Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taake Kuri

Taake Kuri.

Ko TE Hutana (Mr. Houston, te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori).—Ka mea ia kia haria atu e ia te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo te pitihana a Ritete Poi me etahi atu e 609, e inoi ana kia pana ki waho o te Ture Rehita Kuri te takiwa o Kaikohe. Ko te kupu o te ripoata e mea ana me tuku atu taua pitihana ma te Kawanatanga e whiriwhiri. A motini ana ia kia takoto te ripoata ki runga ki te teepu o te Whare, a me tuku atu ki te Kawanatanga.

Ko Hone Heke.—Ko nga kaipitihana e inoi ana ki te Paremete kia pana tetahi takiwa ki waho o te Ture Rehita Kuri, a e mea ana ahau kaua e tahuri ke nga whakaaro o nga mema honore i te mea kua rongo ratou kei te pitihana etahi Maori ki te Paremete mo te taake kuri nei, engari me tino aro mai o ratou whakaaro ko tenei pitihana e inoi ana ko taua takiwa me riro ki waho kia kore ai taua taake kuri e tau ki reira. Kua kite ahau he tino tika nga take i inoitia ai tenei mea, a me whakaatu e ahau a tekiona 3 o "Te Ture Rehita Kuri, 1880," a e penei ana ona kupu.

"Ka ahei te Kawana, i runga i te Panui, ki te kape ki waho o te mana whakahaere o taua Ture, tetahi, etahi wahi ranei o te koroni, a ki te whakaeke i te mana o taua Ture ki runga ki nga wahi e rere ana ki waho i mua ai, a ka ahei hoki ia ki te whakaatu i te taima hei timatanga mo taua mana ki roto o te takiwa e panuitia a hei reira e whai mana ai taua Ture."

He tika kua tae te pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, engari kaore i rite ki ta toku whakaaro te whiriwhiri a te Komiti, notemea ko te mana e inoitia nei e nga kai-pitihana kia whakahaerea, kei roto ke i te ringaringa o te Kawana. I runga i tenei ahua i mea ahau me whai kupu tautoko atu te Komiti ki te Kawanatanga, a ma te Kawanatanga e whai kupu atu ki te Kawana kia whakaaetia taua pitihana. Kaore i panei te whakaatu mai a te ripoata, heoi ano ta taua mea he tuku kau atu i te pitihana ki te Kawanatanga mana e whiriwhiri; na konei ka awangawanga ahau kei kore e tae te pitihana ki te tangata kei a ia te mana mo te mea e inoitia nei e nga kai-pitihana. He titiro noku ki tenei aronga i whai kupu ai ahau ki te Whare. Ko nga korero a etahi o nga mema o te Komiti i penei ki taku whakarongo atu, kaore ratou e whai mana ki te tuku kupu atu ki te Kawana mehemea e mea ana taua kupu kia whakarereketia tetahi wahi o tetahi Ture. I tohe ahau kaore i te tonoa kia whakarereketia te Ture Rehita Kuri, heoi ano ta taua mea, he tono ki te Kawanatanga kia kapea tetahi takiwa ki waho o te mana whakahaere o te Ture Rehita Kuri, a e tino marama nei te whakaatu mai o nga tikanga mo taua mea e tekiona 3 o te Ture o te tau 1880; na konei ahau ka motini, ara hei menemana mo te ripoata. Ko te pitihana me whakahoki ano ki te Komiti mo nga Mea Maori kia whiriwhiria ano e ratou.

