Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 23 o Oketopa, 1894

Turei, te 23 o Oketopa, 1894.

Pire Mo Horowhenua Poraka.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —I te mea kua tu atu ahau ki te motini kia panuitia tuaruatia tenei Pire, me whakamahara ake ano e ahau taku kupu i whakaputa ai ki te Komiti mo nga Mea Maori, i mea nei ahau ka paahitia e au tenei Pire. Tera etahi menemana ka mahia i runga i te aronga kua korerotia e te mema honore mo Poneke, ara, e Te Pere. E mea ana ahau me whakamutu nga whakahaere hoko, reti, aha ranei, mo tenei Poraka mo Horowhenua, a me whakaoti nga mahi i waenga ia Meiha Keepa me Warena Te Hakeke. Ka whakamutua hoki e tenei Pire nga mahi katoa ki runga ki taua Poraka kia oti ra ano nga raruraru mo taua whenua.

Ko Te Wirihana (Mr. Wilson).— He nui aku korero mo tenei Pire, notemea kaore i mene ki roto ki tenei Pire nga tikanga katoa e mutu ai nga raruraru o taua whenua. Mehemea ka whakaae te Minita kia patua a Tekiona nama 2 a ka whakaae hoki kia whaka-page 61tikatikaina ake etahi atu o nga rarangi o te Pire nei, heoi kua kore aku whakahe; engari mehemea ka tohe tonu te Minita kia mau tonu a Tekiona nama 2, kaati, ka korero ahau i aku korero.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —Me ata tatari pea te mema honore kia kite ia i nga menemana e mahia i roto i te Komiti. Mehemea tera he whakahe mo te Pire e puta mai, ana uru ki te Komiti, e kore ahau e tohe kia whakahaerea te Pire i te mea kua tata tonu te mutu o tenei huihuinga o te Paremete. Heoi ano te take i whakahaerea ai e ahau tenei Pire, he whakarite i taku kupu kua puta.

Ko Te Wirihana (Mr. Wilson). —Kaore e marama ana nga kupu a te Pirimia. Katahi ka korero roa a Te Wirihana mo Horowhenua Poraka me nga tikanga o roto i te Pire. Ko tana i mea, ka pa he mate ki te nuinga o nga Maori o taua Poraka i nga tikanga o taua Pire, ina paahitia e te Whare.

Ko Te Tiwini (Mr. Stevens).—I penei te ahua o tana korero. I te tau 1872 ka paahitia tetahi whenua e te Kooti Whenua Maori e 52,000 eka te nui, ko Horowhenua te ingoa. Na te matua o Warena Hunia anake i utu nga moni i whakawakia ai taua whenua. No muri iho ka wawahia te whenua ki nga hapu o Muaupoko iwi; ka toe 14,000 eka ka whakataua tenei ki a Meiha Keepa me Warena Hunia; a puritia ana e raua taua whenua i raro i tetahi Tiwhikete i whakaputaina i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. Ka whakahe etahi Maori kaore nei i tino whaipaanga ki taua whenua. Katahi ka tonoa he whakawa tuarua, a whakaaetia ana. Heoi ka whakawhakia ano taua whenua a ka whakataua ano ki te whakatau tuatahi a te Kooti. No muri ka wahia taua whenua, ki a Meiha Keepa tetahi wahanga ki a Warena Hunia tetahi wahanga; katahi ka whakaaria atu e Warena Hunia kia 1,500 eka hei hoko atu mana ki te Kawanatanga; ka puritia e ia kia 2,000 eka mona me tana whanau; a ka hoatu e ia mo te iwi kia 2,500 eka. He mauahara no te taha ki a Meiha Keepa ki a Warena Hunia i puta ai tenei raruraru. He Pakeha kei tua i a Meiha Keepa e aki mai ana i a ia, no reira tenei raruraru. Me paahi tenei Pire. Otira ki tana titiro kaore i kapi katoa i te Pire nga raruraru e pa ana ki te Poraka o Horowhenua, engari me hoatu ano he rarangi ki roto kia taea ai te tono o Meiha Keepa, kia whakaatu mai i peheatia e ia nga moni o taua poraka, mai ano o te paahitanga e te Kooti tae noa mai ki tenei ra.

