Taiti, te 31 o Akuhata, 1893.
Pire Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori.

Ko Mekenehi.—E motiniana ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire. He pai atu mehemea i riro ma tetahi tangata nui atu tona mohiotanga i toku mana e whakahaere tenei Pire. E hara hoki ahau i te tangata mohio ki nga ritenga Maori o tenei motu. Ko tenei Pire hei whakamana i te Kawanatanga kia riro mai he whenua Maori hei whakanohonoho, he mea hoko, he mea riihi ranei. E kore e mana tona paanga, erangi kei nga Maori tonu te ritenga ki te tuku i o ratou whenua ki te Karauna. Kei a ratou anake te whakaaro.

Etahi Honore Mema.—Aue, aue!

Ko Mekenehi.—Ahakoa aue mai nga honore mema na. Kei te pono taku ki, kaore kau he ritenga maro, ahua tango, muru pehea ranei i nga whenua a nga Maori. A mehemea e pera ana tona ahua e ahei ana nga mema ki te whakatikatika kia pai ana tae atu te Pire ki te Komiti. Kua tae hoki tenei ki te wa e tika ana kia whakamahia nga whenua nui a nga Maori e takoto mangere ana kei tenei motu. Kore rawa e pai kai waiho enei wahi nui kia takoto kau ana. E tae ana pea ki te whitu miriona eka, kore rawa e hua mai he painga ma nga Maori, ma te koroni ranei. Ko enei whenua kei te arai i te mahi whakanohonoho mete whakaorai te motu. Na ka tau te he kia tatou mehemea kaore tatou e hanga ture hei whakahaere, hei whakamahi i enei whenua takoto kau. Tera e taea te whakahaere kia kaua e pa he mate ki nga tangata Maori whai paanga, a tena ia, me pewhea, ra te whakahaere? Heoi ra me whakarite he whakahaere i raro o tenei Pire. E pouri ana ahau i te mea kua puta te whakaaro a nga rangatira Maori, he Pire muru tenei. Otiia mehemea ka ata tirohia ka kitea e hara i te mea pena. Otiia tera pea te kupu kotahi e ahua kino ana, ara ko te kupu "tango" i roto o te rarangi whitu, erangi e taea ana ano te whakangawari i tena kupu. Te kupu nui a nga Maori ia tau, ia tau, he ki peuei, "Taihoa, Taihoa kia tae atu ki tera tau." Otiia e kore e tika kia waiho enei whenua nunui hei arai i te ora o te koroni. Ki te paahitia tenei Pire ka tino kake haere tenei motu. Inaianei e kore te tangata moni iti e whiwhi ki tetahi whenua Maori i runga i te taimaha me te awhio o nga whakahaerenga. Ma nga tangata moni nui anake e whawha ki nga whenua Maori ka taea ai. Mehemea ka paahitia tenei Pire ka ahei nga Maori te ki "Kua tukua e matou o matou whenua ki te Kawanatanga ma ratou e whakahaere i runga i te utu nui." Titiro hoki ki te hua o nga raruraru me nga whakawa me nga mahi whakapau moni nui a nga Maori mo a ratou whenua. Ko te mahi a nga ropu takiwa e hanga nei i nga huarahi, na enei mahi i whakanui te utu a nga whenua Maori. Na kua whakaritea i roto o tenei Pire me pooti nga Maori mo te hoko mo te riihi ranei ki te Kawanatanga. Kua whakaturia i roto o tenei Pire tetahi Poari Whakahaere Hoko Whenua Maori. Ko te Tumuaki page 38o nga Kai Ruri, me te Komihana o nga Taake me te Komihana o nga whenua Karauna o te takiwa e takoto ra te whenua ka whakahaerea nei, me te Mema Maori o taua takiwa me tetahi Komihana Maori, he mea whakatu na te Tiati Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, a ka huaina ko ko te Komihana Maori, ma nga mema o te Paremete e tohu tohu ki te Tiati nga tangata tika hei Komihana. Ka tu te poari ka whai mana te Kawana ki te whakaputa Panui ki runga ki te whenua e paangia ana e tenei Ture e pai aua kia whakanohoia. A kei roto i te Pire nga ritenga whakahaere mo te whiriwhiri utu o nga whenua, a tera e tau he tika ki nga Maori i raro i tenei whiringa utu. A ki te kore e pai nga Maori ki te hoko ki te riihi, kahore kau he tikanga hei whiu ia ratou.

