Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Mane te 10 o Hepetema, 1894 — Pire Mana Maori.

Mane te 10 o Hepetema, 1894.

Pire Mana Maori.

Ko Hone Heke.—I runga i te mea ka motini ahau kia korerotia tuaruatia tonei Pire, ka whakaatu ahau ki te Whare i te ahua o nga whakaaro o nga Maori inaianei mo nga mana e whakaaturia ana i roto i tenei Pire. A ka whakaatu ano hoki ahau ki te Whare i te kimi tonu nga Maori i roto i nga tau ka pahemo ake nei i nga ritenga o tenei mea, a ki taku mohio kei te nui haere te whakaaro o te iwi Maori mo taua mea i ia tau i ia tau. A me korero atu ano ahau ki te Whare, kua ata whakaaturia mai ano e nga Maori nga take i mea ai ratou me paahi tenei Pire. Tuatahi, e mea ana ratou kanui nga mate kua pa ki a ratou i nga ture e mahia ana e tenei Whare, otira ki toku ake whakaaro, he tino nui to ratou mate i raro i nga ture kua paahitia hei whakahaere mo o ratou whenua mo o ratou taonga ke atu. Kei nga rarangi tuatahi o te Pire aua tu mate e whakaatu mai ana. Otira ka whakatakotoria atu ano e ahau ki te aroaro o te Whare nei etahi atu take i mea ai nga Maori e tika ana ta ratou whakahe i etahi o nga ture kua paahitia i mua. Ko tetahi o aua take, ko te whakaaetanga i oti i waenganui i te Kai-whakahaere a te Kawanatanga o Ingarangi me nga rangatira Maori o Niu Tireni. A, ki te paingia mai e te Whare ka panuitia atu e ahau taua pukapuka. Na, ki toku whakaaro he mea tika kia panuitia atu e ahau enei pukapuka, notemea he maha nga mema hou o te Whare kaore i te mohio ki nga mea katoa e eke ana ki runga ki te iwi Maori i roto i nga tau kua pahemo. Ko te pukapuka tuatahi, ka panuitia e ahau, he whakaaetanga, tona ingoa e mohiotia ai ko "Te Whakaaturanga i te Mana Motuhake," i whakaotia ki waenganui o nga rangatira Maori o Niu Tireni, ara, o etahi o ratou, me to Kaiwhakahaere o te Kawanatanga o Ingarangi.

(Ka panuitia i konei e Hone Heke taua pukapuka roa, he reo Pakeha. Ka mutu tera, ka maro tonu tana whaikorero, koia tenei.)

Nga, he maha nga haerenga mai o etahi rangatira ki Poneke kia kite i nga Minita mo tenei mea, a kua pitihana ratou ki te Whare i ia tau i ia tau, a kaore ano i marama te kupu whakahoki atu ki a ratou, ara. kaore i whakapuakina e te Paremete tona tino whakaaro mo runga i te mea e tonoa ra e ratou. Na, kua tupu haere kua nui haere te whakaaro i roto i nga Maori me tuku atu e ratou ma tetahi o ratou mema e whakatakoto taua putake ki te aroaro o te Whare, kia tino mohio ai ratou ka whakaaetia ranei e te Paramete tenei mana kia hoatu ki a ratou kaore ranei; a kia mau ai tenei putake ki roto ki nga pukapuka o te Whare. Tera pea e patairia, he aha te Take? Ko te utu tenei a nga Maori, e mea ana ratou kaore ano he huarahi kia puare hei ata whakamarama i tenei putake ki te Whare, kia mohiotia ai te whakaaro o te Whare, a kia puta ai te kupu a ia mema o te Whare mo runga i tenei hiahia o te iwi Maori. Kua mahi ahau mo te taha Maori, a, koia tena kua whakarapopototia e ahau taua hiahia o ratou ki roto ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare, a, ma tenei e puta ai te kupu a ia mema, ara. a nga mea katoa o ratou e hiahia ana ki te whakaatu i o ratou whakaaro mo tenei Pire. Kaore aku mea mo te ahua o nga kupu a nga mema honore, a e kore ahau e tono ki a ratou kia tautoko mai i ahau, ka waiho atu tena ki o ratou mohiotanga tika. Ko nga whakaaro e whakapuakina ana e ratou mo runga i tenei putake ka ngakaunuitia e te iwi Maori, a ka tino korerotia e te Maori, me te mahara iho katahi ano ko ata korerotia ta ratou mea i tono ai, a katahi ano ka puta tetahi whakaaro mo runga i to ratou hiahia e mahia nei e ratou i roto i nga tau maha kua pahure ake nei. E ahei ana ahau ki te ki atu ki te Whare, i runga i nga reta kua page 28taemai ki au, to te hiahia o te iwi Maori, ki te kore e kitea e te Whare he huarahi e taea ai te whakamana nga tikanga o roto o te Pire nei, otira me whakaputa marire e te Whare tana kupu mo runga i tenei Pire; a, mehemea ki te mahara a nga mema honore he nui rawa nga mana e tonoa nei e te Pire, me puta ano hoki he kupu ma ratou mo runga i tera ahua. He maha nga pitihana kei au no nga wahi katoa o Aotearoa a no etahi wahi hoki o Te Waipounamu. Ko nga ingoa i tuhia ki aua pitihana e 6,525. Kaore i whakaaturia mai ki au te whakaaro o nga Maori o Waikato mo tenei mea, engari me whakaatu e au etahi pukapuka i tuhia kia Te Paranihi, kua mate ake nei, e tona hoa e Tawhiao, kua mate hoki, a me panui atu e au.