Ko Te Hutana (Mr. Houston).—I te mea ko ahau te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori, a i te mea hoki he tangata ahau no te takiwa nana nei tenei pitihana i tuku mai, na reira ahau ka mea me whai kupu ano ahau hei whakarnarama. Kei te tino mohio ahau ki taua takiwa, a i roto i nga tau maha kua pahure ake nei he nui te pouri me te mate i pa ki nga Pakeha i runga i te nui o a ratou hipi i pau i nga kuri a te Maori. Na reira, ka maha nga tau e ngana ana te Kaute Kaunihera o Pei Whairangi ki te whakahaere i te Ture, a otira hei aha ma nga Maori taua Ture, kaore ratou e whakaae ana ki te utu i te taake kuri, a te mutunga iho haria ai ratou ki te aroaro o te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu; a i runga i to ratou kore whakaae ki te utu i nga whaina e akina ana ki runga ia ratou, haria atu ana ratou ki te whareherehere. I mua ake nei, i te wa e tu ana ano a Te Karimana hei Minita mo nga Mea Maori, i tae taua Minita ki tetahi huihui a nga Maori i tu ki Waitangi, a whakatakotoria ana tenei mea ki tona aroaro; a i tino whakamara-page 18matia atu e Te Karimana ki nga Maori te ahua o ta te Kawanatanga titiro mo tenei mea. I ki atu te Minita kia ratou e kore te Kawanatanga e pokanoa ki te pehi i nga whakahaere a nga ropu takiwa o Pei Whairangi mo taua Ture. Na, ko toku hiahia inaianei kaua rawa tenei Kawanatanga e whakaae atu ki te menemana nei. Ko te ripoata a te Komiti e mea ana me tuku atu taua mea kia whiriwhiria e te Kawanatanga. A ki toku whakaaro ahakoa whakahokia atu ano te pitihana ki te Komiti, kaore e kitea e taua Komiti tetahi ripoata ke atu ma ratou.

Ko Tamihana (Mr. Thompson, ko tetahi tenei o nga mema Pakeha mo te pito ki Ngapuhi o te motu nei).—Kei te miharo ahau mo te mahi a te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Raki, e motini nei ia mo tenei pitihana. Tena, he pehea koia te ahua o nga Maori o te pito whakararo o Akarana mo runga mo te taake kuri? E penei ana, puta noa i te pito whakararo o Akarana kei te pai tonu te utu a nga Maori i te taake kuri, heoi ano te takiwa e kino ana, a e kore ana e utu i taua taake, ko te takiwa o Kaikohe, a me whakaatu ahau ki te Whare ko nga tangata o taua takiwa etahi Maori tino ora tino whiwhi i te taonga i roto o Niu Tireni. No ratou etahi whenua momona atu i roto i te koroni nei; na, ko ratou anake te iwi Maori puta noa i te Takiwa Porowini o Akarana e whakatete nei e whakahe nei, e mea ana kaua ratou e utu i te taake kuri. Ko nga Maori o te takiwa nana ahau i pooti mai ki tenei Whare, kei te pai noaiho ta ratou utu i tenei taake, penei ano te ahua me nga Pakeha. Kaore rawa ratou e whakatete ana ki taua mea. Kaore ratou e amuamu ana, e rite tahi ana to ratou whakaae ki te utu i taua taake ki to nga Pakeha o reira; na konei ahau ka mahara, tena e tino mahi pohehe te Kawanatanga, me tenei Whare hoki, ki te whakaaetia atu tenei tono a enei tangata tokoiti noaiho e noho mai nei i roto i nga tangata o Kaikohe, notemea ki toku whakaaro kaore he he o te nuinga o nga kai-pitihana nei. Ko tenei mea na etahi tangata torutoru nei, kei roto i aua kai-pitihana e noho ana, i whakakiki i whakatupu hei raruraru. Ko te nuinga o nga Maori o taua takiwa he iwi tino pai atu, a mehemea e waiho noaiho ana, kaore e whakakikitia ana, kaore kau he raruraru e tupu ake ia ratou mo te taake kuri mo tetahi atu mea ranei; a ki toku whakaaro he pai rawa mehemea kaore i penei rawa te kaha o te tohe a toku hoa honore a Hone Heke, me tana i tohe ake nei ki te aroaro o tenei Whare mo te pitihana nei. Kaore kau he mate i pa ki nga tangata o Kaikohe; na reira ko toku hiahia kaua e whakahokia te pitihana ki te Komiti, kei ngakau nui nga kaipitihana, a muri nei, ki te takahi i te Ture, ki te whakamatautau ranei i taua tu mahi.

Ka mutu nga korero, pooti ana te Whare mo te motini a Hone Heke. E 24 nga mema i tautoko ia Hone Heke, a, e 38 nga mema i turaki i taua motini ana, heoi hinga ana taua motini, a kore ana e whakahokia te Pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori.