Paraire, te 29 o Hepetema, 1893.
Pire Reiti Whenua.

Te Kapa.—He kupu ano aku mo tera wahi o te Pire nei e mea ana kia reititia nga whenua Maori. E rua nga ahua o nga whenua Maori. He whenua ano o nga Maori kahore ano kia whakawakia e te Kooti me nga whenua kahore ano kia whakaputaina nga Karauna karaati me nga Rahui Maori. Ko nga whenua Maori kahore ano kia whakawakia e te Kooti kei te puritia e nga Maori i runga i a ratou tikanga Maori ano. Na i raro i tenei Pire tera pea tetahi koroheke e noho ana i runga i tetahi poraka whenua kahore ano kia whakawakia e te Kooti. A tera pea tana hipi kotahi a ma taua hipi kotahi e meinga ai kua tau taua tangata ki raro i tenei Pire a ka meinga kia utu reiti ia mo te Poraka katoa i noho ai taua tangata. Na mehemea he Pakeha e noho ana i runga i taua Poraka a e whai take ana ia ki taua whenua ranei mehemea e utu moni reti ana ia ka tahi ka rere ke erangi kahore e tika kia whakaekea he reiti ki runga i taua koroheke Maori. Kahore ano ia i ata marama ki ahau ko ehea tini tu ahua a whenua e meinga ana kia reititia i raro i tenei Pire. He maha hoki nga ahua Karauna karaati whenua. Ko etahi whenua kua Karauna karaatitia he maha nga tangata e whai take ana ki aua whenua, a kei etahi whenua kotahi tekau anake nga tangata i whakaurua ki roto ki nga karaati a ma taua kotahi tekau e pupuri i runga i te tiaki mo nga tangata tokomaha, a tera ano etahi karati, kotahi anake te tangata i uru ki roto. He maha nga tu ahua Rahui Maori. Ko tetahi ahua o aua whenua he whenua tuku na te Karauna ki nga Maori, a ko tetahi ahua he whenua i puritia e nga Maori kei hokona, a kei nga whenua kahore ano kia whakawakia page 58tena pea kei te rau te maha o nga tangata whai take e noho ana i runga i aua whenua i runga ano i a ratou tikanga Maori. Na mehemea kei te whakaarohia kei te noho tuturu nga Maori i runga i aua whenua i mua o te whakawakanga a te Kooti a ki te tonoa e nga ropu takiwa e te Kawanatanga ranei kia utu reiti ratou ma kona tonu e tahuri ai aua Maori ki te takahi i te Ture. E ahua awangawanga ana ahau ki nga tikanga o tenei Ture. Kahore rawa hoki i marama ona ritenga. Ki taku whakaaro ahakoa i tukuna tenei Pire kia whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori kihai i tino pai te whiriwhiri i nga tikanga o taua Pire, a ki taku whakaaro he nui nga rarangi e taea te whakatikatika i mua o te tukunga kia paahitia. I tonoa mai ahau ki tenei Whare kia araia te paahitanga o nga Pire e tau ai te kino ki nga Maori. Me ki ake ahau inaianei, e tino whakahouhou ana ahau ki nga Pire katoa a te Kawanatanga e pa ana ki nga Maori a kei te pera ano hoki aku whakaaro mo tenei Pire. Kei te pouri rawa nga Maori ki nga Pire kua tukua mai e te Kawanatanga mo runga i etahi atu Pire a ratou haunga tenei. I te whakahe tonu nga mema Maori mo runga i tenei Pire me etahi atu e rite ana ki tenei. E whakaae ana ano ahau he mea tika kia reititia nga whenua e whai take ana nga Maori a e takoto ana i te takiwa o nga taone ara mehemea ki ia tangata tana piihi whenua, he mea tika ano kia utu reiti nga Maori mo aua tu whenua no te mea kei te whakapaua ano aua reiti i etahi wa hei hanga rori ki aua whenua. Ko te nuinga o nga whenua i toku takiwa e whai take ana toku iwi a Ngapuhi he whenua kahore ano kia whakawakia e te Kooti, heoi e meinga ana kia tau nga tikanga o tenei Pire ki runga i aua whenua. E hiahia ana ahau kia kaua e whakauaua te Kawanatanga ki te paahi i tenei Pire erangi me ata