Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Wenerei, te 4 o Hurae, 1894

Wenerei, te 4 o Hurae, 1894.

Awarua Poraka.

Ko TakutA Numana (Dr. Newman).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, mehemea mo awhea e tuwhera ai i a ia a Awarua Poraka ki te iwi katoa i runga i te hoko i te riihi ranei? He nui te wahi o taua poraka kua riro mai i te Kawanatanga, a he nui hoki nga tangata e hiahia ana ki te haere ki reira noho ai. He maha nga rau tangata era e hoko whenua ma ratou ki reira mehemea ka whakatuwheratia taua whenua.

Ko Te Makenehi (Hon. J. McKenzie, Minita mo nga Whenua).—E koa ana ahau mo te patainga mai a te mema honore i tana patai, notemea ma taku utu atu e mahea atu ai nga pohehe o roto o nga whakaaro o etahi tangata mo nga mahi e mahia nei e te Kawanatanga mo runga mo taua poraka. He nui te wahi o taua poraka kua hokona e te Kawanatanga i nga Maori. Ko te wahanga i riro mai i te Kawanatanga, no te rua o Aperira nei i whakataua ai e te Kooti. A i muri i tera e toru nga marama e hoatu ana e te Ture hei tononga whakawa-tuarua. No te rua o tenei marama i pau atu ai taua toru marama. Otira i roto i taua toru marama kaore te Kawanatanga i te mangere. E wha nga kai ruuri kei runga i taua poraka e mahi ana. Kei te tino kaha te akiaki a te Kawanatanga i nga ruuri, kia tere ai te tuwhera o taua whenua ki te hoko me te reti. Ko te hiahia o te Kawanatanga me ruuri he taone ki runga ki tetahi wahi o taua poraka, me etahi paamu ririki ma nga tangata iti a ratou moni. A ko etahi wawahanga nunui ake me whakatuwhera kia nohonohoia i runga i nga tikanga o te Ture. Ko te hiahia o te Kawanatanga hei te wha e haere ake nei e timata ai te tuku i te wahi tuatahi o taua poraka ki te makete.

Nga Rori O Turanga.

Ko Wi Pere.—Ka patai ahau ki te Minita o nga Whenua, mehemea ka whakaaetia e te Kawanatanga he moni hei whakapai hei mahi hoki i nga rori o Poututu ki Motu, ara, ko te rori nui tonu tenei o Kihipane ki Opotiki, hei mahi hoki mo te rori o Omana ki Tauwhareparae, me te rori hoki o Maraetaha ki Nuhaka ko enei rori katoa kei te takiwa o te Tai-Rawhiti?

Ko Te Makenehi (Hon. J. McKenzie, Minita mo nga Whenua).—Ka penei taku utu atu i tenei patai. Ko nga ritenga mo te mahinga o aua rori kei te whiriwhiria e te Kawanatanga inaianei, otira ki taku titiro mehemea nei kaore te mema honore i te mohio ki te nui o nga mahi mo aua rori kua oti i te Kawanatanga te whakahaere. I runga i te whakaatu mai a nga apiha o toku tari, ko te rori ki Motu he rori hoiho noaiho (ara, kaore e puta te kaata te kooti ranei), a kia tae ki te wa e whakariteritea ai nga moni hei mahi i taua rori e whiriwhiria ai ka taea ranei te mahi o taua rori hei rori kaata, kaore ranei. Kaore kau he kupu whakaatu mai ki a ahau kei te kino taua rori mo te hoiho inaianei. Ko te rori o Omana ki Tauwhareparae he rori kaata. I nga tau kua pahure ake nei ka ripoatatia mai e te Kaute Kaunihera, kua kino rawa taua rori, a hoatu ana e te Kawanatanga kia 600 pauna hei whakapai. Ko taku kupu mo etahi atu o aua rori, koia tenei, kanui ano te kaha o te Kawanatanga ki te tautoko i nga ropu takiwa, otira ko aua ropu takiwa kei te kore mahara ki a ratou mahi, a ki te mau tonu taua ahua o aua hunga tera e tangohia e te Kawanatanga mana e whakahaere te mahinga me te whakapainga o etahi o nga rori.