Ta Rapata Taute. — A ka pewhea?

J. Mekenehi.—Heoi ra ka takoto tonu.

Ta Rapata Taute.— Ka ahei ranei nga Maori ki te riihi ki nga tangata o waho?

J. Mekenehi.—Kahore, i te mea e mau ana te panui ki runga ki te whenua. Mehemea ka kore e oti he ritenga whakahaere a nga Maori me pooti, a ka riro i te nuinga te tikanga mo te riihi mo te hoko ranei. Ka oti te pooti mo te hoko ki te Karauna, ka ahei te hoatu he moni tonu, he tipenetua ranei, kei nga Maori te ritenga. Ki te hiahia ranei ratou ki te riihi ki te Karauna i raro i nga ture whenua Karauna, heoi me homai e ratou tetahi wahi o te whenua ki te Karauna hei utu mo te ruritanga me te mahinga o nga huarahi. A ki te mea ratou ma te Karauna e riihi atu a ratou whenua ka tu ko te Karauna hei tarati hei kaitiaki ma nga Maori, a ka puta he utu tika kia ratou mo a ratou whenua. Tenei ano tetahi ritenga ma nga tamariki. Me pare tenei Pire ki te Komiti Maori kia mohio ai nga mema Maori ki ona ritenga. Ma toku hoa pai ma Timi Kara e korero i te mea he mohio rawa ia ki te hiahia a nga Maori. Nui atu toku whakapai ki aia mo tona kaha ki te hanga i tenei Pire. Nana te mahi nui i te hanganga, he whakapuaki kau taku. E motini ana ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire inaianei.

