho o tau whakahenga. Hei ki atu ano hoki maku ki a koutou, kaore te Kawanatanga o Ingarangi e whakaaro ana ki te hanga hou ano i tetahi tikanga mo nga Kaipuke Manuao o nga moana o Atareiria, a, ki te kore e puta he kupu whakahau ke atu ma te Paremete, e whakaaro ana aku Minita me kaati tonu nga tikanga i nga mea e mau nei inaianei.

Kua tukuna atu e te Hekeretari Nui o Ingarangi tana ripoata ki nga Kawana o nga koroni katoa mo runga i te ahua o nga mea i whakahaerea i waenganui i te Tari mo nga Koroni me nga Pirimia o nga koroni, a e whakaatu atu ana ia i roto i taua ripoata i te hiahia o te Kawanatanga o Ingarangi ki te whakaatu i te kaha rawa o tona whakapai mo te ngakau piri pono o nga tangata i whiriwhiria hei haere atu ki reira hei mangai mo ia koroni mo ia koroni i roto i o ratou huihuinga me o ratou korerorerotanga, me tona tumako atu ano hoki kei te whakapai ano hoki pea o ratoa hoa Minita o nga koroni, a tera e puta he painga nui ki nga iwi katoa e noho ana i raro i te mana o Ingarangi i runga i to ratou taenga ki reira, a tera hoki pea e pumau i aua huihuinga me aua korerorerotanga etahi ritenga e u ai te hono o nga koroni ki to ratou Kainga-Matua ki Ingarangi. Ka whakatakotoria taua ripoata ki o koutou aroaro a tona ra.

E tumanako atu ana ahau, tera pea, i runga i te pai rawa o te taenga o ta tatou Ope Hoia, i tuku atu ai ki Ingarangi, hei haere i roto i nga mahi o te Hupiri, kua tahia atu nga hamuhamutanga me nga awangawangatanga o nga tangata i ngakau hopohopo mo nga moni e pau i taua haere. Me whakamihi rawa ano tatou mo nga tangata i haere i roto i taua ope mo to ratou kore rawa i whakaaro mo tetahi painga mo ratou, a haere noatu ana ki te hapai i nga tikanga a te koroni i mahi ai hei whakanui mo Ingarangi me nga iwi maha e noho ana i raro i tona mana. Nui atu te whakamihi mai me te whakahonore mai o nga iwi o tawahi ki taua ope mo te pai o te whakatupu o te tangata me to ratou mohio ki nga ritenga mahi hoia, me to ratou ata tu me to ratou haere pai. Nui atu te hari o o tatou whanaunga i te Whenua-Matua mo te taenga atu o nga Maori i haere nei i roto i taua ope, hei whakaatu hoki tera ki te ao katoa, ara to ratou kitenga i roto i taua ope, i te page 5whakakotahitanga rawatanga o nga iwi e rua i runga i te whakaaro ngatahi ki te mana o te Kuini o Ingarangi, hei whakapumau kia u rawa nga painga nunui mo te koroni mo ake tonu atu.

Nui atu ano hoki te pai o te putanga o te ope pupuhi raiwhara i tukuna atu nei ki Bisley, a e tika ana kia tino koa te koroni mo to ratou hipanga ki mua i te nuinga o nga ope maha i tukuna atu nei ki reira, inahoki i te pupuhitanga mo te Kolapore Cup riro ana ko ratou hei tuarua.

I runga i te matenga o te Honore Meiha Ropata Wahawaha, te rangatira o te iwi o Ngatiporou, ngaro atu ana tera tangata ingoa nui i tenei koroni. He maha nga mahi nunui i whakahaerea e ia mo nga iwi e rua, a i roto i nga ra o te raruraru i awhinatia e ia nga Pakeha tuatahi, a he tokomaha o ratou i ora i a ia me o ratou taonga hoki. Kaore rawa e mutu te whakaaro aumihi a nga tangata o Niu Tireni mo te ingoa o Meiha Ropata.