hanga marire. Ko te wahi kino o tenei Pire ki taku whakaaro ko te wahi e pa ana ki te whakaeke reiti ki runga i nga whenua Maori kahore ano kia whakawakia e te Kooti, e he rawa ana hoki taua tikanga. Tera e meatia i raro i tenei Pire kia utu reiti nga Maori i runga i nga whenua i kiia e te Kooti kahore, ratou i whai take. Kua ki ake nei ahau ko te wahi o tenei Pire i whakahe ai ahau ko te wahi e meatia ana kia whakaekea he reiti ki runga ki nga whenua kahore nei ano i whakataua nga take e te Kooti. Na ki taku mohio tera ano e puta ake etahi take pera i raro i tenei Pire mehemea ka paahitia hei Ture. He mea ano pea tera tetahi poraka whenua he maha nga mano eka a kotahi rau nga tangata nona taua whenua a ka whai mana nga ropu takiwa ki te tono ki te tangata kotahi i roto i aua rau tangata kia utua e ia nga reiti katoa katoa mo runga i taua poraka ahakoa tera etahi atu tangata e noho aua i runga i taua whenua. I ki mai tetahi mema ki au ina tata nei me utu e nga Maori whai take katoa nga reiti i runga i o ratou hea ki te whenua, otira kahore he kupu i roto i tenei Pire hei akiaki i a ratou kia utu katoa ratou. E hiahia ana ahau inaianei kite patai ki te Minita nana i tuku mai i tenei Pire mehemea ekore e taea e ia te whakangawari i nga tikanga o tenei Pire. E whakaaro ana hoki ahau he nui rawa nga tikanga o te rarangi 11. I raro i taua rarangi ka ahei te tono kia utu reiti nga whenua Maori katoa. A tera ano hoki tetahi wahi uaua i roto i te rarangi 13. E whakaaro ana hoki ahau me whakarere ke nga tikanga o te rarangi 12 tera hoki etahi tikanga i roto i taua rarangi e whakahe ana ahau a he pera ano hoki aku whakaaro mo te rarangi 13 e mea nei kia utu reiti nga whenua Maori kahore ano kia whakawakia e te Kooti. E hiahia ana ahau kia mohio mehemea ka whakaae te Minita kia whakarereketia nga tikanga o aua rarangi.

Te Waari.—He mea tika pea kia whakahoki kupu ahau mo nga take i whakapuakina mai e te rangatira na erangi kua tuhituhia e ahau ana korero a meake nei te whakahoki kupu ai ahau.

Te Kapa.—He tika ano nga kupu a te Minita na erangi ki taku whakaaro me whakatakoto e ahau ki te aroaro o te Whare nga take e pa ai he mate ki nga Maori. Te tuatahi e mahara ana ahau he rawa te tikanga e meatia nei kia whakaekea he reiti ki runga i nga whenua Maori kahore ano kia whakawakia e te page 59Kooti Whenua Maori. Tena pea na nga Maori o noho ana e etahi whenua tawhiti o tenei Moutere aua whenua, a ekore e ahei e te tangata te ki no wai ranei aua whenua no reira kahore he tika kia whakaekea he reiti ki runga i aua whenua. He mea ano pea kei te whai whenua aua tangata me aua iwi ano i etahi atu wahi o te Moutere nei, a tena pea kei te noho ratou i tetahi whenua tawhiti a i a ratou e ngaro atu ana tera e whakaekea etahi reiti taumaha ki runga i o ratou whenua a ka tangohia o ratou whenua hei utu mo aua reiti. Tera pea e kitea e nga ropu takiwa etahi koroheke e noho ana i runga i tetahi piihi whenua a e whai hoiho ana poaka, kau, kuri ranei a tera e kiia ko ratou nga kainoho o te whenua a ka tonoa ratou kia utu i nga reiti rno taua whenua. Ekore e ahei e aua tangata te utu i nga reiti a tera e tangohia te whenua hei utu mo nga reiti. Ma konei tonu e taumaha ai taua Pire ki runga i nga Maori. Ki taku whakaaro e he ana te whakaeke reiti ki runga i nga whenua Maori kahore i oti te wehewehe nga whenua ki ia tangata ki ia tangata. Tena ano etahi whenua tokorua tokotoru, nei nga tangata e noho ana i runga i etahi