E. M. Kapa.—Ka korero ahau i te mea kei te tino maharahara toku ngakau ahakoa pewhea te marama o te tohu tohu mai o te Minita mo taua. Pira nei. Me titiro hoki nga honore mema ki te tini tini o nga pitihana whakahe a nga Maori mo tenei Pire kua tae mai ki te Whare nei. Ko te nuinga o aua pitihana i rere mai i Whanganui. Ahakoa ki mai te Minita kaore he mea kino i roto o tenei Pire, e kore au e ahei te whakapono ki ana korero, inahoki e hara ahau i te kapo a kei te titiro oku kanohi ki nga rarangi o tenei Pire. I ki mai ano te Pirimia e kore e tangohia tetahi eka kotahi a nga Maori i runga i to ratou kore e matua whakaae, taku utu mo tera kupu, kei te tohutohu mai ano etahi tangata, etahi roia whai matauranga kia matou, he Pire kino rawa tenei, e rite tonu ana ki te muru, ki te raupatu. Na ko ewhea o enei kupu te mea pono? Me whakawhirinaki matou ki a wai? Ahakoa kei te hoko tonu te Maori ki te Kawanatanga i o ratou whenua, ia tau, ia tau, kua homai tenei Pire me te ki hoki He Pire Hoko Whenua Maori. Ko ewhea ahua o te mahi hoko whenua te mea e whaia ana e te Kawanatanga? Inohoki, kei te tuku tonu nga Maori i o ratou whenua, kaore i te kaipono. Me mahara ano tatou ki te mate kino i pa ki nga Maori i mua i runga i nga mahi hoko hoko. E kore pea te Whare a wareware ki te mahi tahae, mahi whakahouhou a Hone Ranana mo Kaitaia. I mahia taua hoko i tenei tau kua hori nei, a kowai ka tohu, kowai ka mohio, e kore e puta mai he mahi pera a muri ake nei? He tino anahera pai ranei nga Komihana ka whakaturia a muri ake nei? Me patai hoki ahau ki te Kawanatanga, kei te pewhea a ratou whakaaro mo te pitihana a Meiha Keepa me ona hoa rangatira Maori e tono nei ratou kia tukua atu he mana Kawanatanga kia ratou? Me te mea e tangohia ana te kaupapa o ta ratou tono ina hoki te homaitanga o tenei Pire. E tono ana nga Maori kua tukua kia ratou nga mana me nga tikanga i whakapumautia kia ratou i raro i te rarangi 71 o te Ture Nui o Nui Tireni. Mehemea ka page 39ki mai te Kawanatanga, kua mana kore taua Ture inaianei, katahi ka marama. He mea tino ketekete, tino miharo tenei, ara, kei te wa tonu i kaha ai nga Maori ki te rapu Kawanatanga ma ratou, koina tonu te wa hei homaitanga ma te Kawanatanga i nga ture kino rawa pena me tenei. He aha ra te Kawanatanga te whakamana i nga hiahia a nga Maori e tonoa paitia nei e ratou? E nui ana te manawanui o nga Maori rangatira e hui mai nei ki Poneke ki te ata whanga marire ki te utu mai a te Kawanatauga mo a ratou tono. Utua mai ana te Kawanatanga ko te homai Pire hei whakahaere ia ratou whenua. I amuamu te Minita mo te karanga tonu a nga Maori, Taihoa Taihoa! He tika tonu tenei kupu a nga Maori. Te take i penei ai ratou, kua tae kia ratou te hawetiweti o nga Ture e paahitia e te Paremete nei hei whakahaere ia ratou whenua. Mehemea ka homai tetahi Pire penei me tenei hei whakahaere i nga whenua a nga Pakeha, ka maranga katoa ratou. Tutu ana te puehu. Ka kapo katoa ratou ki a ratou pu, a he toto maringi tona tukungaiho. Kei te mohio pea te Whare ki te korero o roto o te Paipera mo Kingi Ahana i tono kia riro iaia te Kaari Waina a Napoto: a no te kore whakaae o Napoto ka meingatia e te Kingi kia whakamatea. Ki taku titiro e rite pu ana te whakaaro me te whakahaere o te Kawanatanga mo o matou whenua ki te hiahia o taua kingi mo taua kaari waina. I tera tau i paahitia e tenei Whare Te Ture Hoko Whenua Maori, a e whakaritea ana e te rarangi 15. Me matua whakaae tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti, katahi ka riro te hea whenua a tetahi tamaiti. He rarangi tiaki pai tena i nga Maori, Otiia, kua whakakorea e tenei Pire. I raro i taua Ture e whai mana te Kawanatanga ki te here panui i nga whenua Maori mo nga tau e rua anake. Na i raro o tenei ka whai mana ratou ki te here ki te panui ake, ake, taea noatia tera ao. E ai ana tenei Pire, kia ruatekau-marima eka whenua pai, ma ia tangata Maori. Tena ia, ka pewhea mehemea ka waimarire tetahi tangata a ka whanau mai ana tamariki maha maha noa atu. Ka ora ranei ratou whaka—tini i roto o taua piihi iti noa nei? E hara i te mea kei te ora pai nga Maori inaianei, ahakoa pewhea te nui o a ratou whenua. Te take i rawa kore ai ratou. Ko nga ture weri weri e hanga ana e tenei Paremete kei te whakamate ia ratou. I ki mai hoki te Minita nana i homai tenei Pire. Na Timi Kara i hanga. He pono pea tena kupu inahoki kua puta katoa nga Minita ki waho o te Whare inaianei. E mohio ana ahau ki etahi whenua Maori e herea ana e te Kawanatanga, he mea panui i te tau 1874, a kaore ano kia riro ia ratou to hoko inaianei. Toku hiahia he korero roa tonu, erangi kei hoha nga honore mema. Ahakoa parea tenei Pire ki te Komiti Maori kia whakatikaia i reira, ka whakahe tonu ahau ta te mea e hara i te mea he whaiaipo naku te Pire nei.

