Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 18 o Hepetema, 1894

page 34

Turei, te 18 o Hepetema, 1894.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka panuitia tuatorutia etahi Pire; muri iho ka whakahaerea ko etahi patai. No te mutunga o nga patai me etahi atu Pire ka tag ki te:—

Pire Tuku Moni Ki Nga Tangata Mahi Paamu.

Na TE WAARI (Hon. Mr. Ward), te Minita mo nga moni o te Koroni i timata te korero mo tenei Pire. Kotahi haora ia e whai-korero ana e whakamarama ana ki te Whare i nga ritenga me te ahua o taua Pire.

He maha nga mema Pakeha i whaikorero mo tenei Pire. Engari ko nga korero anake a nga mema Maori i whai kupu mo tenei Pire, nga korero i whakamaoritia. Koia tenei e mau ake nei.

Ko Wi Pere.—E te Pika, e hiahia ana ahau ki te whai kupu ake mo tenei Pire mo te tuku moni ki nga tangata mahi paamu hei whakapai mo o ratou whenua. Ka koa rawa atu ahau mehemea ka kiia kia eke katoa atu hoki nga tikanga o tenei Pire ki runga ki nga Maori, notemea hoki o mua mai kei te puta katoa enei painga ki nga Pakeha anake. Heoi kei te hiahia nga Maori inaianei kia puta atu hoki enei painga kia ratou. Kua kite hoki ratou i te mate e pa mai ana ki a ratou i runga i te nama moni i nga peeke me nga Kamupene, notemea i etahi wa e tae ana ki te 9 ki te 10 pauna i roto i te rau pauna e utua ana e ratou mo nga moni e nama ana e ratou i nga peeke me nga kamupene; tetahi hoki kahore e roa ana te wa e hoatu ana hei utunga ma ratou i aua moni. Tetahi hoki i runga i te ahua o nga Ture inaianei e kore nga peeke e ahei te tuku moni ki nga Maori. Ki taku mahara ahakoa mahia e tenei Whare he Ture ahakoa kore e mahia ka tuku moni tonu te Kawanatanga. Ki toku nei whakaaro hoki ka tika kia tukunga he moni ki nga tangata rawa kore anake, me whakatu hoki tetahi tangata hei titiro kia tika te whakahaerenga o aua moni, kia whakaeangia tonutia mai hoki aua moni ki te Kawanatanga. Kahore ano ahau i kite i tetahi tangata i Niu Tireni e mahi ana e whakapai ana hoki i tona whenua a kaore e nama moni ana i nga kamupene i tetahi peeke ranei; kei te haere ano hoki nga tangata rangatira, whai moni hoki, ki nga kamupene me nga peeke nama moni ai. Na reira e tino hiahia ana ahau kia tau nga tikanga o enei rarangi ki runga ki nga Maori, notemea hoki kei te whakataua e tenei Paremete he reiti ki runga ki nga whenua Maori. Heoi mehemea ka peneitia te tikanga me tuku atu ki nga Maori nga tikanga e ahei ai ratou ki te nama moni hei whakahaere i nga mahi e puta ai he oranga ki a ratou, e ahei ai hoki ratou ki te utu i aua reiti ka whakaekea nei ki runga ki a ratou. Na, kua whakaaetia ano e tenei Whare kia tau he reiti ki runga ki nga moni e puta ana mo nga whenua Maori. Ki toku whakaaro ko nga tangata rangatira, whai moni hoki, me tuku atu ratou kia haere ki nga kamupene me nga peeke nama moni ai, kia waiho ai enei moni ma nga tangata kaore nei a ratou moni hei utu i a ratou nama, ara nga tangata e haere mai ana ki runga ki nga whenua noho ai me nga tangata kore moni. Ko nga tangata he moni a ratou kei nga kamupene me nga peeke me haere atu ratou ki aua kamupene tiki moni atu ai ma ratou. Ki toku nei whakaaro kaore e tika tenei tikanga. Pai rawa atu kaua nga tangata rangatira e whakawhiwhia ki enei painga. Ko nga tangata pea e whakahe nei ki tenei Pire kei roto ratou i aua kamupene, e pa atu ana ranei ki aua kamupene, peeke ranei. Titiro hoki ki te keehi o te Peeke o Niu Tireni. Ko ahau tonu tetahi tangata i tino mate i taua peeke. He mate ano e pa ki nga moni o aua peeke, a i te wa e puta ai he mate ko ta ratou tikanga he kimi haere i nga tangata he nama nei a ratou ki te peeke, katahi ka tono kia utu. Kaore hoki ratou e ata whakarite i te wa hei utunga i nga moni e nama ana. Ki te ahua raruraru kau ano nga tikanga, heoi