Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taite, te 3 o Oketopa, 1895

Taite, te 3 o Oketopa, 1895.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o te Pire kia tatautia te maha o nga tangata e noho nei i roto i te Koroni o Niu Tireni. Ka mutu tera ka karangatia ko te—

Pire Reiti I Nga Whenua Takoto Koraha.

Na Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—I whakatakoto te motini kia panuitia tuatorutia tenei Pire. Ka mutu tana ka tu ake ko Te Tamihana (Mr. R. Thompson), to Kapene Rahera (Hon. Captain Russsell), ko Te Hooro (Mr. Hall), Te Pirani (Mr. Pirani), ko Te Puto (Mr. Buddo), ko Te Ropata Taute (Hon. Sir Robert Stout) me etahi atu mema Pakeha, no te mutunga o era ka tu atu

Ko Hone Heke.—E Te Pika, e hiahia ana ahau mo te taha Maori ki te whakapuaki i taku whakahe mo tenei Pire a kia tuhituhia aku korero ki roto ki nga pukapuka o te Whare nei. Ko nga Pire katoa e mea ana kia utaina he taake ki runga ki nga whenua Maori ka nui te he, koia tenei te take: Ko to ahua o nga Maori i tenei wa e penei ana: Kei te araia ratou inaianei e nga ture i hanga e te Paremete, a kaore ratou e ahei ana ki te riihi ki te hoko ranei i o ratou whenua. I whakaatu ai ahau i tenei ahua kia mohio ai nga mema honore i te nui o te mate e pa nei ki te iwi Maori, a kia mohio ai koutou ki te rereke me te kino o te aronga o te huarahi e whaia nei e te Paremete o Niu Tireni, e patu nei i nga whenua o nga Maori ki te taake. Ko tekiona 117 o te Ture Kooti Whenua Maori o te tau kua taha ake nei e penei ana:—

"Haunga ano nga tikanga ka whakaritea i raro ake nei, e kore te tangata, ehara nei ia i te tangata e mahi ana mo te Karauna, i runga i tetahi pukapuka whakamana i a ia a tetahi Minita o te Karauna, e tika kia whakawhiwhi i a ia ki tetahi paanga hea ranei i roto i tetahi whenua e puritia ana e tetahi Maori e etahi Maori ranei, haunga te whenuna kei te Maori kei nga Maori ranei e pupuri ana, a i riro atu i a ia i a ratou ranei i runga i te hoko, tuku noa, i runga ranei i te tuku a wira a tetahi tangata e hara i te Karauna, i runga ranei i te hoko mai i te Karauna:

"Engari kahore he tikanga i roto i tenei Ture e arai ana i te riihi o nga whenua i Te Waipounamu, engari me whakamana ano i raro i nga tikanga o te tekiona rima tekau ma toru o tenei Ture."

Na i raro i te Ture kua huaina ake nei, i raro hoki i etahi atu Ture, ka ahei te Karauna ki te whakaputa Panuitanga hei arai i te hoko i te riihi ranei a nga Maori i to ratou whenua ki ta ratou tangata i pai ai i waho atu o te Karauna. Kei te tonoa tonutanga, i ia tau i ia tau, kia utu nga whenua Maori i te taake raua ko te reiti; na, i runga i tenei ahua e araia nei te hoko me te riihi o nga whenua Maori, ka nui rawa te he me te kohuru o tenei mahi. He tikanga kohuru taua tikanga, a e haere huna ana tona ahua, na reira ka ki te Kawanatanga ko te tikanga o taua Ture "he tiaki i nga Maori kei tahaetia o ratou whenua" e nga Pakeha noa iho. Ki taku mahara he tino maminga taua tikanga. I te po i mahue ake nei i motini ahau kia whakaurua he tekiona penei te ahua: "Kaua he mea i roto i tenei Ture e pa ki tetahi whenua Maori mehemea he whenua tera e araia ana nga tangata Maori nona e te ture kia kaua ai e riihi e hoko ranei i to ratou whenua ki tetahi tangata i waho atu o te Karauna." Ki taku titiro he tekiona marama noa iho tenei, a e tika ana kia whakaurua ki roto ki te Pire. Otira kaore i whakaaetia e te Whare net kia uru, i kore ai pea e uru kei te noho kore mohio noa iho te nuinga o nga mema page 51honore ki te tino ahua o nga tura e mana nei ki runga ki nga Maori o Niu Tireni. I whakahua ai ahau i te Ture i paahitia nei i tera tau, kia marama ai taku whakaatu kua tino tangohia atu e taua Ture i te Maori nga tika katoa kua whakawhiwhia nei ki o ratou hoa Pakeha. Kaore aku whakahe mo nga Pire penei te ahua, ina homai kia paahitia e te Paremete, mehemea e rite tahi ana te pa ki nga iwi e rua. Koi nei anake taku e tohe nei, i taku urunga tuatahi mai ano ki tenei Whare tae mai ki tenei ra. E te Pika, kaore rawa ahau i te mohio ki te take i kore ai e tahuri mai nga mema honore o te Whare nei ki te hurihuri i te tika o taka i whakaatu ake nei ki a ratou. Kua rongo tatou e korerotia ana i roto i te Whare nei, me tika tonu te mahi i nga ture; na e ki ana ahau me tika hoki te paahi a tenei Whare i nga ture kia riterite ai te tau ki runga ki nga iwi e rua e noho nei i roto i te koroni nei. Ki taku titiro kua takahia e etahi o nga mema honore a ratou kupu i whakapuaki ai. Akuanei pea he korero whakapaipai noa iho na ratou, ehara i te korero pono. Kua rongo tatou i roto i tenei Whare, a i waho hoki, e korerotia ana he tika rawa te mahi a tenei iwi a te Pakeha.