Hoani Taipua.—Kei te whakahe ahau ki nga rarangi o tenei Pire. Ara ki te 26 me te 27 me era atu rarangi me te rarangi 2 otiia he maha noa atu nga mea kikino. He Pire tino rereke rawa atu tenei, inahoki e whai mana ana te Kawanatanga ki te riihi atu i o matou whenua mo nga tau e 999. Otira me tino whakawhetai ahau ki te Kawanatanga mo to ratou atawhai kihai nei ratou i mea kia tae rawa ki te mano tau te riihitanga o a matou whenua, erangi i whakamutua ki te 999, anake. Nui atu taku miharo me toku whakawhetai. Katahi tonu te koha nui a tenei Kawanatanga mo matou. Tenei hoki tetahi mea rereke ara ko te whakaaro kia whakamana nga tamariki ina tae ki te te kau-mawhitu tau ki te hoko rawa i o ratou whenua. I mua i ki te ture me tae rawa ki te 21 tau katahi ka mana te hoko a te tangata. He mea he tenei, te hanga tikanga e tere ai nga tamariki ki te ruke i o ratou paku whenua. Katahi ahau ka rongo ki tetahi tu whai korero, pena me ta te Minita nana i homai tenei Pire. Me te mea heoi te whakaaro o te Kawanatanga, he hao i a matou whenua katoa. Me te arai hoki kia kaua rawa etahi tangata e whiwhi tahi. Nui atu ta ratou minamina ki te tango i o matou whenua. I ki te hoki ahau ko te he o ta te Kawanatanga mahi hoko Whenua Maori, he iti rawa no te utu e homai aua kia matou. page 40He tatari ki te takiwa mate a nga Maori a ka riro atu te whenua mo te 1s. te 5s. te 6s. ranei hereni mo te eka. Koinei te take i ki ai ahau kaua matou e tonoa kia utu reiti. E mea ana te Kawanatanga kia whai mana ratou ki te here i a matou whenua mo ake tonu atu. E tino he ana tenei. I mua o te mutunga o taku korero, me whakawhetai ahau ki nga honore mema e whakapuaki kupu awhina ia matou. Ara a Kapene Rahera me Te Ritihana, me Te Miterehana me Ta Rapata Taute. Nui atu te hari o toku ngakau i te pai me te tika o a ratou korero. E pai ana ano hoki te Kawanatanga mo ta ratou whakaaetanga kia parea tenei Pire ki te Komiti Maori. Engari e tohutohu mai ana oku hoa Maori o Werengitana nei, kaua ahau e tae atu ki taua Komiti ina tae ki te ra e whakahaerea nga Pire Maori.

Timi Kara.—Kanui toku miharo ki nga honore mema mo te ngawari o a ratou korero tatai haere i tenei Pire. E whakapono ana ahau i ta ratou kii kia tirohia tenei mea nui i runga i te ngakau kotahi i runga i to tatou kimihanga i te tika mo nga iwi e rua. E tautoko ana hoki ahau i te kupu a Ta Ropata Taute, e kore e oti pai te ritenga whakahaere mo nga Whenua Maori i roto i te Pire kotahi ta te mea he take nui whakaharahara tenei. He nui noa atu no ona koruretanga me ona ahua me ona ritenga katoa na reira e kore rawa e oti e te tangata kotahi te homai ture pai hei whakamarie hei whakaoti unguta noa ki te paitanga tuturu. Na reira e tika ana kia maha nga Pire e homai. Titiro hoki ki te Pire Whakahaere Rahui Maori. Kahore e taea te hui ki raro o taua Pire nga whenua takoto kau a nga Maori. Waihoki ko nga ture whakahaere i nga rahui Maori o te Tai Hauauru, he ahua ano tenei. Na e meingatia ana e Tenei Pire kia whai mana te Kawanatanga ki te kimi i nga whenua e pai ana mo te whakanohonoho tangata, me te Panui hoki i aua whenua. Muri iho ka hanga ratou i tetahi Poari i raro i nga ritenga o tenei Pire me te whakahau ki taua Poari kia tahuri ki te whiriwhiri i te utu mo taua whenua. Ka oti te whakarite te utu ka tonoa nga Maori kia pooti ratou mo te hoko kia te Kuini i runga i te utu kua takoto, me riihi ranei. Ki te tupono ta ratou pooti he hoko, heoi kei roto i te Pire nei nga whakahaere mo tena mahi. Ki te tupono ta ratou hiahia me riihi, heoi ka riihitia te whenua i raro i nga ture whenua o te koroni. He mea ahua tautohe tenei, a kaore ahau e pai kia peneitia te riihitanga o a ratou whenua. Ki taku me rereke ano nga riihi whenua Maori i o a te Kawanatanga whenua. Mehemea ka hiahia nga Maori ki te hoko, me utu ratou ki te moni ki te tipenetua ranei, kei ta ratou hiahia te tikanga. Na no tenei tau kua hori ake nei taua mahi utu whenua ki te tipenetua. Mehemea i mana tenei ritenga i mua, pai atu te ora o nga Maori inaianei. Ta te mea hoki e hara nga Maori i te iwi tiaki pai i a ratou moni. He nui rawa atu nga moni kua whakaputaina kia ratou e te Kawanatanga, e nga Pakeha rawaho hoki, kihai i mau ta ratou pupuri, i rukea porangitia, kore rawa he painga i takoto kia ratou. Na ki te kore nga Maori e whakaae ki to riihi, ki te hoko ranei, heoi ka mau tonu te panui, he ahua he ano tenei, otiia ka taea ano e te Kawana, te whakakore, te whakarereke ranei i aua panui, na reira pea ki te kore ratou e riihi, e hoko ranei ka unuhia pea e te Kawana te Panui a ka watea ratou ki te aha atu i ta ratou whenua. Ki taku mohio e kore e pai kia mau tonu nga panui i te mea kua puta te kupu a nga Maori e kore ratou e hoko e riihi ranei ki te Karauna. Ki ta Kapene Rahera whakaaro, me puare te mahi hoko whenua Maori ki te katoa, otiia e kore e pai nga Maori me te koroni hoki mehemea ka peratia. He nui rawa hoki nga tangata kua uru ki etahi poraka a ki te tahuri tetahi tangata ki te hoko, e hia ra tekau tau ka pau me te kore ano e riro pai mai te whenua iaia. Na tenei tu mahi hoki i arai te mahi whakanoho whenua i te Tai Rawhiti a koina te take i homai ai te Ture Whakamana Take Whenua Maori i runga i nga raruraru i pa mai i raro i te Ture, 1873. Me matua roherohe te whenua kia mau ki ia tangata ki ia tangata katahi ka ahei te hoko noa atu ki tana i pai ai, pena tonu me nga pakeha. Tenei hoki tetahi ahua. Akuanei pea page 41he tokomaha rawa uga tangata kei roto i tetahi poraka e hara i te whenua tino momona rawa. Akuanei ki te wehewehea taua