Puta ana te tangi me te ketekete i nga wahi katoa o te koroni mo te aitua i pa nei ki nga takiwa o Haaki Pei me Rangitikei i te putanga o nga waipuke i mate ai te tangata me nga taonga, me nga reriwe, me nga rori. Kua tukua atu nga awhinatanga a kua ahua whakamamatia ake aua taumahatanga. Kua whakapaua e te Kawanatanga tona kaha ki te whakaora i aua mate a kei te whakahaere tikanga hoki inaianei kia wawe ai te oti o nga wahi o te reriwe i pakaru. Na i te mea he auau te puta o te waipuke ki aua takiwa, na reira he mea tika kia whakatakotoria etahi tikanga tuturu hei arai atu i aua tu mate. I runga i te nunui rawa o enei putake, tera ano e whakapaua e nga mana whakahaere takiwa o ratou kaha ki te kimi tikanga, a ma te Paremete e whiriwhiri kia pehea te nui o te awhina a te Kawanatanga i a ratou.

I tu tetahi huihuinga ki Hobart i te marama o Pepuere kua taha ake nei, a i tae nga Pirimia o Atareiria me to tenei koroni hoki ki reira. I roto i etahi o nga take i whakahaerea ki reira ko enei etahi i korerotia, ara, ko nga tikanga e whakatatatata ai nga mahi tukutuku taonga i waenganui i te Kainga-Matua me Atareiria me Niu Tireni; ko nga tikanga e whakahaere tahi ai nga koroni; ko nga tikanga hei arai atu i nga mate uruta kei tae mai ki konei; he whakarapopoto i nga ture o Ingarangi me nga koroni katoa e pa ana ki nga ritenga tukutuku taouga; ko te tiriti ki te iwi o Japan; he pupuri i te mana o Ingarangi ki runga ki nga motu Whaka-te-taha-ki-Hawaiki; ko te whakatangata-whenua i nga tangata o nga iwi ke e heke mai ana ki nga koroni; ko te tukunga atu ai ki tawahi o nga taonga e whakatupuria ana ki Atareiria; ko te Whare Whakakitekite ki Paris; ko te hanga kia kotahi ai ture hei whakariterite i nga tohu me nga parani e whakapiria ana ki nga taonga e hokohokona ana; ko te whakatikatika i nga ritenga e tuhituhia ai te maha o nga taonga e tukuna mai ana ki enei motu e tukutukuna atu ana e enei Motu. Ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro nga tauira o nga whakatautaunga a taua huihuinga.

Ka nui te ahua pai o te haere o nga mahi maina o te koroni, me te rawe ano o te tupu o a tatou maina karinga koura me era aiu kohatu utu nui. Na te whakahaerenga i etahi tikanga hou me nga mihini hou hei whakakapi mo nga mea kua kitea kua kore e pai inaianei, nana i whakakati, i ahua mutumutu ai nga mahi maina mo tetahi wa poto, a kore ana i eke nga hua i riro mai ki nga hua i riro mai i roto i nga maina e mahia ana i tera tau. Ko nga pukapuka whakarangi i nga hua i riro mai i roto i nga marama e ono i mutu ake i te 30 o Hune nei, e whakaatu ana i nuku ke ake i nga hua i riro mai i aua marama nei ano o tera tau atu, ahakoa kaore i maha nga mea i riro mai i roto o nga maina hou.

E te Tumuaki me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Kua mahia nga rarangi moni o nga moni i puta mai i tenei tau, me nga moni i whakapaua, a tera e tukuna atu kia kite koutou. Ko nga moni e whakapaua ana mo nga mahi kura i te tupu haere tonu i roto i nga tau e ono kua huri ake nei, i te mea hoki e tupu haere tonu ana te iwi. I te whakahaerea nga mahi i runga i te whakaaro tupato kei nui rawa te pau o nga moni, i runga ano hoki i te mahara kei te tupu haere te koroni, me page 6nga mahi e whakahaerea ana mo te katoa, E mahara ana aku Minita ka whakaaetia nga moni e hiahiatia ana mo aua mahi. I tenei tau kua nui haere nga moni e puta mai ana i nga reriwe, i te katirnauta, me nga utu pane kuini, me nga takoha whenua me etahi atu huarahi; engari na te tupuhi o tera atu tau, me era atu take i hoki iho ai nga moni e puta mai ana i nga whenua a te karauna, kaore hoki i nui nga moni i puta mai mo nga whenua i hokoua, otira e hara tera i te take hei pouritanga mo tatou.