ano ka tukua atu kia kotahi tau hei utunga mai mo nga moni, a ka pau te tau heoi ano kua tonoa kia utu nga tangata he nama kei a ratou. Heoi ko nga tangata e hiahia ana ki te page 35haere ki aua kamupene nama moni ai me waiho atu ki a ratou ano te tikanga, a ko nga tangata kore moni kore taonga ranei me haere ratou ki te Kawanatanga nama moni ai; me tuku hoki nga Maori kia nama moni i te Kawanatanga. Ka ki tonu ahau he mahi kino rawa ki nga Maori mehemea ka kore ratou e tukua kia tango i nga painga e kiia nei kia tukua i raro i tenei Pire, i runga i enei tikanga kua kiia ake nei e ahau, ara i nga reiti ka whakataua nei ki runga ki o ratou whenua. Ko te nuinga o nga whenua o nga Maori kei te takoto noa iho, a kaore i te nui nga wahi o aua whenua kua whakapaia, na reira kei te whakaaro ahau he tika te motini a te mema mo Akarana (a Karauta) i tuku nei, ara tana motini kia tukua te Pire nei ki te Komiti kia ahei ai te whakauru kupu whakatikatika ki roto. I nga ra kua hori ake nei ko te mahi a nga mema he korero i roto i tenei Whare mo te mate o nga tangata rawa kore, me ta ratou whakaatu i to ratou aroha ki aua tangata. I aua ra i mataku nga mema o tenei Whare i nga tangata rawa kore i waho, he whakaaro hoki no ratou kei kore aua tangata rawa kore e pooti mai ki a ratou. Na, inaianei kei te ki te Kawanatanga kia nama he moni i te makete moni i Ranana kia ahei ai te tuku moni ki aua tangata rawa kore, heoi kua tahuri nga mema inaianei ki te whakahe i tenei Pire. Tenei taku kupu ki nga tangata rawa kore: Kaua rawa koutou e pooti ki nga tangata e whakahe ana ki tenei Pire, notemea kua wareware ratou ki to ratou aroha tuatahi mo koutou. E kore e tino maha atu aku kupu mo tenei Pire. Heoi ka ki penei ake ahau kei te tino hiahia ahau kia tau ki runga ki te iwi Maori nga painga e kiia nei tera e puta i raro i tenei Pire. Me waiho atu nga tangata rangatira kia pooti ana mo nga peeke. Tera pea kei te tino pa etahi o nga mema ki nga peeke. Kaore ahau e pai ko nga Maori mana e whakarangatira aua tangata whai moni. Ki toku nei whakaaro mehemea ka tika tenei mahi a te Kawanatanga ka oti tonu i nga Maori te whakapai o ratou whenua, a kua kore tenei Whare e ki he iwi mangere te Maori ki te mahi, a kua kore hoki e ki, "Tatou ka tango i nga whenua o te iwi Maori." Ko nga mema e ki penei ana me whakama rawa ratou, notemea hoki na tenei Whare tonu i mahi enei ture e whakaeke here nei ki runga ki nga whenua o te iwi Maori, me nga ture e here nei i aua whenua. A i te herenga o aua whenua e ratou kua kore nga Maori e ahei ki te whakahaere ki te mahi hoki i aua whenua, no reira katahi ka ki, "he iwi mangere rawa tenei"; ka ki ano hoki, "me mahi he Pire Reiti kia mahi ai nga Maori kia whakapai ai i o ratou whenua." Na, tenei taku kupu ki a koutou: E kore nga Maori e utu reiti. Taihoa ka kite koutou i te Kawanatanga e haere ana me nga hoia ki te hopuhopu i nga Maori. He tika tonu tenei kupu aku ki a koutou. Mehemea ka tukua nga Maori kia uru ki nga whakahaere tikanga mo o ratou whenua, ki toku mohio ka oti etahi tikanga i a ratou e puta ai he ora ka nga iwi e rua. Titiro hoki ki taku Pire e takoto nei i te aroaro o tenei Whare. Kei te pehea taua Pire inaianei? Kua whana atu e te Kawanatanga ki waho. Ko te take he kore no koutou no te Pakeha e pai kia mahia he ture e puta ai he painga ki nga Maori, kia rite ranei ki ta te iwi Maori e hiahia ana. Ko to koutou tino hiahia kia pakeke rawa nga ture mo te iwi Maori kia hoko ai ratou i o ratou whenua. Mehemea ka penei te tikanga ka pera nga Maori o tenei motu me nga Maori o te Waipounamu, e tono nei i ia tau i ia tau kia tukua atu e te Kawanatanga he eka ruarua nei mo ratou. Kei te whakaaro ahau ko te hiahia o tenei Whare kia mate rawa te iwi Maori kia kore o ratou whenua.