(Ku panuitia i konei e Hone Heke taua pukapuka, ka mutu, ka haere tonu tana whai-korero.)

Na, kei te mohio ano hoki pea nga mema honore i haere a Tawhiao me etahi atu rangatira Maori ki Ingarangi mo runga tonu i tenei putake e korerotia nei. I haere a Hirini Taiwhanga ki Ingarangi mo tenei mea ano, engari kaore i manokohia mai. Ko enei Maori i a ratou i Ingarangi i araia e nga pukapuka i tukua atu e te Kawanatanga o Niu Tireni ki te Hekeretari mo nga Koroni. A i naianei kua mea te iwi Maori kua tae tenei ki te taima tika hei kawe mai i o ratou mahara ki te aroaro o te Whare i roto i tetahi Pire. Tetahi atu take i mea ai nga Maori ki te haere mai ki te Whare ki te tono i enei mana na runga i te Tiriti o Waitangi. He Kawenata tenei i whakaotia i waenganui o te Kuini me nga rangatira Maori o Niu Tireni, a he mea tika me panui atu e ahau.

(Ka panuitia e Hone Heke i konei te Tiriti o Waitangi, ka mutu tera ka maro tonu ano taua korero—koia tenei.)

Engari me ata korero atu ano ahau ki te Whare, ki toku whakaaro i te taima i whakatakotoria atu ai tenei Tiriti ki te aroaro o nga Maori i te tau 1840, kaore rawa ratou i hiahia ki te haina i o ratou ingoa ki taua mea. Kua korero mai etahi o nga rangatira koroheke, e ora mai nei ano i Ngapuhi, ara, etahi o nga mea i tae ki te hui i i te wa i hainatia ai taua pukapuka ki te aroaro o Kawana Hopihona, he nui te tautohe i mua o te hainatanga o etahi rangatira tokomaha i o ratou ingoa. Otira tena pea kei te mohio ano etahi o nga mema honore ki te tika o enei korero, ara, nga mema kua kite kua korero i nga pukapuka tawhito o taua wa, ara, i tino mea nga Maori i taua wa kia kaua ratou e whakararurarutia e etahi atu mana, a kia kaua to ratou mana e takahia ki raro e tetahi atu mana. Me ki atu ahau ki te Whare i tenei kupu: ko te whakaaetanga o nga rangatira i tae ki Waitangi na taku koroua na Hone Heke. Nana i haina ai nga rangatira i taua pukapuka. He tika tonu taku whakaatu ki te Whare nei, kei te kimikimi tonu te iwi Maori inaianei i te mana o te Paremete o Niu Tireni, ki te hanga ture e rereke ana te ahua i nga ritenga o taua Tiriti. Ko tekiona 2 o taua Tiriti e tino hoatu ana i te mana o te oneone o Niu Tireni ki nga Maori, na reira ka mea atu ahau, e tika ana kia mea nga Maori kaua ratou e tukinotia e nga ture e mahia nei e tenei Whare mo o ratou whenua. Otira i runga i toku nei mohiotanga, i mahara nga Maori i taua wa e kore o ratou whenua e whakararurarutia. Ka mea atu ahau ki nga mema o te Whare, tena tirohia tenei: kei te pehea te ahua o nga whakahaere ture mo te taha Maori? Ka ki tonu atu ahau, ko te aronga he muru i o ratou whenua; ka ki atu ano hoki ahau, ko nga ture e mahia ana e tenei Whare mo te taha Maori, he kino atu, a kua tino mate te iwi Maori i aua ture. He maha nga whakaarahanga a nga Maori i te Tiriti o Waitangi, me te tono ki te Kawanatanga o Niu Tireni kia mau ki nga tikanga o taua Tiriti, a he aha te aha. Kua korero nga pakeha ki a ratou i waho o tenei Whare, me etahi mema hoki o era atu Kawanatanga, kua mea kaore kau be tikanga o te Tiriti. A he aha te tukunga iho? Ki te tirohia e nga mema nga pukapuka o te Whare ka kitea he maha nga pitihana kua hainatia e etahi tino rangatira o te iwi Maori a kua tukuna ki Ingarangi, he patai atu mehemea he tika kua whakakorea te Tiriti o Waitangi. Ko te whakahoki mai ki etahi kai-pitihana tokomaha koia tenei, ko tenei Tiriti i page 29hainatia nei i te tau 1840, e rite tonu ana te whaimana inaianei ki tona ahua i reira ai. A ka whakamahara ahau ki te Whare, e he ana te whakarite i nga whakaaro o nga Maori ki o nga pakeha. Ka rima tekau ano tau o te piringa mai o te Maori ki nga ritenga pakeha. Na kaore tenei e taea te whakakahore, ara, ta nga Maori e tohe nei e ki nei, mai ano i te tau 1853-1854 ranei a tae noa mai ki tenei wa, he nui atu te mate kua pa mai ki te iwi Maori i nga Ture Katoa e paahitia ana e tenei Whare. Ki toku mohio, i raro i nga mahi a nga Ture kua paahitia e tenei Whare mo runga mo te whakahaere i nga whenua Maori, tera e kitea etahi tangata tokomaha kua pau nui a ratou moni runga i nga whakamahinga a nga Ture. Na e hara i te mea no uga Maori tenei he, engari me ki e tau ana tenei he ki runga ki te Kawanatanga, a me ki ranei he kore kaore e tino whakaarohia ana nga Pire e pa ana ki te taha Maori ina whakatakotoria mai ana mea ki te aroaro o te Whare, a tetahi take he kore kaore e ata kimihia ana nga huarahi e taea ai e nga Minita te whakahaere nga Ture e eke ana ki runga ki nga whenua Maori. Koia tenei tetahi kupu whakamutunga aku ki te Whare, kaore rawa he take i kore ai e tika kia tukuna atu ki nga Maori he mana e ahei ai ma ratou anake e mahi he ture mo ratou ake. A he tino pono, ko te tino tikanga o tekiona 71 o te Ture o te tau 1852, ara, o te Ture nana nei i whakatu tenei mea te Paremete ki Niu Tireni, koia tenei, he hoatu i tetahi mana motuhake ki te iwi Maori. Me ata panui atu e ahau taua mea.

(Ka panuitia i konei e Hone Heke taua tekiona o taua Ture.)