I te mea kaore e puare tonu ana nga waea patu waea ki Akarana me te pito ki raro, e puta ana he mate ki te katoa, no reira e maharatia ana me ata mahi ano he tikanga e puare tonu ai nga waea ki era wahi.

E maharatia ana he mea tika kia tu he Tino Kura ki Poneke, engari hoki i te mea kaore i whakaritea he moni mo taua mahi, kaore i whaimana nga ture i meingatia mo taua mahi. Ka tukuna atu ki a koutou he ture hei whakarite moni mo taua mahi, engari ka whakaurua ano he tikanga e puare ai taua kura ki uga tamariki o nga kura o konei kaore nei e whairawa ana o ratou matua. Ka tonoa atu hoki koutou kia mahi ture mo nga kura ako mahi kia tupu haere ai te matauranga mo nga mahi katoa.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

I te pa he mate nui ki nga hunga whakatupu taonga o Niu Tireni nei, i te mea e nui rawa ana te utu mo te utanga taonga ki Ingarangi. I ata whiriwhiria aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me mahi he tikanga inaianei kia ahua mama ai. I te taenga o te Pirimia ki Atareiria i ata pataia e ia te tikanga o aua mahi, a kitea ana e ia, he nui ke te utu e utua ana e nga tangata o Niu Tireni i nga utu e utua ana e nga tangata o Atareiria mo nga kaipuke uta taonga ki Ingarangi. No te taenga o te Pirimia ki Ranana ka korerotia e ia aua putake, me tana mea atu ki te kore e whakaitia iho nga utu, ka tonoa e te Kawanatanga ki te Paremete kia whakaritea he tikanga hou. No muri i tena ka whakahokia iho nga utu mo te utanga taonga ma runga kaipuke; engari e mahara ana aku Minita e nui rawa ana ano nga utu e tonoa ana mo te utanga pata me era tu taonga. Tera e tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua mea katoa.

E mahara ana aku Minita he mea tika kia whiriwhiria te tikanga mo nga wahi pukeinga o a tatou taonga ina tae ki Ingarangi, me nga huarahi hei tuhatuhanga i aua taonga ki nga wahi e hiahiatia ana. E hiahiatia ana kia nui haere te tuku taonga ki Ingarangi me era atu koroni me era atu wahi o te ao e tau ana ki raro ki te mana o te Kuini, tera hoki e taea te tuku atu etahi o a tatou taonga ki era atu iwi. E whaitikanga ana hoki kia tupato te mahi uta taonga ki runga kaipuke, me tupato hoki te tiaki i te wa e rere ana nga kaipuke. Tetahi hoki me ata whakahaere te tukunga atu kei tae katoa atu i te wa kotahi. E mahara ana aku Minita tera e mahia e te Thames Dock Company he whare hei takotoranga mo a tatou taonga e tukuna atu nei e tatou. Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take.

E mohiotia ana hoki kei te mahia kinotia nga taonga o Niu Tireni e mahia tinihangatia ana e nga kaihoko taonga o era atu iwi. Kua ata whakaarohia aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me whakahaere he tikanga e puta ai ko nga taonga papai anake e tukuna atu, a kia puta ai he utu nui ki nga tangata tupato e ata mahi pai ana i a ratou taonga e tukuna atu ana e ratou E hiahia ana au kia ata whiriwhiria e koutou nga ture e pa ana ki enei take.

Tera e tonoa atu ki a koutou kia mahia he tikanga e taea ai te whakaatu ki nga tini tangata o Ingarangi, me era atu whenua, kia mohio ai ratou ki nga tu ahua taonga o tenei koroni.

