Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 29 o Akuhata, 1893. — Pire Reiti Whenua

Turei, te 29 o Akuhata, 1893.
Pire Reiti Whenua.

I runga i te motinitanga e Te Waari kia panuitia tuaruatia tenei Pire.

E. M. Kapa.—E whakawheatai ana ahau ki te Minita nana i kokiri mai tenei Pire, i te mea kua whai takiwa ahau ki te whakapuaki i oku korero whakahe. E rua wahanga o tenei Pire, ara ko te wahi e pa ana ki nga Maori me te wahi e eke ana ki nga Pakeha. Na kei te mohio nga Pakeha ki nga ritenga o tenei mea, ara o te utu reiti, tena ko matou kei te kuare matou ki tenei, ko tutewehiwehi ko tutewanawana tonu kia matou. Na to matou ahua kuare pea i penei ai ta matou titiro. E kore au e kaha ki te whakatikatika i tenei Pire erangi ka whakahe tonu ahau, ahakoa pewhea tona ahua. Tera e puta he raruraru i runga i te whakahaere a nga ropu takiwa. Na kua kiia tenei kupu kaore nga Maori e utu reiti ana. E he ana tenei kii. Ko te huihuinga o nga reiti e takoto ana ki runga i nga whenua Maori inaianei i raro i Te Ture Reiti Whenua Karauna, Whenua Maori 1881, e tae ana ki te £200,000. I ki mai a Te Waari i roto i tana whai korero i te homaitanga i tenei mea, he takiwa pai rawa tenei kia tau he reiti ki runga ki nga Maori. Te take pea i pena ai te tangi o tana korero, ko tana mohiotanga kei te rapu nui nga Maori i tetahi ture hei whakahaere ia ratou. Ki taku titiro kanui te kaha o tenei Kawanatanga ki te arai i nga hiahia o nga Maori ki te whakahaere i o ratou na whenua ake, me te whakararuraru ia ratou; me te whakaeke i nga tino taimahatanga nui ki runga kia matou, a ko te takaka whakamutunga tenei e whati ai te tuara o te Kamara. Ara ko te weti mutunga tenei e piko ai te tuara o te Maori ko tenei Pire kino. Titiro hoki kua tukua a matou whenua ki raro i te whakahaere o te Kai page 34Tiaki. Taku hiahia mo tenei Pire he whakawiri i tona kaki, pena me te whakawiringa kaki heihei kia mate rawa. Ki taku me waiho tenei Pire mo tera tau ka homai ai. Heaha te pai kia utu reiti nga Maori e noho topu ana i runga i tetahi poraka. Kaore ano kia wehewehea? Akuanui ka hamenetia ko nga tangata ahu whenua, nga tangata kaha ki te mahi, a ka riro ma ratou anake e utu reiti. Kia mau mai tenei Pire. Titiro ki te kino ki te maro o nga Pire Maori katoa e pahitia ana i tenei tau. Kore rawa tetahi mea pai. I runga i te kupu kia parea tenei Pire kei te Komiti Maori, kawea ki reira, heaha te aha? Nohea e pai, ina hoki te Pire Whakahaere Rahui Maori, kei to matou Komiti e mahia ana inaianei, a kaore au e makona i te pai o ta matou mahinga i taua Pire, kaore i te pai, a parea atu tenei Pire ki reira, ko taua ahua tonu, e kore e riro mai ta matou i tumanaako ai. He nui, he tini noa iho nga Pire a te Kawatanga, e kore e taea e matou te whakatikatika kia pai. Ko te Pire Hoko Whenua Maori hoki tetahi, nui atu te wehi o nga Maori ki tera mea. He Pire tena hei whakataurekareka hei whakamokai i te iwi Maori, hei muru rawa atu i a matou whenua. Pai rawa atu kia noho te tangata hei Tiainamana, pai atu tera i te mea ka whanau te tingata he Maori ia, e kore e atawhaitia, e kore e tiakina, engari ngari me whanau mai te tangata he Tiainamana, ka tiakina e te ture.