Na ko nga Maori e tohe ana kaore ano i hoatu ki a ratou nga mana e whakaaria ana nei e taua tekiona. Ahakoa kei te mohio ano ahau e hara tenei Whare i te tino wahi tika hei haerenga mai mo nga Maori ki te tono i nga mana o taua tekiona 71 kia hoatu ki a ratou, otira ki taku e tika ana kia ata whiriwhiria e nga mema o te Whare ta te iwi Maori e tono nei kia whakaurua o ratou hiahia ki roto ki tetahi Pire. Na reira ka mea ano ahau, kaore oku whakaaro ki te ahua o nga kupu a nga mema mo runga i tenei Pire; a ka tino whakaatu tika ahau ki te Whare, i te mea kua takoto atu tenei Pire ki tona aroaro, a i runga hoki i te mea kua tono ahau ki nga mema honore kia whakapuaki mai i o ratou whakaaro mo tenei Pire, ma tenei e taea ai te whakaoti nga raruraru o te taha Maori. Ko te tikanga o taku kupu e ki nei ma tenei e oti ai nga raruraru o te taha Maori, koia tenei, ki te whakakahoretia tenei Pire e te Whare, heoi kua marama, kua mohiotia e nga Maori te aronga, a ma ratou e hari i a ratou putake ki Ingarangi, ki reira whaka-matau ai, a ki te hinga mai i reira, kei te mohio ahau ma o ratou mohiotanga e kawe ratou ki tetahi tikanga marama, otira ki taku e tika ana kia hoatu e te Whare he koha ki a ratou, hei whakamatau mehemea tera e taea e ratou te whakahaere etahi tikanga mo ratou. Kei te mohio ano pea nga mema honore he maha nga raruraru kua pa ki nga Maori mo runga i etahi whakahaere e pa ana ki o ratou rawa me era atu taonga o ratou. Ko te take o aua tu raruraru i pa atu ai, kei te warea nga whakaaro o nga Maori ki te kimi i tetahi tikanga mo ratou penei te ahua me tenei kua takoto nei ki te Whare. He maha nga tangata kua tae ki te aroaro o nga Maori huihui ai i nga tangata, a whiriwhiri ai i nga aronga katoa; engari kaore rawa nga Maori e pai atu ana, ko ta te Maori e hiahia ana ko tetahi mana motuhake kia hoatu kia ratou, kia ahei ai ratou ki te hanga ture mo ratou ake. A kei te tumanako ahau kia whakapuaki nga mema i o ratou whakaaro, ahakoa pehea a ratou kupu. Hei kupu whakamutunga maku, me korero atu ahau ki te Whare, i te tau kua pahemo ake nei i huihui te Whakakotahitanga ki Te Waipatu, Hehitingi, a i paahitia e taua huihui tetahi Pire a kua pitihana ratou ki te Whare nei kia whakamana taua mea; otira kihai nga tangata ia ratou te whakahaere mo taua mea i mohio ki nga tikanga o te Whare, na reira kaore i puta he kupu mo runga i ta ratou Pire, heoi te mea i riro atu ia ratou ko te whakautu atu mo tetahi patai i patairia e ratou ki te Kawanatanga. Na ko taku kupu whakamutunga tenei, kei te mohio page 30noatu nga Maori ko ta te Kawanatanga kupu i whakautu mai ai mo tetahi mea ehara tena i te reo o te Paremete.