I te mea kei te nui nga ika o enei moana, a i te mea hoki kei te mohio tatou he pai nui mo tatou katoa ina mahia nuitia nga ika moana, e hiahia ana aku Minita kia ata whakaarohia e koutou enei take. Ka tono atu hoki aku Minita kia tautoko koutou i nga hunga e whakatupu nei ki konei i nga ika me nga kararehe o era atu whenua.

page 7

Kaore i te whaimana nga ture i mahia nei e te Paremete hei tiaki i nga kekeno o onei moana. I te mea kua piki haere te utu mo nga kiri kekeno, i te mea hoki kua kore haere nga kekeno o era atu wahi o te ao, a i te mea hoki tera e taea te whakatupu i taua mahi ki enei takiwa, e maharatia ana me ata whakahaere he tikanga e taea ai te tiaki pai nga kekeno o enei moana. I te taenga o te Pirimia ki Hopataone i mea atu ia ki te Kawanatanga o reira kia retia mai ki tenei koroni nga moutere e huaina ana ko Macquarie Islands, mo te utu ititi nei, ina whakaae te Paremete o konei. Whakaaetia mai ana taua tono, a ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take.

I muri mai o tera huihuinga Paremete i whakaturia he komihana hei whiriwhiri i te ahuatanga o nga huihuinga e huihui ana i runga i nga tikanga whakahoahoa, a i runga i nga whaikorero i whakina mai e kitea ana kei te pai te mahi a te nuinga o aua hunga. E tika ana kia whakamana e te ture aua huihuinga whakahoatanga i runga i etahi tikanga e ngawari ai te whakahaere i a ratou mahi.

I te ata whakaaro taku Kawanatanga mehemea ranei e whaitikanga ana kia mahia ano he ture mo nga peeke, a i runga i te whakaaro o te nuinga he mea tika kia whakakaha te Peeke o Niu Tireni, ara kia mahia ano he tikanga mo te poari whakahaere i taua peeke, e meingatia ana kia tukuna atu ma koutou e whiriwhiri etahi tikanga e pai haere ai e tuturu ai hoki aua mea.

Kei te mohio ano koutou kua tata te wa e mutu ai tenei kataraka mo te meera poutapeta ma San Francisco. Kua whakaritea he tikanga mo nga meera tae atu ki te 31 o nga ra o Maehe e haere ake nei, kia watea ai te Paremete ki te whiriwhiri tikanga mo nga meera i waenganui i te United States me Canada me Ingarangi me Niu Tireni. Ko nga tima e rere ana ma Vancouver e u mai ana ki Poneke nei, otira e hara i te mea e utua ana e te Kawanatanga i u mai ai. Ka taea ano te whakarite kia tere atu te haere o nga meera, a he mea tika kia ata whiriwhiria e koutou enei take.

Ka hohoro tonu te tuku atu he pire hei mahi ma koutou hei tiaki i nga kotiro taitamariki, hei pehi i nga mate e pa nei ki nga taone nunui o te koroni nei. Ka tonoa atu hoki kia whakakorea atu e koutou tetahi o nga ture e mana nei inaianei e pa ana ki tetahi take e korerotia nuitia ana i tenei wa.

Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou he pire whakatika i te Ture whakahaere mo Niu Tireni, ara hei whakapoto iho i te tuunga o nga mema o te Kaunihera e tu nei a mate noa ratou, i runga ano ra i etahi tikanga, kia ahei ai hoki te tuku ma te pooti o te iwi nui tonu e whakatau nga tikanga e whakaaetia ana e nga Whare e rua, me nga Pire e turakina ana i roto i te Paremete; hei whakarite hoki kia kaua e roa atu i te waru haora nga haora e mahi aua nga kaimahi o roto o nga whare mahi taonga, me nga hunga e mahi ana i roto i nga maina, hei whakakore hoki i te utu nui rawa o nga hua itareti mo nga moni nama; hei whakarite tikanga hoki mo te inihua a te Kawanatanga mo nga whare ina pau i te ahi; hei whakatika hoki i nga ture e pa ana ki nga rangatira mahi me nga tamariki e ako ana ki a ratou mahi; hei whakawhanui atu i nga pooti e pa ana ki nga tikanga whakahaere taone; hei whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho "Whenua; hei whakahaere tikanga e pai ai te putanga o a tatou nei taonga ki wahi ke: tera atu hoki etahi putake ka tukuna atu ma koutou e whiriwhiri.

B mohio ana ano koutou i te whakahaere keehi te Kawanatanga mo te Cassel Gold-extracting Company. Na kia mutu ai taua whakawa kua whakaaetia atu te utu £15,000 kia riro mai ai ki te Kawanatanga te mana o taua kamupane, engari ma te Paremete ano e whakaae. Ka tonoa atu ki a koutou kia whiriwhiria e koutou tetahi Pire hei whakamana i taua whakaritenga mo aua raruraru.

