Te Pire Mahi Tio.

Te Hetana.—I homai tenei Pire hei tiaki hei whakahaere i nga tio o tenei koroni i te mea kua taka kinotia nga papa tio i enei tau tini kua pahure ake nei, a tera e ngaro tonu tenei taonga nui mehemea kaore e tiakina pai tia.

Ko Kapa.—Tera ahau e tautoko i tenei Pire mehemea e mohio ana ahau ki te pai o ona tikanga a mehemea ka tiakina nga papa tio a nga Maori e patata ana ki o ratou kainga. E hiahia ana ahau me etahi a oku hoa ki te haere atu ki te Minita ki te ata tohutohu ki o matou whakaaro, mei kore e whaka-urua nga ritenga e hiahia tia aua e matou kia uru ki roto. Ka tohe tonu ahau kia tika te whakahaere i nga ma-hinga tio, ika hoki a nga Maori ta te mea e tino pa ana tenei Pire kia ratou. Ki au ko te mea pai me tuku mai kia matou te mana whakahaere i o matou taonga pena ano me nga pakeha e whaka-haere nei ia ratou.

Panuitia tuarua ana taua Pire.

Pire Mo Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Te Paranihi.—Ka mea ko te take o tenei Pire he whakamana i etahi riihi kei te Tai Hauauru, he whakamutu i nga tautohetohe me te hohor rongo i waenga o nga kai tuku riihi me nga kai tango riihi. Ka mahara pea nga honore mema i paahitia he ture i te tau 1887, kia taea te whakanou i nga riihi e karangatia nei ko nga riihi kua whaka-mana, otiia hinga, ana taua ture i te mea ka kitea e te Hupirimi Kooti kei te mana kore nga ture whakahaere i hanga i raro o taua Ture. He nui te moni i pau mo te mahi apitereihana no nga Pakeha tahi no nga Maori, kahore i ata tau a takoto tupapaku ana taua Ture. Ko te ritenga nui kei roto i taua Ture he hoatu i nga Whakapainga katoa ki nga Pakeha riihi: he muru i aua Whaka-paing i te mea na nga Maori ena taonga he tuku whakarere atu ki nga Pakeha. ahakoa no nga Maori ena mea katoa i raro i nga ritenga o nga riihi. Na ko tenei Pire e rere ke ana inaianei e homai ana ki nga Maori nga whaka-painga katoa i hoatu ki nga Pakeha i raro i te ture o te tau 1887. A e kore e haere te whiriwhiri o te moni reti i runga i te ahua o te whenua kua whakapaia, erangi ka tirohia i runga i tona ahua parae i te mea hoki ka utua nga Maori mo nga whakapainga. A ki te kore te kai riihi e kaha ki te hoatu i te moni utu mo ana whakapainga ki nga Maori, ka ahei Te Kaitiaki o te katoa ki te tuku moni ki aia i runga i te tikanga mokete a ka tuku atu ai ki nga Maori kia puta a moni tonu kia ratou. Tera nga honore mema e whakaae he koha nui tenei mo nga Maori. A ka koatu he riiki mo nga tau e ruatekauma tahi ia ruatekau matahi tau, ahakoa i i rihitia aua whenua i te tuatahi mo te 21, tau anake. I mea hoki te Hupirimi Kooti kaore i whai mana nga riihi toru te kau tau ite mea i ki nga karauna karaati me riihi mo nga tau e 21 anake. Kua mohio nga kai riiki inaianei kaore e tika kia riro ia ratou nga whakapainga kua mahia e ratou i runga i aua whenua i te mea i penei te kupu i roto i a ratou riihi tuatahi me hoki katoa atu ki nga Maori aua whakapainga, Otiia kua mohio ratou he pai atu kia whakawhiwhia ratou ki te riihi whai mana me ta ratou utu ano i nga whakapainga kia kore e haere tonu to tautohetohe me te whakawa me te raruraru noaiho. Kua mate rawa atu etahi o aua Pakeha, kua rawa kore, kua pau nga tau o etahi o aua riihi, meake mutu ai nga tau o etahi a he nui te noho mate o aua Pakeha, na reira e mea ana te Kawana-tangi i raro i tenai Pire kia whakapu-mautia he riihi whai mana kia ratou, me te whakakore hoki i nga mana me ^{nga tika me nga wa i whakataua kia} ratou i raro i nga ture o te 1884-1887. Ko te moni e utua ki nga Maori mo nga whakapainga tera e tae ki to £17,000 ki te £20,000 Kua whakaritea me karanga he huihui o nga Maori whai paanga me nga Pakeha kia whakariterite ratou, a ki te kore e oti pai ia ratou, kati ma te Kai Tiaki e whakoti. I hinga katoa nga whakahaere i te tuatahi. Ko etahi o nga Maori i ngaro tonu kihai i taea te tiki atu. Ko etahi kore rawa i pai ki te haere mai ki aua hui. I whakamatauria tetahi tini tikanga kia haina katoa nga Maori ia ratou ingoa. A he nui rawa nga, mea i hiana otiia e 2,400 nga tangata kei roto i nga Kara-una karaati o aua wkenua a e kore e taea te whakarapopoto i tena hunga tokomaha rawa. Na ka karangatia ano he hui a muri ake nei a ki te kore e tau pai he ritenga ma te Kaitiaki e whaka-mutu, e whakaoti. Na i whakaitia nga moni riihi i enei tau kua hori ake nei mo nga tau e rima, i whakaitia i te wa e ahua iti ana e ahua kore ana te utu nui mo nga whenua, ahakoa te whakahe nui a nga Maori ki taua whakahokinga o nga moni riihi; a kei te puta tonu nga moni kua whakahokia ki nga Maori mo nga tau e rima. Kna kiia inaianei kore rawa i whai mana taua whakaitinga, erangi kua tango mana matou i roto i te Pire nei ki te whakamana ki te whakapu-mau taua whakahokinga iho o te moni reti. Kua tango mana hoki matou ki te whakapumau ki te whakamana i nga-riihi katoa i tukua i te we e tu ana Te Roretana hei Minitia Maori i raro hoki i te whakatau o te Hupirimi Kooti. Ka whakatuturutia hoki tenei ritenga kia kaua tetahi whenua nui atu i te 640 eka e riro i te Pakeha kotahi. Kua mohio-tia hoki he whenua pai enei tera e ora page 19noatu te tangata i runga i te 640 eka.