Ko Timikara (Hon. Mr. Carroll).— Ki toku whakaaro kaore e marama ana i tenei Pire nga mea e pa ana ki te taha Maori, a ki taku whakarongo atu kaore rawa i whakaaturia mai i roto i te whaikorero kua mutu ake nei tetahi kupu tikanga aha ranei e mohiotia ake ai ka puta he painga mo te iwi Maori i tenei Pire. Ko nga tikanga katoa o roto i tenei Pire kaore rawa i te marama a kei te poauau noaiho te ahua, a kei waho ke o nga tikanga whakahaere ture e taka ana. E tono ana tenei mea i tetahi Mana motuhake; na reira ka tika kia uia, ka whakaaetia ranei tenei mea e te Whare? Kei te paingia ranei tenei mea e nga iwi o nga motu nei, a otira e te iwi Maori hoki? He tika kua tae mai kia tatou etahi pitihana he mea haina e te ono mana tangata o te iwi Maori, e inoi ana kia hoatu he Mana motuhake mo ratou, otira ki taku nei titiro te take i tukuna mai ai aua pitihana he mea whakakiki, he mea tohe haere puta noa i te koroni, kia tahuri nga iwi Maori ki te whakahe i nga ture e mana nei inaianei. I roto i nga tau e rua e toru kua pahure ake nei, kua puta te whakaaro o te iwi Maori, he mea tika kia tu etahi huihuinga nunui ma ratou ki etahi wahi o Aotearoa nei. Kua tapaina e ratou he ingoa mo aua huihuinga, ko te Paremete Maori. Kua tae ahau ki aua Paremete, a kua rongo ahau i nga whaikorero mo nga putake e pa ana ki te taha Maori, na nga tangata i whiriwhiria e nga wahi katoa o te koroni hei mangai mo ratou ki aua huihuinga i whakapuaki aua korero; na me ki atu ahau ki te Whare, i te mutunga iho o aua huihuinga kaore tonu ahau i marama he aha te mea e hiahiatia ana e ratou, a kaore hoki e taea ana e ratou te whakaatu he aha ra te mea e hiahiatia ana e ratou. Kua mamingatia aua iwi, kua korerotia atu ki a ratou ki te tonoa mai e ratou ki tenei Paremete kia hoatu he mana motuhake mo ratou tera e whakaaetia. Na, he mahi aroha te whakaatu ki aua iwi kaore e taea taua mea, ma tenei ka taka atu taua pohehetanga ia ratou, I tae nga korero a te mema honore, a Hone Huke, ki te Tiriti o Waitangi; na ki toku whakaaro i tino waimarie te iwi Maori i tona whiwhinga i taua mea. Na taua Tiriti i whakapumau te tika o te iwi Maori ki to ratou whenua, i kore ai e taea te tango noatu o o ratou whenua; na taua Tiriti i uru atu ai ratou ki roto ki nga iwi e tiakina ana e nga ture o Ingarangi, i whiwhi ai ratou i nga painga maha noatu e puta mai ana i aua ture. Tae mai ki tenei ra kaore ano te Paremete i mea me tango atu aua tika i te iwi Macri. Ki te whakaaro o etahi tangata i pa he mate ki te iwi Maori i te whakaaetanga kia whakakorea tetahi o nga tikanga o te Tiriti, ara, i te whakatuwheratanga o te hoko o te whenua Maori ki nga tangata katoa. Mehemea pea kaore i raweketia te Tiriti, ara, i waiho kia toitu tonu, tera pea kua nui ake kua pai ake te ora o te iwi Maori i tona ahua e noho nei. Na te whakatuwheratanga o te hoko o te whenua Maori ki nga tangata katoa i whakaturia ai tenei mea te Kooti Whenua Maori, i paahitia ai etahi ture e tenei Whare kia ahei ai te iwi Maori ki te tuku i o ratou whenua ki ta ratou tangata i pai ai. I timata mai i taua wa te pa o nga mate nunui ki te iwi Maori; a waihoki, mehemea e ahu mai ana te tono a te mema honore, a Hone Heke, kia hoatu he Mana motuhake mo te iwi Maori i runga i te Tiriti o Waitangi, kaati me mau tonu ratou ki te Tiriti o Waitangi kaua rawa e tukuna kia riwha tetahi wahi o taua mea. Kua korerotia mai ki a ratou ko te Kooti Whenua Maori tetahi mea e tino kinongia ana e te iwi Maori; otira kaore i whakaaturia mai e te mema honore i roto i tana Pire te mea mana e whakakakapi, a e whakahaere nga mahi a te Kooti Whenua Maori; tena pea ki tana me tuku atu ma nga Komiti Maori e whakahaere nga mahi a te Kooti. Mehemea koia tenei tana, kaati me ki atu ahau ki te Whare kua whakamatauria ano tena