poraka e tae ana te rahi ki te rua tekau mano eka na me pehea e taea ai e aua tokorua tokotoru ranei te utu i nga reiti i runga i aua poraka. Ekore rawa e taea. Otira ka tonoa ano ratou kia utu i nga reiti i raro i tenei Pire. Kei te mohio ano hoki te Whare kihai i ahei te whakahaere i nga Ture i hanga e te Paremete i mua i runga i te raruraru o nga tikanga o aua Ture a kore ake he painga i puta ki nga Maori i runga i o ratou whenua. Ekore e ahei te ki i whiwhi nga Maori ki tetahi painga. Ekore e ahei te ki no nga Maori te he i kore ai e wehewehea o ratou whenua erangi na te raruraru ano o nga tikanga o nga Ture. Ko te mea tika ma te Kawanatanga he hanga i tetahi Ture e marama ana nga tikanga a e ahei ai nga Maori te wehewehe i o ratou whenua i runga i te utu iti iho i enei utu e utua nei a ka oti te Wehewehe ki ia tangata tana hea katahi ka tika ma ia Maori te utu i nga taake. Ki taku mohio ko nga reiti kua haere i runga i nga whenua Maori inaianei kua tae ki te £200,000 a kei te tau tonu enei reiti ki runga i nga whenua Maori, a ki te hokona ki te riihitia ranei aua whenua ko aua reiti me utu i te tuatahi. Tenei ake ano hoki tetahi raruraru i whakahe ai nga Maori ko tenei kahore nga Kooti e ahei te mahi i nga mahi katoa e pa ana ki nga whenua, kaore i maha nga Tiati a puta mai ana te whakaaro ki nga Maori kia waiho nga Kooti i kona a ma nga Maori ake ano e whakahaera i o ratou whenua. Ko te take i whakahua ai ahau i enei mea he mea naku kia ata whiriwhiria enei take. E whakaaro ana nga Maori ki te paahitia tenei Pire he Ture ka tau tetahi mate nui ki runga i a ratou, a ki te tohe tonu te Kawanatanga tera e tika tonu aku kupu a ka tau tetahi mate nui ki runga i nga Maori. E hiahia ana ahau kia ata whakaaro mai te Minita nana tenei Pire i tuku mai ki aku korero. Ki taku mohio hoki heoi ta nga ropu takiwa i whakaaro ai he whakanoho he kohikohi i nga taake i nga Maori. Ki taku mohio hoki mehemea e kite ana nga ropu takiwa i etahi poraka whenua a nga Maori i nga tini wahi o te motu nei tera ratou e whakaeke i nga reiti taumaha kia riro ai aua whenua i a ratou. Kei te nui toku pouri ki te peheatanga o nga tikanga o tenei Pire. He maha nga taumahatanga e whakaekea ana ki runga i nga Maori. Kua herea o ratou whenua e te Kawanatanga te taea te aha e nga Maori he aroha na te Karauna pea ki o ratou hoa Pakeha a ka tangohia tonutia nga whenua o nga Maori hei utu mo nga reiti. Kahore au i mohio he aha ranei te tikanga i patua ai i whakarerea ai ranei etahi Pire maha a te Kawanatanga tena pea he aroha no ratou ki o ratou hoa Pakeha. Ki taku whakaaro e tino tika ana ahau i runga i te whakaatu i nga wahi o te Pire i whakaaro ai ahau e kino ana ki nga Maori. Otira ki te uaua tonu te Kawanatanga ehara i ahau te he. Ekore ahau e whakaroa i te Whare i runga i te whakapuaki tonu i aku whakahe ki tenei Pire a ki te arai hoki i etahi atu mema ki te whakapuaki i a ratou kupu.

Ta R. Taute.—Ki taku whakaaro mehemea ka korerotia katoatia e te Whare nga tikanga mo nga reiti ekore tetahi atu mahi e oti i a tatou i tenei po. page 60Na ka aku whakaaro i hiahia ai ahau ki te whakapuaki koia enei Tuatahi ko nga whenua Maori anake kua whakawakia e te Kooti nga whenua e tika ana kia whakanohia he taake ki runga; tuarua ko nga reiti ara nga taake e whakaekea ana ki runga i nga whenua Maori me hoki iho ki te hawhe o nga reiti e utua ana e nga Pakeha tuatoru me kaua tetahi reiti motuhake e whakaekea ki runga i o ratou whenua.