Ko Te Pere (Mr. Bell).—He kaitiaki te aronga o Meiha Keepa raua ko Warena Hunia, i whakaurua ai ko raua anake ki roto ki te tiwhikete o te Poraka. I tino rongo ahau i roto i te Kooti Whenua Maori, i Whanganui, i te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori e ki ana he kai-tiaki a Meiha Keepa me Warena Hunia. I whakaae a Meiha Keepa e tika ana tera, engari ko Warena Hunia kaore i whakaae. I kiia e te Minita mo nga Whenua e kore e hoatu he moni mo te hoko, kia watea ra ano nga raruraru o taua poraka; na e whakaae ana a Tekiona nama 2 o te Pire, kia hoatu he mana ki te Kawanatanga, e ahei ai ratou ki te utu atu ki a Warena Hunia i te £6,000. Na e £2,000 kua utua ki a Warena Hunia o taua moni, e £500 kua riro i a Tanara Pereiha. Kei te aroaro o te Hupirimi Kooti tenei raruraru e takoto ana inaianei, na e meatia ana e tenei Pire kia hoatu te £6,000 ki a Warena Hunia hei ruke mana, ehara nei i a ia anake taua moni. Ko ahau a whakahaere ana i mua mo Warena Hunia, no taku kitenga e tango he ana ia i te whenua o Muaupoko, katahi au ka mea e kore au e mahi i nga mahi a te tangata e hao ana i nga whenua o nga tangata nona te whenua.

Ko Takuta Numana (Dr. Newman). —I whakahe ki te Pire. I mea me ata pupuri nga moni, kia kitea ra ano ko wai nga tangata tika nona te whenua.

Ko Wi Pere.—E tino hiahia ana ahau kia paahitia tenei Pire. A ki taku kaua e hereherea e tenei Pire ko nga ringaringa anake o nga Pakeha noa iho, engari me herehere hoki nga ringaringa o nga apihi Hoko Whenua Maori a te Kawanatanga, kia kaua ai ratou e hoko i Horowhenua Poraka. He maha nga pitihana kua tae mai ki te Whare nei mo tenei Poraka, engari ahakoa aua page 62pitihana maha, kua hoko te Kawanatanga inaia tata nei i tetahi wahi o taua whenua. Na reira ahau ka tohe, ehara i te mea ko nga tangata noa iho anake e mutu te hoko i taua whenua, engari me mutu hoki te hoko a te Karauna, kia kitea ra ano e te Kooti Whenua Maori, e tetahi atu Kooti whai-mana ranei, ko wai nga tangata tika nona taua whenua. Kaore aku whakahoa ki tetahi taha ki tetahi taha. E mohio ana nga mema honore e toru nga taha kei tenei korero, ara, ko Te Keepa Te Rangihiwinui, ko Warena Hunia, ko Muaupoko iwi. Te mea pai e tau ai tenei raruraru me tuku atu ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori, kia kitea ai ko wai nga tangata o Muaupoko iwi e tika ana kia whakaurua ki te tiwhikete mo te whenua; ka mutu tera me kimi nga paanga me nga hea o ia tangata i roto i te Poraka, hei reira ka tino kitea te ahua o Te Keepa Te Rangihiwinui me Warena Hunia. Ki te whakaroaina ano tenei mea pera me ia tau kua pahure ake nei, ko te mutunga iho he mate nui e pa ki a Muaupoko iwi, a kore rawa he painga o te poraka e puta ki a ratou. Ko toku hiahia me panui tuarua tenei Pire, na, ana uru te Pire ki te Komiti o te Whare, hei reira ka motinitia e ahau tetahi menemana, a e hiahia ana ahau me paahi taua mea, kia whaimana ai te Kooti Whenua Maori ki te whakapuare ano i te karaati o taua whenua, a kia ahei ai taua Kooti ki te whakawa tuarua i te whenua; a ana kitea e ia ko wai nga tangata tika, me whaimana ia ki te whakauru atu i aua ingoa ki roto ki te karaati mo te whenua; a kia puta atu ai he ora mo nga tangata o Muaupoko iwi, kua maha nei a ratou pitihana ki te Whare mo Horowhenua Poraka.

Ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout).—Kaore he take o tenei Pire e paahitia ai, notemea kua mana tetahi Ture hou hei arai i te hoko a te tangata Maori i tona whenua ki te Pakeha noa iho, engari ki te Kawanatanga anake.

Ko Hone Heke.—Kaore e painga e puta mo Muaupoko iwi i te Tekiona nama 2 o tenei Pire. Kei te tino mohiotia inaianei. i te whakataunga o Horowhenua ki enei rangatira e rua, kia Warena Hunia me Meiha Keepa, i maharatia hei kai-tiaki raua mo te iwi nona te whenua. I korerotia tenei e te Tiati nana i whakawa tuarua tenei whenua, ara, i whakaturia a Meiha Keepa hei kaitiaki mo te taha ki nga tangata o Muaupoko iwi. Kua takoto ki te aroaro o tetahi o nga Komiti o te Whare te korero a Meiha Keepa mo tetahi wahi o Horowhenua Poraka, he whakaatu mai, ae, he kai-tiaki raua ko Warena Hunia mo te iwi. Engari i mate ai nga tangata o Muaupoko i tukua atu te whenua ki a raua i raro i Ture Whakawhiti Whenua, na reira kaore e taea te whakawa tuarua. E ki ana te mema honore mo Rangitikei, ko te ritenga Maori, koia tenei. no te rangatira te whenua me te iwi hoki. E whakatika ana ano ahau koi ra te ahua o mua, engari he tangata tino mahi tika te rangatira o mua, no naianei no nga mahi a te Pakeha kua rereke, no reira enei raruraru. Mehemea ka uru i te Pirimia he rarangi ki roto ki te Pire hei pupuri i nga toenga o nga moni, kia kitea ra ano te peheatanga mo Muaupoko iwi, ko te tikanga marama tera, e hoki mai ai he waiora ki a ratou i o ratou mate o era tau maha. Tena tetahi wahi o te Pire e kino ana ki au, ko te whakamana i te Kawanatanga ki te hoko i etahi wahi o te Poraka. E tino he ana tenei mo te taha ki te iwi, ara, ki te whakaaetia te hoko ki te Karauna ki te tangata noa iho ranei. Me mutu enei mea kia tau ra ano nga tangata tika mo te whenua. Ana tu ake ahau ki te whai-korero ki tenei Whare he whakatumatuma tonu te ahua o te mahi a te Pirimia ki au. Engari kaore e mutu i tera aku korero. Ka tino puta i au aku korero mo tenei Pire, a ki te moumou te taima o te Whare, ehara i au tera he, engari no te Kawanatanga, he hari mai hoki no ratou i nga Pire rereke ki roto ki te Whare hei taunu ma nga mema, a i nga Pire kaore nei e puta i aua mea he ora mo te iwi Maori. Kaore e mutu taku whakatete i nga Pire e mohiotia ana e ahau he mate kei roto mo te iwi Maori. Me korero atu ano hoki ahau ki te Whare, kaore ahau e mataku ki nga whakawehiwehi a te Minita a te Karauna, e mea nei me whakakore atu te Ture e ahei ai te tuku mai o nga mema Maori ki te Whare. He tino pohehe te mahara a page 63te tangata ka mataku ahau i enei tu whakawehiwehi.

Ko Te Pika (Mr. Speaker).—E hara i te mea ko te Ture Pooti Mema Maori te mea kei te korerotia e te Whare.

