Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

I te pa he mate nui ki nga hunga whakatupu taonga o Niu Tireni nei, i te mea e nui rawa ana te utu mo te utanga taonga ki Ingarangi. I ata whiriwhiria aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me mahi he tikanga inaianei kia ahua mama ai. I te taenga o te Pirimia ki Atareiria i ata pataia e ia te tikanga o aua mahi, a kitea ana e ia, he nui ke te utu e utua ana e nga tangata o Niu Tireni i nga utu e utua ana e nga tangata o Atareiria mo nga kaipuke uta taonga ki Ingarangi. No te taenga o te Pirimia ki Ranana ka korerotia e ia aua putake, me tana mea atu ki te kore e whakaitia iho nga utu, ka tonoa e te Kawanatanga ki te Paremete kia whakaritea he tikanga hou. No muri i tena ka whakahokia iho nga utu mo te utanga taonga ma runga kaipuke; engari e mahara ana aku Minita e nui rawa ana ano nga utu e tonoa ana mo te utanga pata me era tu taonga. Tera e tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua mea katoa.

E mahara ana aku Minita he mea tika kia whiriwhiria te tikanga mo nga wahi pukeinga o a tatou taonga ina tae ki Ingarangi, me nga huarahi hei tuhatuhanga i aua taonga ki nga wahi e hiahiatia ana. E hiahiatia ana kia nui haere te tuku taonga ki Ingarangi me era atu koroni me era atu wahi o te ao e tau ana ki raro ki te mana o te Kuini, tera hoki e taea te tuku atu etahi o a tatou taonga ki era atu iwi. E whaitikanga ana hoki kia tupato te mahi uta taonga ki runga kaipuke, me tupato hoki te tiaki i te wa e rere ana nga kaipuke. Tetahi hoki me ata whakahaere te tukunga atu kei tae katoa atu i te wa kotahi. E mahara ana aku Minita tera e mahia e te Thames Dock Company he whare hei takotoranga mo a tatou taonga e tukuna atu nei e tatou. Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take.

E mohiotia ana hoki kei te mahia kinotia nga taonga o Niu Tireni e mahia tinihangatia ana e nga kaihoko taonga o era atu iwi. Kua ata whakaarohia aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me whakahaere he tikanga e puta ai ko nga taonga papai anake e tukuna atu, a kia puta ai he utu nui ki nga tangata tupato e ata mahi pai ana i a ratou taonga e tukuna atu ana e ratou E hiahia ana au kia ata whiriwhiria e koutou nga ture e pa ana ki enei take.

Tera e tonoa atu ki a koutou kia mahia he tikanga e taea ai te whakaatu ki nga tini tangata o Ingarangi, me era atu whenua, kia mohio ai ratou ki nga tu ahua taonga o tenei koroni.

I te mea kei te nui nga ika o enei moana, a i te mea hoki kei te mohio tatou he pai nui mo tatou katoa ina mahia nuitia nga ika moana, e hiahia ana aku Minita kia ata whakaarohia e koutou enei take. Ka tono atu hoki aku Minita kia tautoko koutou i nga hunga e whakatupu nei ki konei i nga ika me nga kararehe o era atu whenua.

page 7

Kaore i te whaimana nga ture i mahia nei e te Paremete hei tiaki i nga kekeno o onei moana. I te mea kua piki haere te utu mo nga kiri kekeno, i te mea hoki kua kore haere nga kekeno o era atu wahi o te ao, a i te mea hoki tera e taea te whakatupu i taua mahi ki enei takiwa, e maharatia ana me ata whakahaere he tikanga e taea ai te tiaki pai nga kekeno o enei moana. I te taenga o te Pirimia ki Hopataone i mea atu ia ki te Kawanatanga o reira kia retia mai ki tenei koroni nga moutere e huaina ana ko Macquarie Islands, mo te utu ititi nei, ina whakaae te Paremete o konei. Whakaaetia mai ana taua tono, a ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take.

I muri mai o tera huihuinga Paremete i whakaturia he komihana hei whiriwhiri i te ahuatanga o nga huihuinga e huihui ana i runga i nga tikanga whakahoahoa, a i runga i nga whaikorero i whakina mai e kitea ana kei te pai te mahi a te nuinga o aua hunga. E tika ana kia whakamana e te ture aua huihuinga whakahoatanga i runga i etahi tikanga e ngawari ai te whakahaere i a ratou mahi.

I te ata whakaaro taku Kawanatanga mehemea ranei e whaitikanga ana kia mahia ano he ture mo nga peeke, a i runga i te whakaaro o te nuinga he mea tika kia whakakaha te Peeke o Niu Tireni, ara kia mahia ano he tikanga mo te poari whakahaere i taua peeke, e meingatia ana kia tukuna atu ma koutou e whiriwhiri etahi tikanga e pai haere ai e tuturu ai hoki aua mea.

Kei te mohio ano koutou kua tata te wa e mutu ai tenei kataraka mo te meera poutapeta ma San Francisco. Kua whakaritea he tikanga mo nga meera tae atu ki te 31 o nga ra o Maehe e haere ake nei, kia watea ai te Paremete ki te whiriwhiri tikanga mo nga meera i waenganui i te United States me Canada me Ingarangi me Niu Tireni. Ko nga tima e rere ana ma Vancouver e u mai ana ki Poneke nei, otira e hara i te mea e utua ana e te Kawanatanga i u mai ai. Ka taea ano te whakarite kia tere atu te haere o nga meera, a he mea tika kia ata whiriwhiria e koutou enei take.