Ko te tino Ture mo nga mahi maina i whakamana i te tau 1891. No muri mai o tera ka mahia etahi ture whakatikatika i taua ture, a kua kitea i naianei e tika aua kia whakatopuria kia whakangawaritia hoki nga ture e pa ana ki nga maina me nga wahi keri koura. E tika ana hoki kia whakaro-page 8aina atu nga riihi i te mea he nui rawa nga moni e whakapaua ana i runga i aua mahi. No reira ka tukuna atu ki a koutou he pire maina. Kei te pai ano te haere o nga ture maina i whakamana i tera tau.

I tera huihuinga o te Paremete i whakamana he ture hei rapu i te tokomaha o nga kaumatua o te koroni nei e pai ana i runga i etahi tikanga kia awhinatia ratou ara ina whakaaro te Kawanatanga he mea tika kia penihanatia ratou. Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take, a ka tonoa atu kia ata whiriwhiria e koutou.

I te mea e kitea ana e taea ana te whakatupu heet-root i etahi wahi o te koroni, e mahara ana aku Minita he mea tika kia awhinatia te mahi hanga huka i Niu Tireni nei. Ka tukuna atu hoki ki a koutou he pire mo aua mahi.

Kei te whakahengia te ture e whakaeke taake nei ki nga tangata hokohoko taonga o era atu whenua, a e kiia ana kei te arai taua ture i nga hunga e hiahia ana ki te hoko i a tatou taonga. Ki te taea te whakakore taua ture, e hiahiatia ana kia tahuri koutou ki te whakarite tikanga hei mahi pera.

Kei te pai kei te ora hoki nga mahi o te koroni, kei te nui haere hoki nga tangata e whakanohonoho ana i nga whenua. I muri mai o tera Paremete i hoki haere iho nga utu mo a tatou taonga e hokona atu ana ki nga wahi ke, otira e hara i te mea ko nga taonga i iti haere, engari ko nga utu i hoki iho. I nui haere nga taonga i hokona mai, no reira ka mohiotia kei te noho ora tatou, kei te nui haere te iwi, kei te nui haere hoki nga moni. Kei te piki haere tonu nga utu mo nga hea o roto o nga peeke me nga kamupene inihua, me era atu kamupene whakahaere mahi, no reira e maharatia ana kua ora haere te iwi kua kore e pouri i te kore moni hei whakahaere mahi.

E mahara ana au tera koutou e tahuri ki te mahi tikanga e ora haere ai tenei koroni pai, kia puta ai hoki he painga ki nga iwi e noho ana i konei. E hiahia ana hoki au ki te tautoko i a koutou mahi.

E whakatuwheratia ana e au tenei Paremete, a ka inoi au ki te Atua kia manakitia a koutou mahi kia puta ai te honore ki te Paremete me te rangatiratauga o te Kuini, kia tau ai hoki te ora me te rangimarie ki nga iwi o Niu Tireni.