huarahi. No te tau 1883 ka paahitia tetahi Ture whakatu komiti Maori, a no te whakamatauranga ka kitea kaore rawa e taea e nga Maori taua mea te whakahaere. I kitea ano ki nga Maori tenei ahua i mohiotia ai, inahoki kaore rawa ratou i mohio ki te whakatakoto i etahi huarahi i etahi page 31tikanga ranei e taea ai te uiui me te whakatau o nga take ki nga whenua. Heoi ano te mea i pahure ia ratou he huihui ia ratou, a he tautohetohe i waenganui ia ratou, a te mutunga iho tata tonu te whawhai. Kua tino kite ahau i tenei ahua. Na reira ko te korero e ki nei ka taea e nga Komiti Maori te whakahaere nga mahi a te Kooti Whenua Maori he pohehe noa iho. Kaore ahau i te ki kaore kau he he o te Kooti Whenua Maori, a kaore hoki e tika te ki no te ture anake te te he, engari no nga whakahaere a te Kooti. He tika tonu ehara etahi o nga Tiati i te tangata tino marama, a ko etahi o aua Tiati me a ratou karaka kaore e tiuo mohio ana ki nga tikanga Maori; otira ko te huarahi e tika ai te whakahaere o nga mahi me whakamutu era tu tangata, a me whakatu mai ko nga tangata tino mohio tino tika mo aua tu mahi. Ko te mahi tika ma te Paramete he tohe kia whakawakia katoatia nga Whenua Maori kia tere ai te mohiotia e te ture ko wai nga tangata nona. Koi nei te huarahi pai ora hoki mo nga Maori. Ki te waiho papatupu tonu nga whenua, heoi e kore hoki e mutu nga raruraru mo aua wahi. Ko toku hiahia me tuku katoa nga whenua kia whakawakia e te ture, a kia roherohea hoki, kia mohiotia ai nga piihi o ia tangata, a kia taea ai hoki te whakahaere etahi tikanga e ahei ai te whakanohonoho o aua tangata ki runga ki o ratou whenua, kia kore ai ratou e taea te whakararuraru e etahi atu. Na ki te waiho nga whenua kia takoto huihui tonu, kaore e kore te tupu ake etahi raruraru, a ka waiho hei tautohetohe ma ratou i waenganui ia ratou, a kaore he painga e puta mai i tenei ahua. Otira, me ata whakamarama ano ahau, tenei ano etahi tu whenua kaore e tino pai ana mo te wawahi, na ko te huarahi mo enei me whakarite etahi ritenga mama e taea ai te pooti e nga tangata nona aua whenua etahi tangata hei whakahaere i aua tu whenua. Ki toku whakaaro he kaporeihana te ritenga pai mo aua tu whenua, ara, me huihui katoa te huuga nona te whenua, a ma ratou e pooti he kaporeihana mo ratou hei whakahaere i o ratou whenua i runga i te hoko i te riihi ranei. Ko enei huarahi e rua ki toku whakaaro nga tikanga pai hei whakahaere i nga whenua Maori. Na ki te tupono ki te whenua e tika ana mo te wawahi, ara whenua pai mo te noho wehewehe e te tangata Maori, koia tera, me wawahi ki ia tangata ki ia tangata nona. Tena ko nga tikanga o tekiona 71 o te Ture i whakahuatia ake nei e taku hoa honore. Kaore rawa e taea te whakahaere. Kaore e taea taua mea te titiro i tenei ra. Kua pahemo noa atu te wa e taea ai taua mea. Tena ia na, e pehea ana koia te aronga o taua mea? E penei aua, me ahei nga iwi Maori o etahi wahi o Aotearoa nei ki te whakatu i tetahi Kawanatanga mo ratou, e ahei ai ratou ki te whakahaere i nga mea katoa i roto ia ratou e pa ana i te Maori ki te Maori. Engari kaore e tino marama ana nga kupu o taua tekiona; he aha koa, me ki noa ake ka taea ano taua mea te whakahaere, na koia tenei, i roto i nga wahi o te motu nei, kaore kau nei he Pakeha o reira, ara he Maori anake nga tangata, ka taea e ratou te whakatu tetahi whakaminenga—ara, he Kaporeihana he Kaute Kaunihera ranei te ahua na, ma taua whakaminenga e whakahaere a ratou mea katoa. Na he aha ra aua mea a ratou? Ko o ratou whenua pea. A tena pea ratou e whakamatau ki te whakahaere i etahi atu mea, ara, taake kuri pea, etahi atu mea ranei pera te ahua. Na, i mua i maharatia tera pea e taea tetahi tikanga pera te whakahaere, a paahitia ana e Ta Hori Kerei tetahi Ture hei whakamana i taua whakaaro; otira