Takuta Mo Moeraki Me WaiKouaiti.

Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te Minita Maori, mehemea ranei kua whakatuturutia te tuunga o Takuta Hirope (Dr. Hislop), o Pamutana-ki-te-Tonga, hei takuta mo nga Maori o Moeraki me Waikouaiti.

page 12

Ko Te Hetana (Hon. R. J. Seddon, Minita Maori).—Koia tenei taku whakahoki atu mo tenei patai. Kua whai kupu ahau kia whakaturia a Takuta Hirope i runga i tetahi utu tuturu a tau mona. He mea tika tenei patai; a me ki penei atu ahau inaianei, kei te tino whakaaro nui te Kawanatanga mo nga mea penei e pa ana ki te tana Maori, ara, kia mau tonu ai nga tikanga e whiwhi ai nga Maori i tetahi takuta mo ratou, i runga ano i nga tikanga me nga moni i whakatakotoria e te tiriti me etahi atu ture.

Nga Maori O Opanake.

Ko TE Hutana (Mr. Houston).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, mehemea ranei kei te mohio ia kanui te matemate i te piwa o nga Maori o Opanake, Takiwa o Kaipara, a mehemea ranei ka awhinatia e ia nga takuta e mahi mai nei i aua turoro? I te marama o Noema kua taha ake nei i tae ahau ki taua takiwa, a kite ana ahau kanui te mate o nga Maori o reira i te piwa. I kite ahau ia Takuta Notene ki reira, a ki mai ana taua tangata ki au kaore e taea e tona kotahi te mahi i nga Maori. He tokomaha o taua iwi kua hemo, a kei te toro haere tonu taua mate. Me whai kupu atu ahau ki te Kawanatanga inaianei, ko te mea pai me tuku atu he takuta ki taua takiwa hei hoa mo Takuta Notene. Kanui ano te kaha o Takuta Notene, engari e kore e taea e tona kotahi te mahi. He iwi pai atu te hunga o taua kainga, a nui atu toku pouri i toku kitenga i te nui o nga taitamariki e matemate ana. Me tino whakaae mai te Kawanatanga ki te tuku atu i tetahi hoa mo Takuta Notene.

Ko TE Hetana (Hon. R. J. Seddon, Minita Maori).—Ka penei taku utu atu i te patai. Kaore e kore te whakaaetia he takuta mo nga Maori ana tonoa mai. I roto i tetahi reta o te 12 o Mei, ka whakaaturia mai ki ahau e Takuta Notene he maha nga tangata (o Opanake), kei te kino atu te mate. I muri i tera ka tae mai ano he reta ki ahau, na Te Miterehana, a whakahaua ana e ahau kia ripoatatia mai, e te takuta me te mahita o te kura, ki te Kawanatanga; a me ki atu ahau inaianei ki te mema honore, mehemea ka rongo ahau he pono kei te matemate tonu nga tangata o taua kainga, heoi, me tuku atu he takuta ki reira me etahi rongoa hoki.

Ko Te Miterehana (Mr. Mitchelson). —I rongo ahau kotahi te tangata i mate, nana i whakarongo ki te kupu a te mahita o te kura kia kaua ia e kai i nga rongoa i hoatu e te takuta mona.

Ko Te Hetana.—Maku e whakahau kia uiuia ano hoki tena mea.

Nga Maori O Tokaanu.