Meiha Ropata Wahawaha, N.Z.C

Te Waaka.—E tono ana au kia whakaaetia tenei motini, ara: "E hiahia ana tenei Kaunihera kia ata tuhia enai kupu kia mohiotia ai e whakaaro nuitia ana e tenei Kaunihera nga mahi nui me nga mahi toa i whakahaerea e Meiha Ropata Wahawaha mo te taha ki tenei koroni, me te hiahia o tenei Kaunihera kia tuku kupu mihi atu ki tana pouaru, me tona iwi, kia mohiotia mai to tatou pouri me to tatou aroha nui ki a ratou, i a ratou e noho mai nei i roto i te mate." E hiahia ana hoki au ki te whaikupu mo runga mo tenei motini. E kore pea e whakaaro nuitia aku nei kupu mo nga mahi nui a taua kaumatua toa, i te mea hoki kaore au i kite a tinana i ana mahi, engari he mea rongo naku. Otira kei te mohio ano tatou, i rongo katoa hoki nga iwi o tenei koroni ki nga mahi i mahia e Meiha Ropata mo nga iwi o Niu Tireni. E tino mohiotia ana hoki na tana kaha ki te whakahaere tikanga i nga wa o te raruraru i taea ai e nga Pakeha me nga Maori te peehi nga mate i pa ki te koroni i roto i aua tau. No te tau 1868 ka uru ia ki te whawhai a mau tonu i te tau 1868, me te tau 1869, me te 1870, a no te tau 1870 i puta rawa ai ana mahi toa i tukuna atu ai ki a ia e te koroni nei te tohu whakahonore ara te New Zealand Cross. I penei nga kupu apiti ki taua tohu, ara: Mo tona maia me tona toa i te whakaekenga tuatahi, me te whakaekenga whakamutunga o Ngatapa, me tona maia pumau i te whakaekenga tuatahi, i te mea e whitu tekau ano ona hoia, i te mea kua whati te nuinga o nga Maori o te taha ki te Kawanatanga, haere tonu ana a Meiha Ropata me tana ope tae rawa ki te parepare, noho tonu i reira a po noa, a na te kore paura ano i mahue atu ai tona tuunga, a he maha ke ona hoa i matemate. Otira he pera tonu tana mahi i roto i te whawhai, e kitea tonutia ana tona maiatanga me tona matauranga ki te whakahaere tikanga, a na tona toa ano hoki i maia ai ona hoa ki te whai page 9haore i a ia. A i tukuna mai hoki e te Kuini te hoari whakahonore mana, ma nga rangatira tokorua atu ano hoki. Ka tino mau tona tona ingoa i roto i nga korero mo taua wa i mutu ai nga wha whai i tino pumau ai te rangi marie ki tenei koroni. E mahara ana au ka hiahia te Kaunihera kia mau tonu ki roto ki te ngakau o te iwi nui o Niu Tireni te ingoa nui o Meiha Ropata Wahawaha. Ki te mahara ano hoki tatou he maha nga tau e tu ana taua kaumatua hei mema mo tenei Kaunihera, e noho hoa tahi nei i roto i a tatou, e kite nei tatou i tona ngakau pai me ona whakaaro rangatira, me tona whakiti i a ia, e noho puku ana me ta te toa ano ana tikanga, kaore he rupahu, e whakahonoretia ana e tatou i a ia e noho tahi ana i roto i a tatou. Na ko te mahi tika ma te Kaunihera, me ata tuhi ki roto ki nga pukapuka o te Kaunihera, to tatou whakanui ki tona ingoa, me to tatou pouri i te mea kna mate atu taua kaumatua.

Kapene Peere.—I te mea e tu atu ana au ki te tautoko i te motini a taku hoa honore, e tika ana kia whaikupu atu hoki au mo nga mahi a taku hoa honore kua ngaro atu nei, i te mea hoki he hoia ano hoki ahau. Kaore ahau nei i kite i ana mahi, no reira au i pouri ai mo te ngarongo o te Witimoa, notemea hoki ko ia te apiha whakahaere i te wa i puta ai aua mahi toa a Meiha Ropata mo te taha ki tenei koroni. E tautoko ana au i te kupa a te Waaka i a ia i ki mai na, he tangata whakaaro rangatira a Meiha Ropata i a ia e noho ana i roto i tenei Kaunihera, kaore ona whakahi, ona rupahu ranei, engari he tangata ngawari, he hoa tuturu piripona hoki ki ona hoa, ka nui taku aroha atu ki tona pouaru me tona iwi katoa i te mea kua pangia ratou e tenei mate nui. He wa raruraru nui te wa i tu ai a Meiha Ropata ki te whakabaere tikanga hei oranga mo te koroni. I taua wa kaore i mohiotia e te iwi, e te Paremete ranei te pewheatanga o nga raruraru i te Tai Rawhiti, kaore i mohiotia he aha ra te aitua e pa mai i ia ra i ia ra, engari na te maia o Meiha Ropata me tona iwi i ora ai tera wahi o te koroni, me te koroni katoa ano hoki.