no muri iho ka kitea kaore e taea ana e nga Maori te whakahaere. Ko nga Maori e tika ana nei mo ratou taua Ture i ngakaukore noaiho, a kaore i tahuri ki te whakahaere i taua Ture. Muri iho i tera ka paahitia he Ture hei whakauru i etahi mema Maori ki roto ki te Paremete. Na i maharatia ma tenei e rite ai a tekiona 71 o taua Ture, ara e whiwhi ai te iwi Maori i etahi mema mo ratou ki roto ki tenei Whare hei whakahaere mo nga mea e pa ana ki te iwi Maori. Na inaianei kei te noho tonu nga mema Maori i roto i tenei Whare i ia tau i ia tau mai ano o te paahitanga to taua Ture. Na kanui te kaha o aua mema ki te whakahaere i nga mea e pa ana ki page 32o ratou iwi. Ka maha enei tau e mahi ture ana ratou i runga i ta ratou i mahara ai hei pai mo te iwi Maori. Kei te mohiotia ano e nga mema kaore ano he ture i oti te hanga e te tangata i pai katoa ona wahi, a i kore rawa he wahi he i roto, na reira kaore e taea te ki kaore kau he he o nga ture e hanga nei mo nga whenua Maori. Otira ko te aronga o nga ture katoa e mahia ana e te Paremete, a me te hiahia hoki o nga mema o te Paremete. he kimi i nga huarahi e puta ai te ora ki te Maori, a e akona ai ia ki nga, ritenga Pakeha. Ara he whai kia tino tutuki ta te Tiriti o Waitangi i whakatakoto ai, e mea nei me noho tahi te Maori me te Pakeha i raro i te Maria o Ingarangi, a me ako te Maori kia tino mohio ki nga ritenga pakeha katoa, a kia rite tahi ai te ora me te pai o te noho o nga iwi e rua. Koia tenei te mea e whaia nei e nga ture katoa e mahia ana e tenei Whare. Otira e kore e taea e tatou te ako i te tangata Maori kia tino whakapakeha i tona ahua, e kore e taea e tatou ia te tino whakamohio ki nga tikanga e whiwhi ai ia i nga painga i nga tika me te ora kua hoatu mona i runga i tona urunga atu ki raro ki te maru o Ingarangi, e kore te tangata Maori e mohio ki enei mea katoa ki te kore e naomia atu e tatou tona rigaringa a ka ata arataki marire i a ia, me to ata hikoi ana o te haere; a me kaha hoki tatou ki te whakahaere tikanga e kore ai te Maori e mahue ki muri, ara, e ahei ai ia ki te haere tahi i te taha o tona hoa o te Pakeha; ko te mea pai rawa tenei mo te katoa. Koi nei taku e hiahia ana kia kite. Engari ki te tauwebe tonu te iwi Maori ia ratou, ara, ki te mau tonu to ratoa ahua e whakakeke nei e whakahawea nei ki nga ture e mahia nei e te Paremete, e nga mema Pakeha ranei, e o ratou mema Maori ranei, e tupu haere ai te matauranga me te ora mo nga iwi e rua, e tupu ake ai he ngakau whakaaro i roto i te iwi Maori e mahi tahi ai raua ko te Pakeha i nga raruraru me nga mea taumaha o te koroni—ki te kore te Maori e ngakaunui, e whai whakaaro ranei ki te mahi i enei mea, heoi te mutunga ho, ka mahue ia ki muri. Tena pea he tino pakeke te whakarere i nga tikanga tawhito, te hopu i nga mea hou. He tika koi ra ano te wa e awangawangatia ai te ora te mate ranei o te iwi, ara, ko te wa i whakawhiti ai ia i te taiawa, e mahue atu ai nga tikanga tawhito, i mau ai nga tikanga hou. I kitea, tenei ahua ki nga iwi katoa o te ao nei. E mea ana tatou kia titiro te Maori ki nga mahi a tenei iwi a te Pakeha. Kei te whakaaro pea te Maori kei te mahia hetia ratou, a e utaina hetia atu ana ki runga ki a ratou nga matauranga kura me nga reiti, a e mahia kinotia ana nga ture mo ratou. Ka pena ano te Maori, ara, ka mahara kei te wehea kinotia ia i ona tikanga o mua, e whakanuia nei e tona ngakau, e ropinetia nei e ia. He ahakoa ia tera, he pai rawa tana rongo i te mamae inaianei, kia puta mai ai to pai e pumau tonu ki a ia. Ki taku mahara ake he pai rawa me whakakore te ture pooti motuhake i nga mema Maori. A ka korero ahau i nga take i pera ai ahau. Kei etahi takiwa ki taku mohio ka tu noatu ia ratou tetahi ano o ratou hei mema mo ratou, a ko te tangata mohio ano te mea e tu.