Ta Teone Hooro.—E pa ana tana tikanga ki nga riihi kua whakamana, anake, ki te katoa ranei?

Te Paranihi. — Kia katoa o nga riihi, kei roto i te Ture 1884 taua tikanga kia kaua e nuku atu i te 640 eka, ahakoa kua mohio ahau tera e nuku ata i te kotahimano eka nga riihi a etahi Pakeha inaianei. E kore au e mohio i pewhea te whakahaere i whiwhi ai raton ki aua whenua nui. Na mo nga Kaitiaki e mea ana matou i roto o te Pire nei kia whakaturia etahi tangata mahi tika hei kaitiaki, he mea whiriwhiri e nga Maori whai paanga hei ringa tango hei kai tuha i nga moni riihi kei pau nui nga moni i te mahi haereere na te Kai Tiaki o nga Rahui ki nga wahi katoa ki te tuku i nga moni paku paku ki ia tangata, ki ia tangata. E 40,000 eka nga whenua ngaherehere a ki te retia enei, ka tae pea ki te kotahi hereni me te hikipene mo te eka mo te tau, ara ka tae ki te £3,000, te moni hou hei hoatu ki nga Maori. Ki ta matou whakaaro tera e nuku atu te moni mo nga riihi; inaianei e tae ana ki £8,023, mo te tau, taro ake nei tae ai ki te £12,000. E 2,400 nga Maori kei roto i enei whenua, a he tokomaha nga tamariki. A ko nga whenua kua wehea hei kainga mo ratou e 40,000 eka, haunga te 40,000 eka ngaherehere kua korerotia i runga ake nei. Ki ta matou whakaaro tera e ora pai ratou i roto i te 40,000 eka. Engari e kore e whakaaetia kia tahuri etahi o ratou ki te riihi i etahi eka o te 40,000 e puritia nei hei kainga, hei mahinga kai ma ratou kia ora pai ai kia noho tika ai. Ka mutu nga tino ritenga o tenei Pire. E hara i te mea e penei ana taku kii, he Pire tino pai rawa atu tenei, kaore kau he he o roto, otiia e penei ana taku kupu, me titiro ngawari te Whare ki ona ritenga, a ka tangohia e au ia rarangi mei kore e whakapono nga mema Maori me nga tangata kua tukua mai e nga Maori o aua riihi hei mangai mo ratou, a tera ratou e whakapono he nui nga ora ka tau kia ratou i raro i taua Pire. Kua puta hoki nga kupu whakapai o nga Pakeha riihi i runga i ta ratou mohiotanga tera e mate rawa atu ratou mehemea kaore e mahia he ritenga hei whakamarie i nga raruraru kua pa nei kia ratou i roto i nga tau maha noa atu. E ata inoi ana ahau kia titiro pai kia whakaaro ngawari mai te Whare. Kei te mate nga Pakeha, kei te mate hoki nga Maori, a e mea ana ahau me pare tenei Pire ki tetahi Komiti whiriwhiri motuhake, ara ki te Komiti kua oti te whakaari i nga ingoa e te honore mema Maori o te Tai Rawhiti.

Te Roretana.—I te wa e tu ana ahau hei mema mo tenei Whare, taku mahi he titiro tupato ki te mahi takahi he i nga whaitaketanga a nga Maori ki enei rahui, a no toku korenga kia tu he mema i tera atu pootitanga ka paahitia tetabi ture patu kino i nga Maori, taua Ture kua kiia e te Hupirimi Kooti he tino he rawa atu. Kei te pai etahi ritenga o tenei Pire, a kei te kino etahi. He tino nui nga mana e hoatu ana ki te Kaitiaki e te Katoa, ma te tu mai o etahi apiha Maori whai take ki enei whenua hei hoa mahi tahi me te Kaitiaki, katahi ka pai. Pai atu ki au te parenga o tenei Pire ki tetahi Komiti e rangi me Komiti Huihui o nga Whare e rua katahi ka pai.