Takuta Kerehi.—Kei te taimaha rawa toku ngakau i au e tu atu nei, notemea kei te pehia au e te pouri ina hoki whakamuri oku whakaaro I runga i te mate nui kua pa mai nei ki a tatou. I te mea kua hipa atu i te rua tekau ma rima tau mai o toku kitenga i ana mahi e uaua ana inaianei te korero tika mo aua take. Ki taku mahara ko ia pea te tino toa o roto a aku tangata i kite ai i roto i te pakanga. E naua ana te ki ko wai te tino toa. I kite au i a Meiha Ropata i Pukemaire, i a matou e whakaeke ana i te pa o nga Hauhau, kua hoha ia ona hoa i te kaha o te ua, hou atu ana ia ma te awa keri, i ngoki haere atu me te kiore, mau ki te waewae o te hoariri, toia mai ki waho, makaa atu ki waenga o ona hoa. I puta mai te pawera ki au, i au e titiro atu ana, i te mea hoki kaore i mohiotia e puta ora mai, e pewhea ranei. Te kitenga atu o Meiha Biggs, tetahi tino toa, kua hou a Ropata ma te awa keri, hou atu ana hoki ia ma reira, whakapiri atu ana o raua hoa ki te tautoko i a raua. E puta mai ana ano ki an i tenei wa te whakawehi ina mahara au ki tona hounga atu ki roto ki te mate. Na taua mahi ana i kokiri ai ano i whakaekea ia te pa. Ko Meiha Ropata raua ko Meiha Biggs i uru tuatahi ki roto ki te pa, whati ana te Hauhau. I kite atu au i a Meiha Ropata i taua wa, e arahi ana i te wha rau o Ngatiporou. Nana i huaki, haere topu tonu te ope, e mau ana nga peneti i nga pu, me nga kara e rere ana. Ka puta te kupu katahi ka marara te ope, ka rere ia tangata ia tangata ki te mahi i whakaritea maha. E te Tumuaki, ki te hoki oku whakaaro ki te wa o te whawhai me nga mahi toa a Meiha Ropata, ki te whakaaro hoki au ki tono ngakan rangatira i a ia e noho ana i roto i tenei Kaunihera, me te kaha me te tika o ana kupu i tona tuunga kotahitanga ki te whaikorero i roto i tenei Kaunihera, e pouri ana au i te mea, kaore i te mohiotia nuitia e te katoa, taua tino tangata, tino rangatira ngakau pai, tino toa.

Te Riki.—E te Tumuaki, e koa ana au mo toku taenga ki te nehunga o Meiha Ropata. E koa ana au i te mea i tupono au, maringanui i tupono au ki te nehunga o taua tino toa. Kua ahua kaumatua au inaianei, a e mahara ana page 10au ki nga whawhai i uru ai a Meiha Ropata, a i toku tamarikitanga ko ia te tino toa i mohiotia ai e au. I te whakaritenga a te Kawanatanga kia tukuna atu he ope hoia ki te nehunga o taua kaumatua, i mea mai te Minita, e watea ana ano he tuunga moku in a hiahia au ki te haere ma te tima a te Kawanatanga. Whakaae tonu atu au, a tae ana au ki reira. Kaore au i kaha ki te whaikorero mo te taha ki tenei Kaunikera, engari i put a ano he kupu aroha maku ki tona iwi, me taku ki atu ki a ratou, i tino whakanui nga mema o te Kaunihera ki a ia, i a ia e noho tahi ana i roto i a tatou, pera ano me te whakanui a te iwi mona i runga i ana mahi toa i a ia e tu hoia ana. Ko tona nehunga i ata whakahaerea i runga i ta te hoia tikanga I mua tata i te nehunga o te tupapaku i tu atu a Meiha Poata, tona hoa tuturu o mua mai, whakatakotoria ana ki runga ki te kawhena te hoari i tukuna mai ra e te Kuini ki a Meiha Ropata. Ka mutu te tangi, ka whaikupu atu a Timi Kara mo te taha ki te Kawanatanga, me etahi atu. Na ona hoa ano o roto o te whawhai i hiki haere te tupapaku ki tona takotoranga, i tua iti atu i te whare runanga i mahia ra e ia, tanumia ki Waimatatini, i raro iho i nga maunga i kitea ai ki reira tona toa. I ki atu au i reira, a e ki ana ano au, he tino rangatira taua kaumatua, he tino toa, a tera e korero nuitia ana mahi, i te wa e tuhia ai nga korero e pa ana ki Niu Tireni nei.

Whakaaetia ana te motini.