He Mema Honore.— Ana tahuri atu ki te Pakeha?

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).— Ae, i etahi takiwa; engari i te nuinga o nga takiwa ka riro ratou hei tautoko, ara, hei whakatu i te mema Pakeha, a e mea ana ahau he nui rawa te painga e puta mai i te mema Pakeha i te painga e puta ake i roto te mema Maori. Ehara tenei i te whakaiti naku i te tangata Maori, otira kei te pouri ahau i te mea kua kite ahau i te tika o tenei korero. Kei te mohio ake te Pakeha ki nga mahi e mahia ana ki roto ki te Paremete, kei te tino marama ia ki nga mahi nunui o enei rangi, no reira ko te Pakeha te tangata pai hei mema mo te iwi Maori, notemea ko ona matauranga me ona mohiotanga katoa ka tukuna e ia hei kimi painga mo te Maori. Tena ia na, mehemea ka tu apopo he Pakeha hei mema mo tetahi takiwa Pakeha, he aha ia, nei te mahi mana? Ko te mahi tika mana he whakahaere i nga mahi o te Koroni me nga tangata katoa o roto, ahakoa Maori ahakoa Pakeha; na, a te wa o hoki ai taua mema ki te takiwa nana ia i pooti hei mema, kaore ia e kore te tu ki te aroaro o nga Maori page 33whai pooti o tona takiwa, kaore e penei me naianei ko te taha Pakeha auake te taha e kite i a ia. Ka tu ia ki te aroaro o nga Maori ka whakamarama i te aronga i te ahua me nga tikanga o a tatou ture; ka whakamaramatia e ia ki a ratou nga painga mo ratoa me nga mea katoa e pa ana ki a ratou. E penei ana taku, i runga i enei tikanga kua whakaaturia ake nei, i runga hoki i te mea he Maori ano ahau, he pai rawa me whakakore te ture pooti motuhake i nga mema Maori, a me tuku atu ki te iwi marama ake he mema mo ratou. Ko te whakanohonoho i te whenua te korero nui hei tauhopuhopu ma ratou i naianei. Puta noa ki nga pito katoa o te koroni nei, kei te kaha te mahara me whakanohonoho te whenua ki te tangata, kia puputu tonu te noho. Na i te mea kua tuturu tenei whakaaro, e kore e taea te mahi kia rere ke te whakahaere mo nga whenua Maori i te whakahaere mo nga whenua Pakeha, engari me hui tahi, heoi te wahi e rere ke ko te ahua o nga tikanga takinohonoho a tetahi a tetahi, me era atu mea. Mehemea kua oti katoa nga whenua Maori te whakatau e te Kooti, a kua whiwhi katoa i te tiwhikete i te karauna karaati ranei nga whenua—mehemea kei te tino mohio ia Maori ia Maori ki te wahi e motuhake ki a ia ake, a mehemea ranei e mohio ana ia ropu Maori ki te wahi i a ratou kua marama tenei mea, a kua ngawari te whakanohonoho o nga whenua. Na tenei ano tetahi mea, ko nga Maori ano kei te arai ki a ratou, a he mea tika kia akona ratou, ki taua mea, ara, he mea tika kia uru te Maori ki roto ki nga whakahaere Kawanatanga o ia takiwa, ara ki roto ki nga Poari mo nga Rori, ki roto ki nga Kaute Kaunihera, me era tu mea; engari kaore nga Maori e pai, he tu ke mai i rahaki ta ratou mahi. Na he mate mo ratou kei roto i tenei tu ahua. Mehemea ka kaha ratou ki te mahara ehara i te mea kino te utu totika i tenei mea i te reiti, a me whakauru ratou i a ratou ki runga ki nga rouru, katahi ka rangona nuitia to ratou reo ki roto ki nga whakahaere o nga takiwa o te motu o Aotearoa. Ma tenei ka puta to ratou kaha i roto i nga Kaute Kaunihera me nga Rori Poari, a ka waiho aua mahi hei ako i a ratou mo nga mahi nunui atu. Koi nei te mahi i tika ma ratou i nga ra kua pahemo ake nei, a he mea tika hei ako ma ratou a muri ake nei, kia mohio ai ratou ki nga mahi Kawanatanga, ara, whakahaere a te Pakeha. Kaore aku whakahehe inaianei ki te Maori e tono nei kia whakamana he ture e motuhake ai he mana mo te taha Maori; heoi taku kei te pohehe tera huarahi a ratou. Ki toku whakaaro kaore kau he pai mo ratou i roto i tera huarahi, a kaore he mahi pononga e puta mai i roto i tera whakahaere. Ka mutu aku kupu—heoi tera pea a ko ake nei ka huri te iwi Maori ki te rapu i tetahi huarahi ngawari, whanui, marama ranei, e kitea ai he whakahaere pai mo ratou. Ka mutu.