H. Taipua.—E koa ana toku ngakau i te mea ko nga honore mema kua korero mo tenei Pire e whakahe tonu ana. Pai rawa atu mehemea ka tahuri te Kawaratanga me nga mema katoa ki te hanga i etahi ture pai e ora ai nga Maori me a ratou whenua. Kihau an i kite i tetahi Kawanatanga penei i mua, ko te whai o ia Minita o ia Minitia, he homai Pire hei raweke ia matou, hei muru i ta matou mana ki te whakahaere ia matou taonga me a matou whenua. Kia ngawari te hanga ture e tenei Whare. Me matua tuku mai nga painga katoa kia matou, katahi ka homai i enei mea. Tena ko tenei, e homai ana te Kawanatanga i nga taimahatanga anake, e puritia ana ko nga painga. Kia kotohi te ture mo matou tahi ko nga Pakeha, ka pai tena. Kei te nui haere te Maori ki te whai i te matauranga o ona hoa Pakeha, ki te whakapai whenua, ki te whakatupu hipi, me era mahi pai otiia no te kitenga o te Kawanatanga i tenei whakaaro pai o matou katahi ka tangohia rawatia e ratou a matou mana katoa. Kei te tuku te Kawanatanga inaianei ia matou taonga me a matou whenua katoa ki raro ki te mana o tetahi tangata kotahi, ka waiho ko taua tangata hei tino kingi, hei emepara tonu i runga ia matou, me te mea he iwi mokai matou, ano e hara ia matou enei whenua. E kore e tika kia akina tenei ture kia paahitia inaianei. Hei tohu mo te ingoa kino o tenei Kawanatanga, titiro ki te pitihana a nga wahine kua tae mai ki te Whare nei whakahe ai i tenei Pire. Katahi ka kitea tenei mea te pitihana wahine Maori. A he tohu aha ia tena? He tino whakaatu ra pea ki te kino o enei Pire. E whakawhetai atu ana ahau ki a koe e te Pika mo to whakaaetanga kia panuitia aku pitihana e te Karaka o te Whare. Otiia inaianei kua mutu taku tono kia panuitia aua pitihana, te take he huhua rawa, a heoi taku inaianei, he ruke paihere atu ki runga ki te tepu o te Whare pukai ai. Na kaua e wareware te Whare ko nga Maori i tuka mai i enei pitihana, he tangata piri pono kia te Kuini. Tokomaha o ratou i uru ki nga whawhai ki te hapai ia Te Kuini, a i heke a ratou toto. I mua i puta tonu te kupu atawhai a te Kuini kia manaakitia e te Kawanatanga te iwi Maori. Na kua takahia taua kupn toha tohu, kua whakahaweatia; a mei kore te Tiriti o Waitangi kua ngaro atu matou ki te po. I mua i kino rawa nga ture mo nga Pakeha. Kua rongo ahau mehemea i tahae tetahi tangata i te hipi a tetahi ka taronatia ia. Mei kore taua tiriti tera matou e whiua pera tonu me te hunga whanako hipi. Kei te mohio a Te Waari ki te whakaaro a nga Maori, inahoki i tae atu ia ki Te Waipatu ki te hui nui a nga Maori i tera tau, a whai korero ana ia kia ratou, koia ahau mea ai me hiki atu tenei Pire mo a tera tau. Kati rawa te whiu kino i nga Maori, kei ara ake tetahi pakanga, ma page 35wai e wawao? A ka pa he mate nui ki te koroni katoa.