Ko Te Wirihi (Mr. Willis).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga mehemea ranei ka whakaritea e ratou te hiahia o nga rangatira Maori o Tokaanu, i whakaaturia nei e aua tangata i tetahi huihuinga o ratou ki te aroaro o te Minita mo nga Moni o te Koroni; ara, (1) me whakatu he kura e te Kawanatanga mo nga Maori ki Tokaanu; (2) me whakarite he moni hei mahi i tetahi waapu mo te moana ana whakaae nga Maori ki te homai noa mai i nga rakau; (3) kia mahia he waea atu i Tokaanu ki Tapuaeharuru, i runga ano i te mea me whakaae nga Maori o tera takiwa ma ratou e homai noa mai nga pou totara; (4) a mehemea ki te ata wehea e nga Maori o reira he whenua e rite ana, ka whakaae ranei te Kawanatanga ki te ruuri i tetahi taone ki Tokaanu, a ki te riihi i taua taone kia puta ai he painga ki nga Maori? E mea ana ahau ki te whakaatu i te ahua o taua wahi inaianei, kaore kau he huarahi, e tuwhera ana i te ture, e ahei ai te tangata ki te whakatu whare mo nga mahi toa aha atu ranei ki Tokaanu. I kite ahau i roto i nga wiki ka pahemo tata nei i etahi o nga tino rangatira o reira, a i tino mea ratou kia hapai te Kawanatanga i to ratou hiahia mehema ia ka hoatu e ratou tetahi wahi whenua hei riihi atu ki te Kawanatanga, a ma te Kawanatanga e whakahaere te riihitanga atu ki nga Pakeha, a e whakaputa mai hoki ki nga Maori i nga moni o nga reti. Naku i arahi atu, i au i Tokaanu, tetahi huihuinga o nga Maori o reira ki te aroaro o te Minita mo nga Moni o te Koroni, a i ki mai taua mema honore tera e maharatia taua mea e te Kawanatanga. Ko te take i patai ai ahau he hiahia noku kia mohiotia mehemea ranei kua whiriwhiria e te Kawanatanga nga mea page 13i roto i taku patai, a mehemea ranei ka awhina ratou i nga hiahia o nga Maori kua whakapuakina ake nei.

Ko Te Karimana (Hon. A. J. Cadman).— Ka penei taku utu atu i te patai, tera ano e mahia etahi mahi ki taua takiwa a naianei tata, i te mea ko taua kainga kei te Rori Nui tonu, a tera e okioki ki reira nga tangata haere. Ka rua pea tau inaianei o toku taenga ki reira, a i tetahi huihuinga o nga Maori i mea atu ahau ki te tukua mai e ratou tetahi wahi whenua hei taone i runga i etahi ritenga, tera e hanga e te Kawanatanga te taone. Ki tana titiro ko te ahua o nga Maori i whakapai ki taua korero, engari kaore i tahuri iho i muri nei ki te whakahaere i taua mea. Mehemea ka ki mai nga Maori kei te whakaae ratou ki taua ritenga, heoi ka whakaae hoki te Kawanatanga ki te hapai i taua mea. Mo te taha waea, ma te 1,700 pauna e oti ai tenei, a i te iti o te mahi ma te waea e kore e ea mai tenei moni, a e kore e taea te whakaae taua moni kia whakapaua. Ko te moni mo nga pou e maharatia ana ka rite ki 900 pauna, a ki taku mahara e kore e haria mai nga pou e nga Maori ki te wahi hei tuunga. Heoi pea ta ratou e homai ko nga rakau. Engari taihoa ake nei, e ka nui haere te whakanohonoho tangata, tera ano e honoa a Tokaanu ki etahi atu waea, heoi anake hoki te mea hei titiro ko nga moni i pau, ara, kia hoki mai ano i te waea etahi moni ahua totika hei whakaea mai i nga moni i whakapaua mo taua mahi. Ko taku utu atu mo te hanga i tetahi waapu, ki te ruuritia he taone ki reira e te Kawanatanga me hanga ano he waapu, notemea me hoatu ano he tima mo taua moana hei hari i nga tangata haere. A mo te taha ki te kura, he mea ahua raruraru tenei. Kua roa ano te Tari mo nga Kura e whakahaere ana i taua mea, a kaore e taea e ahau te whakamarama, he ahua raruraru; engari, mehemea ki te pai te mema honore kia noho te Minita mo nga Kura ki tona nohoanga, mana e whakamarama nga mea katoa e pa ana ki taua mea.