No muri ia Timi Kara ka tu ake ko Ta Ropata Taute. I whakaatu atu ia ki te Whare i nga huarahi e kore ai e kaha te Whare ki te whakaae i te Pire a te mema honore mo Ngapuhi. Ko Te Mete, mema mo Taranaki tetahi i whai-korero; muri iho i a ia ko Takuta Numana, ka mutu tera, ko Te Mekenehi, mema mo tetahi wahi o te pito ki Otakou; ka mutu ta tera ko Kapene Rata, mema mo Haki Pei. I tautoko ia i ta Timi Kara e mea nei me whakamutu te pooti motuhake mo nga mema Maori, engari me whakauru katoa nga Maori ki nga pooti rouru Pakeha. Ka mutu tera, ka tu ake ko Te Tiwini, mema mo Rangitikei. He tautoko tana i nga korero a Timi Kara me Kapene Rata, a i mau tonu tana korero a tae noa ki te tianatanga o te Whare, i te haawhe paahi i te takau karaka i te po. No te tekau ma tahi o nga haora a taua po ka huihui ano te Whare, engari takitahi noaiho nga mema i tae mai kite Whare, kua hoha, kua ngakaukore te nuinga ki taua Pire a Hone Heke, a kua noho atu i waho o te Whare. Te tuunga o Te Tiwini ki te whakaoti i tana korero, ka karanga atu ia ki te Pika, mehemea e tika ana ia ki te korero i te mea kua takitahi noaiho nga mema o roto i te Whare. Katahi ka tauria e te Pika nga mema o te Whare, na ka kitea kaore kau he korama, heoi ano hikitia ana te Whare. Na tenei kore ana e puta nga korero a etahi atu mema mo taua Pire, a hinga ana taua mea.