Tame Parata.—He tino hohoro te akinga mai o tenei Pire ta te moa kihai i mohio nga Maori ka homai e te Kawanatanga he reiti ki runga ki o ratou whenua koia ahau i mea ai, e he aua te homaitanga o tenei Pire inaianei. Ko nga Pire penei e tino eke nui aua ki runga i nga Maori, me matua whakamaori, a me tuku ki nga wahi katoa o te motu kia tino mohio ai ratou ki ona ritenga, ki nga whakaaro hoki o te Kawanatanga mo ratou. E kora rawa ahau e pai ki tenei Pire, te take kihai i mohio nga Maori ki tona ahua; kihai i tae atu he whakamaharatanga kia ratou a he mea tau hou hoki te mahi reiti kia ratou. E koa ana ahau i toku kitenga kei te whakahe etahi atu mema ki tenei tikanga kei reititia nga Maori o Te Waipounamu. Tika tonu ta ratou whakahe, ta te mea ko etahi o aua Maori ra, he hawhe eka, e rua eka tae atu ki te te kau eka. Tetahi ki te utu reiti ratou, ka whakapaua kihea nga moni?

Tetahi Honore Mema.—Ka whakapaua ki runga ki a ratou huarahi.

Tame Parata.—E kore e whakapaua penatia. I whakaekea he reiti ki runga ki o matou whenua i raro i Te Ture Reiti Whenua Maori Whenua Karauna i enei tau kua hori ake nei, kore rawa i mahia nga rori hei painga mo nga whenua a nga Maori. Koia ahau e whakaaro ai, e tino kaika ana te homaitanga o tenei Pire inaianei. Te take i penei ai toku korero, koia tenei. Kaore ano kia whakamohiotia nga Maori tenei ka reititia a ratou whenua e te Kawanatanga. Na reira ko to mea tika tenei me waiho mo tenei tau e haere ake nei kia ahei ai ia tangata e whakatu ana iaia hei mema ki te whakaatu ki ona iwi tera e whakaekea he reiti ki runga ki o ratou whenua. Titiro hoki ki te whai korero a etahi mema e whakahe ana ki te tukunga pooti ki nga wahine me te korero penei kia matua tuku tenei take ki te motu kia puta ai te whakaae, te whakahe ranei a nga iwi. Waihoki ko tenei ritenga hou, me pera ano. Tetahi, kaua rawa tenei reiti e whakaekea ki nga Maori o Te Waipounamu, ina i tangohia noatia a ratou whenua, he parenga noaiho te utu. E toru tekau miriona eka i tangohia mo te £2,000. Na reira e tino tika ana kia kaua tenei mahi reiti e pa kia ratou. He iti rawa hoki a ratou whenua a e kore ratou e mohio inaianei me pewhea te paanga o tenei mea rereke kia ratou. Tetahi kahore ano kia puta tika kia ratou nga tiwhikete o a ratou whenua. Ki te whakaeke he reiti ki runga ki tetahi whenua, he tokomaha nga tangata whai paanga tera e riro ma nga tangata toru toru anake e utu nga moni reiti katoa. Inaianei i raro i te Ture Reiti e utu ana ratou i te 6 paiheneti hei reiti. Na kaore ratou e mohio ka hia nga moni e tonoa ratou kia utu i raro o tenei Pire. Titiro hoki e te Tumuaki ki te whenua paku a nga Maori kei to takiwa kei Waimate, me te wahi iti hoki kei Waitaki, he kirikiri noaiho te nuinga. E tae ranei tona utu ki te 1s. ki te 2s. mo te eka, e kore ranei. Me whakaaro nui te Whare ki tenei a kaua e whakaeke he reiti ki runga ki enei Maori. E ki ana te Pire, kaua tenei Ture e pa ki Taupo, ki Kawhia hoki, a heaha a Rakiura te kapea ki waho hoki, i te mea he moutere tena a kaore kau he huarahi o reira. E pouri ana ahau mo te huinga mai o Rakiura. Tena mo toku kotahi, e tika ana kia utu reiti ahau mo toku whenua i te mea hoki e whiwhi ana ahau i te painga o toku mahi whenua; Otira kei te maharahara tonu ahau ki oka hoa Maori nana nei ahau i tuku mai ki tenei Whare. E kore e tika kia utu reiti ratou. Tetahi he nui noa atu nga whenua kei tenei motu kahore ano kia whakawakia, kahore ano hoki kia wehewehea ki ia tangata ki ia tangata, a me pewhea e tau tika ai he reiti ki enei whenua? Kaore i te mohio nga Maori, na reira e tika ana kia hikitia mo tera tau. Ahakoa he tangata tautoko ahau i tenei Kawanatanga, e kore au e pooti mo tenei Pire. Ka haere taku pooti i runga i taku i mohio te tika me te pono. Na e ki ana te mema mo Taranaki he taima pai tenei hei kawenga mai i tenei ritenga. E he ana tenei kupu. Kaore ano nga Maori i tino marama ki enei tu tikanga. He whakatauki nonamata tenei e ki ana "Me matua ngoki te tamaiti, katahi ka page 36haere tu." Kei te whakahe hoki au ki te tini o nga Pire e homai ana mo nga whenua Maori i te takiwa kotahi. Inahoki nga Pire tuku i o matou whenua ki raro ki te mana o te Kai Tiaki, me te Pire Hoko Whenua Maori me te Pire Reiti me ena tini Pire. Ki te aki aki koutou i nga Maori ka puta ke nga Maori, e kore e whai mai ia koutou. He aha te take kahore i whakamaoritia enei Pire i mua o te Paremete me te tuku tuku ki nga wahi katoa o tenei motu. E ahua pai ana ano te reiti, otiia kia ngawari, me ata haere. E pai ana te tukunga o te Pire nei ki tetahi Komiti. Na mehemea ka whakaekea he reiti ki runga ki o matou whenua, me mahara ano te Koroni i te rironga o a matou whenua i te Karauna a kaore nei i whakamana nga mea i whakaaetia mo matou. Mehemea i whakamana enei kawenata, me enei painga i whakaaetia mo matou, ka taea noatia e matou te utu reiti inaianei, ite mea kua ora matou. Tena ko tenei kei te mohio te Whare, kotahi mano e ono rau o enei Maori, kahore kau a ratou whenua. Na e waru rau o ratou e whiwhi ana ki nga whenua moroiti, timata i te rima tae atu ki te tekau eka ma te tangata kotahi. Na i runga i tenei ahua e kore e tika kia eke nga ritenga o tenei Pire ki nga Maori o Te Waipounamu. I tukua mai ahau hei tiaki ia ratou a ki te haere tenei Pire ki roto ki te Komiti ka motinitia e ahau kia kaua e pa ki tera motu.