Nga Mema.—Kaore.

Ko WI PERE.—Ae! Titiro ki nga reiti taumaha kua whakahaua nei ki runga ki nga whenua Maori. E toru nga reiti kei runga i nga Maori. Ka pooti ahau mo te wahi o tenei Pire e ki nei kia nama he moni hei tuku ki nga tangata e haere ana ki runga ki nga whenua noho ai, engari kei te wa e tae ai te Pire nei ki roto ki te Komiti ka tuku menemana ahau kia pai ai kia ngawari ai nga tikanga. Ko taku kupu tenei me mutu te ki a nga mema me te korero ka mate nga peeke me nga kamupene mehemea ka tu tenei Pire hei ture, page 36ki toku whakaaro hoki ma nga tangata e whai tikanga ana e whai paanga ana hoki ki nga peeke me nga kamupene e whakahaere he tikanga tiaki mo aua peeke me nga kamupene. Heoi kua tuturu toku whakaaro kia hinga ahau ki roto ki te ringa o te Kawanatanga; engari ko toku tino hiahia me whakakore atu e te Kawanatanga nga reiti kua whakataua nei ki runga ki nga whenua Maori. Tukua e te Kawanatanga he moni ki nga Maori i te tuatahi, a kia oti rano i nga Maori te whakapai o ratou whenua katahi ka tika kia whakataua he taake ki runga ki a ratou. E te Pika, ki toku whakaaro me mutu nga korero mo tenei Pire inaianei.

Ko Tame Parata.—Ka tu ake ahau ki te tautoko i tenei Pire, notemea ki toku whakaaro e tika ana te aronga o tenei Pire—ara e awhina ana i nga kai mahi paamu. Kaore ano i ata marama ki au ka tukuna ranei nga Maori kia uru ki roto ki nga ritenga o tenei Pire, engari e pai ana ahau kia pera ratou ana hiahia ratou. Heoi ano aku kupu mo tenei Pire, otira e hiahia ana ahau ki te whakautu atu i etahi o nga korero a te mema honore mo te Tai Rawhiti i hamumu ai mo nga iwi Maori o te Waipounamu. I ki ia haere mai ai nga Maori o te Waipounamu ki te Kawanatanga tonotono ai kia hoatu he whenua mo ratou kia wha kia rima noaiho nei nga eka ma te tangata, a ko nga Maori o tona motu kaore e pera ana. Ka ki atu ahau inaianei, e he ana tana korero pera, notemea kaore nga Maori o te Waipounamu e tonotono whenua ana i te Kawanatanga. E penei ke ana te ritenga, i te wa i mahia ai te Tiriti i waenganui ia ratou me te Karauna, i tino whakapumautia o ratou whenua kia ratou; na reira ka he te korero a te mema honore. He tika he itiiti nga whenua kei te toe ki nga Maori o te Waipounamu, ara, kaore e penei ana te nui o ratou whenua me o nga iwi Maori o tenei motu, otira ka kaha ahau ki te ki atu, pan rawa ake nga tau e rua tekau e haere ake nei kua kore e rite te whai rawa me te ora o nga Maori o Aotearoa nei ki te ora o nga Maori o te Waipounamu. Ko te ahua o nga whenua Maori o te Waipounamu he ririki nga piihi, ara, kua oti te wawahi ki ia tangata, a kei te whakapaia e nga tangata nona, kei te mahia tonutia e ia tangata tona piihi kia puta ai he oranga mo tana wahine me ana tamariki. Kaore o reira tangata e ruku nui ana ki nga mahi karanga huihui, ki nga mahi kai waipiro, purei hoiho me era atu tu purei, e moumou ai a ratou moni penei me te mahi a nga Maori o Aotearoa nei. Kaore e tika kia waiho noaiho e au aua korero a te mema honore, na reira ahau i hamumu ake ai i enei kupu torutoru. Ka tautoko ahau i tenei Pire a puta noa ia i tenei Whare.

Kura Mo Nga Maori O Matata.

Ko TE KERE (Mr. W. Kelly).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Kura, mehemea he tika kua katia te kura mo nga Maori i Matata, Pei o Pereti; a mehemea he tika, he aha te take i whakamutua ai taua kura?

Ko Te Riiwi (Hon. Mr. Reeves).— Kei te haere tonu te mahi a taua kura, a ko toku hiahia kaua e mutu te mahi a taua kura i nga wa e takoto ake nei, engari me haere tonu.