He Mema Honore.—Kei te hangai ranei tena korero ki te Pire?

Ko Hone Heke. E te Pika, ko te korero tonu tenei ki a tatou, ara, he iwi te Pakeha e hiahia ana kia mahia ko nga ture tika, kia puta ai he painga ki nga hunga katoa, ahakoa no te hea iwi, e noho nei i raro i te mana o Ingarangi. Kaati, heoi taku kupu mo tenei ture e mahia nei, kaore kau i te kitea, i roto i tenei aronga Pire e mahia nei, te whakaaro tika o Ingarangi, te whakapono Karaitiana ranei o Ingarangi. Tena pea kua mahea atu ki te wahi ngaro aua whakaaro tika me taua whakapono. Heoi ano te mahi tika ma te Paremete, he titiro ki nga taha katoa, a kia tino kitea te ahua o nga taha katoa, hei reira whakamana ai i taua mea tika kia tau ai te pai ki runga ki nga hunga katoa; a he kore no te peneitia, i ki ai ahau kei te he te mahi a te Whare nei, e uta nei i enei taake ki runga ki nga whenua Maori, i te mea hoki kua tangohia atu e nga ture i mahia e tenei Paremete to ratou mana ki o ratou whenua. Mehemea e whakaaetia ana ratou kia riihi i o ratou whenua, katahi ka tika, i te mea ka ai nga moni reti hei whakaea haere i nga taake e utaina ana nei ki runga ki o ratou whenua e nga ture e mahia ana e te Paremete. E ki ana etahi mema honore, he aha koia i kore ai nga Maori e tahuri ki te whakapai i o ratou whenua? Kaati, ki te penatia te korero, ka tuwhera i tena tetahi putake nui rawa hei korero ma tatou. Tena, he aha koia te take i kore ai te iwi Maori e whakaaetia kia riihi i o ratou whenua? He aha te take i waiho mangere ai o ratou whenua nunui? Ka patai atu ahau no wai koia tena he? Ehara i te mea no nga Maori te he; engari no nga ture e mahia ana e tatou te he. A kua puta ano hoki te patai, me pehea ra aua whenua? Ko etahi e ki ana me tuku ma te Kawanatanga e hoko aua whenua; a kei te hokona aua wahi e te Kawanatanga inaianei, engari ko te he ko ta ratou ture e herehere nei i nga Maori kia kore ai ratou e kaha ki te hoko i o ratou whenua ki nga tangata noa iho; a waiho ana tenei hei mate mo nga Maori, riro ana o ratou whenua i te utu iti a te Karauna, a waiho ana te Maori kia kohurutia e nga ture i mahia e te iwi e tito nei he iwi whakapono Karaitiana ratou. Ka mau tonu taku ki tenei, e ki ake nei, he tikanga kino tenei, kei te tino he tona aronga; a ka ki atu ano ahau inaianei, ki te mau tonu tenei mahi a te Paremete e uta nei i nga taake ki runga ki nga whenua o te Maori, kaati, me whakaaro hoki te Paremete ki tenei na, ara, me mahi kia rite tonu te ture mo te Maori ki to te Pakeha. Ko au, e tu nei hei mema mo te iwi Maori, kaore aku whakahe mehemea e whakahokia mai ana e te Paremete ki te tangata Maori ona tika me ona mana kua tangohia atu nei. Ki taku titiro kei te taenga anake ki nga Pire whakaeke taake ki runga ki nga whenua, hei reira anake ka mohio te Whare nei ki te iwi Maori; a ki taku he tino he rawa atu tenei tu mahi. Ki taku whakaaro kua pa he mate ki te iwi Maori i te Whare nei, i tana rukenga i taku menemana ki te Pire nei i te po kua mahue ake nei, notemea, me mahara te page 52Whare nei, ko te Maori ano tetahi o nga iwi e noho ana i roto i te koroni nei.