He nui uga mema i korero mo tenei Pire. A i runga i te motini, "Kia panuitia tuarua tia tenei Pire." Ka pootitia.

Nga Ae, 30.
Pereki Kere, W. Haniwhata
Piwiki Roore Hetana
Karimana Makitoiho Hiara
Timi Kara Makaona Mete, E. M.
Tokena Makarini Tamihana, R.
Piho Meretihi Tamihana, T.
Kinihi Mira, C. H. Waari.
Hutana Moa Kai tatau.
Tioihi Pama Hoka
Kore, J. Pikatana Mete, W. C.
Nga No, 9.
Pakarana Te Roretana Kai tatau.
Hatihana Taipua Arana
Kapa Raiti. Parata.
Reke
Nga Pea.
Mo te Pire. Nga Kai Whakahe.
Kanikarahi Ta Teone Hooro
Anihoa Warenataina
Pereiha Miterehana
Hooro Teone Tuana
Hatihana, W. Puruihi
Makoea Pakuha
Mekenehi, J. Rahera
Riiwi Mekenehi, T.
Tana Pukenana
Teira Mekenehi, M. J. S.
Wirihi. Ritihana.

Nga tangata i peta mo te Pire e 21.

Panui tuarua ana taua Pire.

Hikitia ana te Whare i te 40 meneti te paahitanga o te tahi i te ata po.