whenua ki ia tangata ki ia tangata, he nui noa atu te moni e pau mo te ruritanga me te wehewehenga, pau katoa pea te utu o te whenua. Inaianei kua wehea te koroni kia wha takiwa Kooti, a kei te mahi nga Tiati kotahi, tokorua ranei ki roto i ia takiwa, kei te mahi hoki nga kai Whakawa Tuturu, a kei te haere nga mahi katoa o te Kooti. E whakahe ana a Te Miterehana ki te rarangi 13, ara mo te utu a nga Maori i nga mahinga rori me era atu mahi. Na ki taku titiro, ko aua utu e rite ana ki uga moni a nga Maori e pau ana inaianei mo nga whakawakanga me nga ruritanga me era atu mea. I pai rawa i aroha rawa te whai korero a Ta Rapata Taute mo tenei Pire. I ki mai ano ia he whakahe ano tana, otiia he ruarua nei, a tera e taea te mahi i roto o te Komiti. Ko te riihi mo ake tonu atu tetahi o nga ritenga kino ki aia; a kahore ahau e pai ana ki taua mea kia pa ki nga whenua Maori. Me tuku nga whenua Maori mo nga tau e ruatekau matahi anake, hei te paunga o aua tau me whiriwhiri hou te utu o te whenua. Tera pea e ngawari te Minita Whenua mo tenei. E pai ana te mahi tuku i nga Pire penei ki nga Komiti Whiriwhiri kia pai ai te mahi whakatikatika. A tera te Komiti Maori e anga nui ki te whakapai haere i tenei mea ana tae ki reira. Kei te pai tonu ahau ki tenei Pire. Takitahi noaiho nga mea e pai ana kia whakatikaia a tera e oti he Ture pai rawa atu. Kahore i te pai te tikanga hoko whenua Maori a te Kawanatanga inaianei. Ko nga apiha o te Kawanatanga kei te whakatau i te utu, a ka herea te whenua i raro i te mahi panui a ka tae ki te ra e hoha ai te tangata Maori whai paanga, heoi kua hokona e ia tona hea mo te moni iti noaiho, ka maumaua tona whenua hei utu mo ona nama. I etahi keehi, kahore e pai nga Maori ki te hoko i o ratou whenua ki te Karauna, te take, he iti rawa no te moni. Kei te penei te korero a nga Maori i Waikato. Ko te take i pai ai ahau ki tene Pire tera e rahi te utu ma nga Maori, i te mea hoki tera he riro ma te Poari e whiriwhiri e whakatau te utu o a ratou whenua. A ka riro te Kawanatanga hei ahua kai tiaki ma nga Maori. Ki te mohio te Whare kahore e tino nui nga mema Maori i roto o te Poari, kati ka tae ano te mea kia tokomaha atu. E ahei ana te Kawanatanga ki te kii me whakawa, me whakatau nga whenua Maori katoa, a i runga i tera ahua me matua ruri kia taea ai. Ki te oti te whakapumau te take paanga ki ia tangata, ki ia tangata, heoi me tino mea te Kawanatanga kia whakamahia kia whakanohoia aua whenua e uga Maori tonu no ratou ake enei whenui, e nga Pakeha ranei. Engari me awhina ratou e te Kawanatanga, kotahi tonu hoki te mea nui e whaia aua, ko te whenua kia whakanohoia, ahakoa ma te Maori ma te Pakeha ranei e noho, e mahi. Kia puta mai he hua i runga i aua whenua hei painga ma te koroni nui tonu. Tera e puta hoki he painga ki nga Maori, a ka whai ratou i te tauira o nga Pakeha me te noho tahi i runga i te matauranga. Ko nga whenua i waho atu o nga wahi e tika ana kia whakapumautia ma nga Maori, me riro era ia te Kawanatanga i runga i tetahi utu tika. Tera pea e tae ki tenei ahua a muri ake nei, ara ka pootitia he tangata Maori hei mema mo nga Poari whenua me nga ropu takiwa. Ki te tae tenei Pire ki te Komiti me ngakau nui nga mema katoa ki te whakapai haere, a tera e oti he mea pai rawa atu, hei honore mo te Paramete, hei painga hoki mo te koroni.

He nui noa atu nga korero i puta mo tenei Pire, katahi ka tu te Minita ki te whakahoki i nga korero, a ka panuitia tuaruatia, ka parea hoki ki te Komiti Maori.