Ko Hone Heke.—E tika ana. Engari i korero ai ahau i tera he whakaohooho tonu no te Pirimia i au, i te mea e whai-korero ana ahau ki te Whare. He tino tika, he nui nga mate kua pa ki a Muaupoko i era atu tau. E kitea ana tenei i roto i nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori. He tino tika i te hoatutanga o te whenua kia Meiha Keepa me Warena Hunia i hoatu ki a raua i runga i te ritenga tiaki. Ko toku hiahia me rite nga menemana a te Pirimia ki ta nga mema i whakaaro ai, i whakapuaki ai ki tenei Whare, a te mutunga iho kia ata tatu marire a Muaupoko iwi ki runga ki te poraka o Horowhenua.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —E hara i te mea naku ake te hiahia kia rneatia tenei Pire, engari na runga i te whakahau a te Komiti mo nga mea Maori. Ki te titiro nga mema ki te Ota Pepa Apiti Nama 93 ka kite koutou e penei ana:—

"Ko tetahi wahi o nga moni kei te ringa o te Kawanatanga, ara, nga moni hoko o etahi atu wahi o Horowhenua Poraka, me ahei te pupuri e te Kawanatanga kia taea ra ano te mutunga o te huihuinga e haere ake nei o te Paremete; engari kaua rawa tetahi wahi e utua, kia kitea ra ano mehemea e nui ana te whenua kei a Warena Hunia e taea te tango te hoko ranei, hei whakaea i nga mate o te iwi, ana tau te he ki a ia. Na, me whakatu he Roiera Komihana a te mutunga o tenei Paremete hei kimi ko wai nga tangata i tika ki Horowhenua Poraka e tautohetia nei."

E whakahe aua ahau ki te ahua o nga mema o te Komiti, e tahuri mai nei ki te whakahe i te Pire inaianei, i te mea na ratou ano te motini kia mahia tenei Pire, a ka tahuri mai nei ano ratou ki te patu i taua mea, penei me te mema Maori mo te Tai Hauraro me era atu mema hoki. Notemea pea kua kite ratou ka tau tahi ki runga ki a Meiha Keepa nga whakahaere o tenei Pire, kaore ki runga anake i a Warena Hunia, na reira pea ratou ka whakahe. Mehemea pea ko Warena Hunia anake e taea e taua Pire kaore rawa a ratou whakahe mo te Pire. Kua nui atu i te rua tekau mano pauna moni kua riro atu i a Meiha Keepa mo nga wahi i hokona i retia ranei e Meiha Keepa. (Katahi ka panuitia e te Pirimia i konei te ripoata a Kanara Timipara mo Horowhenua Poraka Nama 11. He roa taua ripoata, ka mutu, ka haere ano nga korero a te Pirimia.) E mea ana ahau me pa tenei Pire ki runga tahi ia Meiha Keepa raua ko Warena Hunia, me tau hoki te mana ki runga ki era atu o raua whenua, mo te kore rawa ake e rite nga moni a te iwi kua pau i a raua, kia taea ai o raua whenua ke atu te tango hei whakaea i te mate o te iwi. E penei ana te Pire nei. Na ki te whakahe nga mema, te Whare ranei, i tenei Pire, heoi no ratou te he mehemea ka whakakorea tenei Pire. Ko tenei Pire e tiaki ana i te iwi o Muaupoko.

Ka mutu nga korero ka pooti te Whare, e 35 i te Kawanatanga, a 14 i te hunga turaki i te Pire, heoi panuitia tuaruatia ana te Pire.

Ka mutu tetahi Pire mo nga Kaipuke me nga Heeramana, ka hokia ano e te Whare ko te.

Pire Mo Horowhenua Poraka.

Ka komititia ka repoatatia te Pire. Ko Ta Ropata Taute (Sir Robert Stout).—Ka mea heoi te he o te Pire, kaore he rarangi i roto hei whakahaere i nga moni kei te Kawanatanga e pupuri ana. Ki a ia me pupuri aua moni kia whakawakia tuaruatia ra ano taua whenua. Otira kaore he take mo tenei Pire i paahitia ai.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —I mea mehemea ka paahitia tenei Pire kia mana rawa hei ture, ka meinga e ia kia rapua nga tikanga katoa o tenei whenua. He pai te ahua o tenei Pire inaianei, a tera e puta mai he ora mo nga tangata nona te whenua ana paahitia tenei Pire.