Ka mutu a Hone Heke ka tu ake ko etahi mema Pakeha torutoru nei. Katahi ka pootitia, a haere ake e wha tekau ma waru i tautoko i te Pire a te Kawanatanga, a tekau ma wha i pooti ki te taha turaki i te Pire. Ko Te Ao anake te mema Maori i rokohanga e te pooti, a i te taha turaki ia. I te ngaro etahi o nga mema Maori i te pootitanga.

Heoi ano paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.

Pire Whakanohonoho Whenua Ki Te Tangata.

No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka timataria te korero mo te panuitanga tuarua o tenei Pire.

Ko Te Makenehi (Hon. Mr. J. McKzie), te Minita mo nga Whenua, te mema nana i timata tenei korero, muri iho i a ia, ko Kapene Rahera (Hon. Captain Russell), ko Te Rahera (Mr. G. W. Russell), ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout), ko Te Wirihi (Mr. Willis), me etahi atu mema Pakeha. Ka mutu era ka tu ake ko—

Ko Hone Heke.—E te Pika, e whakaae ana ahau ki te tika o nga korero a te mema honore kua mutu ake nei. Hei Pire pai tenei ina oti te whakatikatika etahi o ona rarangi e tatou. Te take i tu ake ai ahau, he hiahia noku ki te whakaatu atu ki te Whare ko te Pire e mahia nei e tatou, he mea tenei e pa ana ki nga taonga me nga whenua a te taha Pakeha anake, na ka titiro ahau, he rereke te ahua o nga whakahaere a te Whare nei mo nga hoko whenua Pakeha he rereke mo nga whenua Maori. Na, kaore ahau i te marama ki te take i penei ai te ahua. He aha ra i kore ai hoki e hoatu he tikanga penei te ahua mo nga whenua o te Maori e hokona nei e te Kawanatanga? Mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki nga whenua o nga Maori, ko te mea tika me tuku atu ma tetahi Kooti e kimi nga moni tika hei utu mo te whenua, a kia tau nga moni i taua Kooti, hei reira riro atu ai te whenua. Kaore rawa i te marama ki au nga tikanga e mahi nei ta Kawanatanga i etahi ture motuhake hei muru i nga whenua o nga Maori i runga i ta te Karauna utu i kite ai. Ki toku whakaaro he mahi he rawa tenei; a ka ngana tonu ahau i nga taima katoa ki te whakaari ki nga mema honore i enei mate o te iwi Maori, e mahia nei he ture ke mo te Pakeha he ture ke mo te Maori. Tenei ano tetahi Pire hou kua. kokiritia e te Kawanatanga ki te aroaro o te Whare nei, ara, he Pire hei hoatu i tetahi mana ki te Minita mo nga Whenua e ahei ai taua tangata ki te hoko i nga hea o nga Maori i roto i tetahi whenua e takoto reti ana ki tetahi Pakeha; a engari ki te kore e tau te utu mo te whenua, me ahei te Minita ki te tango i taua whenua, hei whenua ma te Karauna, i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, a hei reira ka whakamutua te riihi a te Pakeha i a ia taua whenua. Ki toku whakaaro, ki te tautohetohe te Kawangatanga me nga Maori nona te whenua mo te utu o taua whenua, ko te mea tika me tuku atu ma tetahi Kooti e whakatau te utu. Me rite tonu nga ture mo nga Maori ki nga ture mo nga Pakeha.

He torutoru nei nga mema i korero mo tenei Pire i muri i a Hone Heke. No te mutunga o te whai-korero a te Minita mo nga Whenua paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No te tahi o uga haora i te po ka hiki te Whare