Ka hohoro tonu te tuku atu he pire hei mahi ma koutou hei tiaki i nga kotiro taitamariki, hei pehi i nga mate e pa nei ki nga taone nunui o te koroni nei. Ka tonoa atu hoki kia whakakorea atu e koutou tetahi o nga ture e mana nei inaianei e pa ana ki tetahi take e korerotia nuitia ana i tenei wa.

Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou he pire whakatika i te Ture whakahaere mo Niu Tireni, ara hei whakapoto iho i te tuunga o nga mema o te Kaunihera e tu nei a mate noa ratou, i runga ano ra i etahi tikanga, kia ahei ai hoki te tuku ma te pooti o te iwi nui tonu e whakatau nga tikanga e whakaaetia ana e nga Whare e rua, me nga Pire e turakina ana i roto i te Paremete; hei whakarite hoki kia kaua e roa atu i te waru haora nga haora e mahi aua nga kaimahi o roto o nga whare mahi taonga, me nga hunga e mahi ana i roto i nga maina, hei whakakore hoki i te utu nui rawa o nga hua itareti mo nga moni nama; hei whakarite tikanga hoki mo te inihua a te Kawanatanga mo nga whare ina pau i te ahi; hei whakatika hoki i nga ture e pa ana ki nga rangatira mahi me nga tamariki e ako ana ki a ratou mahi; hei whakawhanui atu i nga pooti e pa ana ki nga tikanga whakahaere taone; hei whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho "Whenua; hei whakahaere tikanga e pai ai te putanga o a tatou nei taonga ki wahi ke: tera atu hoki etahi putake ka tukuna atu ma koutou e whiriwhiri.

B mohio ana ano koutou i te whakahaere keehi te Kawanatanga mo te Cassel Gold-extracting Company. Na kia mutu ai taua whakawa kua whakaaetia atu te utu £15,000 kia riro mai ai ki te Kawanatanga te mana o taua kamupane, engari ma te Paremete ano e whakaae. Ka tonoa atu ki a koutou kia whiriwhiria e koutou tetahi Pire hei whakamana i taua whakaritenga mo aua raruraru.

Ko te tino Ture mo nga mahi maina i whakamana i te tau 1891. No muri mai o tera ka mahia etahi ture whakatikatika i taua ture, a kua kitea i naianei e tika aua kia whakatopuria kia whakangawaritia hoki nga ture e pa ana ki nga maina me nga wahi keri koura. E tika ana hoki kia whakaro-page 8aina atu nga riihi i te mea he nui rawa nga moni e whakapaua ana i runga i aua mahi. No reira ka tukuna atu ki a koutou he pire maina. Kei te pai ano te haere o nga ture maina i whakamana i tera tau.

I tera huihuinga o te Paremete i whakamana he ture hei rapu i te tokomaha o nga kaumatua o te koroni nei e pai ana i runga i etahi tikanga kia awhinatia ratou ara ina whakaaro te Kawanatanga he mea tika kia penihanatia ratou. Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take, a ka tonoa atu kia ata whiriwhiria e koutou.

I te mea e kitea ana e taea ana te whakatupu heet-root i etahi wahi o te koroni, e mahara ana aku Minita he mea tika kia awhinatia te mahi hanga huka i Niu Tireni nei. Ka tukuna atu hoki ki a koutou he pire mo aua mahi.

Kei te whakahengia te ture e whakaeke taake nei ki nga tangata hokohoko taonga o era atu whenua, a e kiia ana kei te arai taua ture i nga hunga e hiahia ana ki te hoko i a tatou taonga. Ki te taea te whakakore taua ture, e hiahiatia ana kia tahuri koutou ki te whakarite tikanga hei mahi pera.

Kei te pai kei te ora hoki nga mahi o te koroni, kei te nui haere hoki nga tangata e whakanohonoho ana i nga whenua. I muri mai o tera Paremete i hoki haere iho nga utu mo a tatou taonga e hokona atu ana ki nga wahi ke, otira e hara i te mea ko nga taonga i iti haere, engari ko nga utu i hoki iho. I nui haere nga taonga i hokona mai, no reira ka mohiotia kei te noho ora tatou, kei te nui haere te iwi, kei te nui haere hoki nga moni. Kei te piki haere tonu nga utu mo nga hea o roto o nga peeke me nga kamupene inihua, me era atu kamupene whakahaere mahi, no reira e maharatia ana kua ora haere te iwi kua kore e pouri i te kore moni hei whakahaere mahi.

E mahara ana au tera koutou e tahuri ki te mahi tikanga e ora haere ai tenei koroni pai, kia puta ai hoki he painga ki nga iwi e noho ana i konei. E hiahia ana hoki au ki te tautoko i a koutou mahi.

E whakatuwheratia ana e au tenei Paremete, a ka inoi au ki te Atua kia manakitia a koutou mahi kia puta ai te honore ki te Paremete me te rangatiratauga o te Kuini, kia tau ai hoki te ora me te rangimarie ki nga iwi o Niu Tireni.