Ka mutu nga korero ka panuitia tuatorutia te Pire.

Moni E Whakapaua Ana Mo Te Taha Maori.

No tenei ra ka patai a Hone Heke ki page 64te Minita mo te Taha Maori mo nga moni e whakapaua ana mo te taha Maori i runga i te Civil List. Koia tenei taua patai.

Ko Hone Heke.—He patai naku ki te Minita Maori, mehemea ka whakahaua e te Kawanatanga, i te wa i waenganui o tenei Paremete me tera Paremete, kia mahia tetahi pukapuka whakaatu mai i peheatia te whakapau haere o nga moni e ata wehea nei i ia tau i runga i te Civil List (ara te £7,000) i roto i nga tau e wha kua pahure ake nei, a me te whakaatu mai hoki te tangata nana i whakahau aua moni kia whakapaua?

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Sedkon). —He ahua he to te mema honore, dua waiho rawa e ia mo te ra whakamutunga o te Paremete nei ka patai mai i tenei patai. Kua mahue noatu te taima tika hei tononga mo tenei pukapuka kia mahia.

Ko Hone Heke—Ehara i te mea e tonoa ana taua pukapuka mo tenei huinga o te Paremete.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —Kaore e taea e te Kawanatanga te whakaputa o tetahi kupu mo tenei mea inaianei, i te mea kei ao ake apopo e mutu ai te Paremete.

Hemi Paeara.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Minita mo te Taha Maori, mehemea ranei i te wa i uiuia ai e te Kawanatanga te pitihana a Hemi Paeara, (1) i tonoa ranei te kai-pitihana kia haere atu ki te whakaputa i ana korero; (2) no runga rani i te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori o tera tau taua uiuinga i whakahaua ai; a (3) i tu ki whea te uiuinga? I patai ai ahau mo tenei mea, notemea i runga i taku i mohio atu ai ki te Minita mo te iwi Maori, kua uiuia taua mea e te Kawanatanga, a ko ta ratou kupu whakatau e penei ana na, kaore rawa atu he take tika o taua Maori, notemea ko te whenua e whakahuatia ana i roto i te pitihana, i tukuna atu nei ki te Whare, he whenua tera i riro i te Karauna i runga i tetahi Ture motuhake. He hamumu atu taku mo te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori i whai kupu atu nei ki te Kawanatanga kia tukuna atu ma te Kai-whakawa Tuturu o Pei Whairangi e uiui taua mea; a, ki taku titiro, ko te mea tika ano tera ko te whakaae atu kia uiuia taua mea, kia ahei ai taua tangata ki te whakatakoto i nga mea e korerotia ana i roto i te pitihana ki te aroaro o te Kooti.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —Kua ata whiriwhiria e ahau tenei mea, a ki taku mahara kaore kau he tikanga e whakatuwheratia ai ano taua mea inaianei.

Pire Mo Horowhenua Poraka.

No tenei po, ka tata te Whare te ara, ka tae mai te karere i te Whare o Runga, he hari mai i tenei Pire, me nga menemana i whakaurua ki roto e te Kaunihera, a me te mea mai kia whakaae atu te Whare o Raro ki aua menemana.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon). —Ka mea, ahakoa te whakaaetanga i oti i waenganui i te Kaunihera me te Whare, kia kaua etahi rarangi hou e whakaurua ki roto ki te Pire, kua whakaurua ano e te Kaunihera tetahi rararangi hou ki roto ki te Pire, a kaore te Kawanatanga e kaha ki te whakaae atu ki tana menemana, na reira ka motini ia me hiki atu tenei Pire mo nga marama e toru.

Heoi whakaaetia ana te motini, a hiki ana te whare.