Timi Kara.—Kei te tika ano pea nga whakaaro a Te Taute i runga i a te roia ana whakaaro, erangi i te taenga o tenei Pire ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i tukuna nga take i tau tohetia ki te roia o te Karauna a ko tona tukunga iho ka whakahokia mai te Pire i tono ahua e takoto nei. Heoi nei hoki te tino take o te Pire ko tetahi Maori ko tetahi Pakeha ranei e "whai painga ana i te noho o tetahi whenua me utu i nga reiti ratou. Ki taku whakaaro ka tautoko te Whare i au mo runga i taua take. He maha nga poraka whenua puta noa te koroni e nohia ana e te Maori kotahi otira kotahi rau pea nga tangata e whai take ana ki aua whenua. He nui nga moni e riro mai ana i ia tau i runga i aua whenua i taua Maori kotahi a e whakatupu kararehe ana ia i runga i aua whenua. Na he mea tika ranei kia hapa taua tangata i te utu reiti? He mea tika ano kia whakahaua kia utu nga Maori katoa i nga reiti ara mehemea e puta ana he painga kia ratou i te noho-anga i runga i aua whenua ahakoa kua whakawakia aua whenua e te Kooti kahore ranei. I ki te mema Maori mo te taha whakararo tena pea kei te kore e whiwhi etahi o nga koroheke i te moni i te taonga ranei e ahei ai ratou te utu i nga reiti i runga i nga whenua e nohia ana e ratou, otira ekore te whaka-mananga o tenei Pire e tan taumaha ki runga i a ratou no te mea kua whakaurua ano he tikanga ki roto i tenei Pire penei na, ka whai mana te Kawanatanga ki te kape ki waho i nga Maori koroheke i nga Maori ranei e pangia ana e tetahi mate tuturu kia kaua e utu reiti i raro i nga tikanga o tenei Pire. Kahore ahau e kite me pehea ranei te whakarereke i nga tikanga o tenei i tona ahua e takoto nei. Mehemea ka taea te hanga kia pai ake ka taea ano tena i roto i te Komiti. Erangi e hiahia ana ahau kia whakamana e te Whare nga tikanga o tenei Pire inaianei i runga i te tuku kia paahi te korerotanga tuarua o te Pire nei.

Taipua.—Heoi te mea maku he tautoko i nga kupu a te mema Maori mo te taha whakararo. Ko taku i hia hia ai kia nukuhia enei Pire mo a tera Paremete no te mea he maha nga iwi Maori kahore ano kia kite i enei Pire. He maha nga pitihana kua tae mai ki te Whare nei e whakahe ana ki enei Pire no reira i mea ai ahau me nuku mo a tera Paremete. E mohio ana ahau ki etahi whenua tino pai i hokona e te Kawanatanga a heoi te utu i hoatu e te Kawanatanga he hawhe karauna mo te eka, ko taua utu ano te utu ahakoa kotahi mano e rua e toru e wha ranei mano eka, a i muri iho o te rironga o aua whenua i te Kawanatanga ka hokona e ratou mo te tekau pauna a he mea ano e rua tekau pauna i te eka. I raro i enei tikanga ki taku whakaaro he nui nga reiti kua utua e nga Maori. ki taku whakaaro kei te nui noa ake nga reiti e utua ana e nga Maori i nga reiti e utua ana e nga Pakeha no reira i mahara ai ahau kahore e tika kia whakaekea mai ano he reiti ki runga i nga Maori penei me enei e mau nei i roto i te Pire nei. E tino whakaae ana ahau ki nga kupu a te mema mo Taranaki i ki nei ara mehemea e whakatakotoria ana he tikanga kia rite tonu te tikanga ki nga Maori me nga Pakeha ka tahi ka tika kia utu reiti nga Maori pera me nga Pakeha. Ki taku whakaaro mehemea e waiho ana nga tikanga katoa ki te Kaitiaki mo te Katoa e kore e mohiotia ka pehea tona tukunga iho. Mehemea i whakaritea kia rite tonu te tikanga ki nga Maori me nga Pakeha ka tahi ka mama rawa te utu i nga reiti. Kahore hoki he mate nui ake mo nga Maori i te tuku i o ratou katoa ki te Kaitiaki mo te Katoa me te ki hoki mana e utu mai i nga moni ki nga Maori. Mehemea e peratia ana nga whenua Pakeha me nga whenua o nga Maori e kore e moea e ratou te po, no reira ahau i mea ai kaua e kaika te pahitanga o enei Pire, no te mea ki te peratia ko tona tukunga iho ko te mate tonu mo nga Maori. Mehemea i penei page 61te mahi ki nga whenua Maori i mua kua tahuri ratou ki te whawhai. Tera e tau he mate nui ki te Kawanatanga mehemea e tahuri ana nga Maori ki te whawhai no te mea ka pau a ratou moni i te utunga i a ratou hoia me nga pu me nga paura me nga mataa. No reira ahau i mea ai kaua e kaika te pahitanga o enei Pire erangi me tuku tetahi takiwa ki nga Maori kia ata whiriwhiria e ratou nga Pire. E ahua rite ana enei Pire ki nga Pire muru whenua i nga Maori. I mea te Kuini me kaua te Kawanatanga e tango i nga whenua o nga Maori kahore ano nga tikanga kia ata whakata-kotoria ko tetahi kupu hoki ana me mau tonu ki nga Maori te tikanga ki a ratou hinga ika me nga paru moana. Heoi ahakoa e hi ika ana nga Maori i runga i o ratou whenua kei te whakararua tonutia ratou e nga ture. Ki taku mohio e hamenetia ana nga Maori o tera Motu mo te hinga ika i runga i o ratou whenua ano ki taku me waiho ki nga Maori te tikanga ki te vnahi i ta ratou i pai ai. Na mo runga i te £7,000 i kiia i tukua mai e te Kuini hei painga mo nga Maori kua tangohia ano hoki aua moni i nga Maori kua whakapaua ki huarahi ke. A kei te peneitia ano hoki te tikanga ki enei Pire kahore rawa tetahi whakaaro ki nga Maori.

Tame Parata e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga tangata Maori o te Waipounamu koia na hoki te iwi nana ahau i pooti mai. Me ki ake ahau i tukuna mai e ratou tetahi pitihana whakahe mo tenei Pire a he mea tika ano hoki kia whakapuaki ahau i etahi kupu whakahe ki taua Pire mo te taha ki a ratou. Me ki ake ahau i a matou e noho ana i roto i te Komiti mo nga Mea Maori i pooti ahau kia patua tetahi rarangi ara te rarangi e mea ana ma nga ropu takiwa e whakaeke i nga reiti ki runga i nga whenua Maori. Kahore ahau i pai ki taua tikanga. Ki taku titiro iho hoki ka whai mana nga ropu takiwa ki te tono me te akiaki i nga Maori kia utu i nga reiti, a tera pea e whakaekea e ratou he reiti tau-maha ki runga i nga Maori kia whiwhi moni ai ratou. Kahore kau hoki he kupu i roto i tenei Pire e mea ana me whakapau nga moni e kohikohia ana e tena takiwa mo tena takiwa, kei nga ropu takiwa tonu te tikanga. Na ki taku whakaaro me whai tikanga ano mo tena. I uru ano he rarangi ki te Ture o te tau 1888 ko nga reiti e kohi-kohia aua i runga i nga whenua Maori me whakapau ano ki runga i nga whenua Maori ara ki nga whenua o nga tangata i kohikohia ai aua moni. Kahore he mea i roto i tenei Pire hei wha-karite mo tena. Ko nga moni e kohikohia ana i runga i tetahi Rahui Maori tera e whakapaua he wahi ke. Ekore tenei e tika. Na kei nga Maori o te Waipounamu me pehea e kohikohia ai nga moni i ruuga i te hawhe eka i konei i te rua i te toru eka ranei i kona i te mea pea i te taenga mai o nga kaikohikohi kua riro ke nga tangata whai take ki Kaiapoi ki tetahi atu wahi ranei. Ka pooti au kia turakina te korerotanga tuarua o tenei Pire mo te taha ki nga Maori na ratou ahau i tono mai ki te Paramete. I he te tukunga mai o tenei Pire inaianei no te mea meake nei te pootitia mai ai ano nga mema mo te Paremete ko tetahi kahore nga Maori i mohio tenei te hanga nei he Pire e pa ana ki o ratou whenua. Kei te rereke te tu o nga Pakeha i nga Maori. Ka ahei e ratou te hoko te mokete i o ratou whenua i tena wa e pai ai ratou a he maha nga huarahi e puare ana ki a ratou kihai i puare ki nga Maori. Kei te herea nga ringa o nga Maori ko tetahi hoki kihai i rite to ratou matau-ranga ki to nga Pakeha. E tautoko ana ahau i te menemana a te Taute a ko taku i hiahia ai kia whakaae te Minita nana tenei Pire ki taua menemana. Na i te mea kua ngahorohoro nga pata o te Pire i te korerotanga a nga mema e kore ahau e whakaroa. i te Whare e tahuri ranei ki te arai i te Pire, otira ka mahi ano ahau i taku i kite ai hei painga mo nga Maori o te Waipounamu me Aotearoa.

He maha nga mema i korero i muri iho a ka tukua kia Komititia te Pire a he maha nga kupu me etahi rarangi i patua i konei i kona a korerotia tuarua tuatorutia ana te Pire a paahitia ana hei Ture.