Taipua.—E Te Tumuaki. Taku mahi i roto i enei tau katoa kua pahure ake nei he whakatete tonu ki nga ture e mahia ana mo enei rahui e te Paremete. I te tau 1887. Ka kokiritia e au nga tini pitihana a nga Maori e tono ano kia tukua te mana whakahaere o enei whenua kia ratou me te inoi hoki kia pai nga ture e hanga ana mo a ratou whenua. I taua tau i homai e te Pirimia he Pire a no runga no te kupu whakaae a te Pirimia, tera ia e homai he Pire Poto a tera tau hei tuku mai kia matou te mana whakahaere o a matou whenua, heoi kihai au i tino whakatete ki taua Pire. A no te putanga o taua ture katahi ka tino raruraru rawa atu me te tino mate nui kua tau ki runga ki nga Maori. Rapu noa ana ratou i te ora me te tika. Nohea hoki e homai na reira ka haere ratou ki nga roia a whakaturia he keehi ki roto ki te Hupirimi Kooti a tau ana he tika ki te taha Maori. No te kitenga e nga Pakeha kua mate ratou katahi ka whakakaha mai kia hanga tenei Pire. E hara i te mea hei whakaora i nga Maori te take i mea ai ratou kia hanga he Ture. Mehemea i hanga nga page 20Maori i taua whakawakanga kore rawa tetahi tangata e tahuri ki te whakaora ia ratou. Ki toku mohio na te he o te whakahaere o te Kaitiaki tetahi take mate. Engari kua tu mai he apiha hou inaianei kei taua tari otiia kowai ka tohu kowai ka mohio tera e pai atu tana mahi i to te mea tuatahi? Ahakoa kua tu mai he Kaitiaki hou, kei te mau tonu nga ture tawhito. Ki taku kua roa rawa te waihotanga o enei whenua i raro i te whakahaere o te Kaitiaki, me tikanga hou rawa inaianei. Akuanei ka whanui haere pea te paanga o nga ritenga o tenei ture a kaore he mutunga mai. Te take i tu ake ahau ki te whakatete ki te Kawanatanga, no te paahitanga o ta ratou Pire ite tau 1886. I herea e ratou nga whenua nui whakaharahara a nga Maori i raro i taua ture, nga whenua e takoto pai ana, a nui atu toku wehi kei peratia te whakahaere i raro i tenei Pire ina paahitia. E whakawhetai atu ana ahau ki te Pirimia mo taua mahi pai iaia e haere ana kia kite kite i nga Maori no ratou enei rahai he kanohi he kanohi, kia korerorero ai ratou; a kua rongo ahau i oti he tikanga i taua whakakitenga. Erangi kua kite ahau i tenei ahua inaianei, ara e penei ana ko etahi o nga Maori kei te pai ki nga ritenga a te Kawanatanga, a tu tonu mai etahi o ratou hei Komihana whakahaere i raro i tenei Pire. Na e pupuri ana ahau i roto i toku ringaringa tetahi pitihana na nga tangata Maori kotahi rau a e mea ana kei te whakahe ratou ki tenei Pire. He tohu ra pea tenei kahore i papa tairite te whakaaro o nga Maori mo tenei mea. Kei te pai ahau kia parea tenei Pire ki tetahi Komiti Whiriwhiri kia taea ai te mahi i runga i te ngakau nui, whakaaro tahi. I ki te Pirimia he Pire pai rawa tenei. Ae pea. Kai pai pea i roto i te wa e tu ana tana Kawanatanga, muri iho kowai ka tohu. Pai atu ki au mehemea ka huia te Komiti o nga Whare e rua hei mahi i tenei Pire; ma te mahi huihui ka riro mai nga tino mema whai matauranga o tenei Whare, o te Kaunihera hoki. A hei te wa e noho ai taua Komiti, me tae atu ki reira nga tangata Maori e whai paanga ana ki enei whenua. Nga tangata e pai ana ki te Pire, nga tangata whakahe ranei ki reira whakapuaki ai a ratou whakaaro.

Ko KAPA.—Ruarua nei oku kupu ta te mea kua korero roa toku hoa te honore mema mo te Hauauru. Tenei nga tangata Maori tokorua kei Poneke nei e korero ana he Komihana raua, he tangata kua whakaturia hei whakahaere i tenei Pire me ta raua whakaatu mai he Pire pai rawa tenei otiia kaore au e mohio kai te tika. Kai te pewhea ranei tena kupu a raua. Heoi taku e mohio nei kanui nga pitihana whakahe kua tae mai kia Taipua. E meingatia ana kia parea tenei Pire ki tetahi Komiti Motuhake. E pai ana tena ritenga, ka kitea i kona mehemea e mana ana taua tokorua ki te kii ae he Pire pai, kua whakaaetia e nga Maori. I ngatini Pire e hanga ana e tenei Whare he take Pakeha anake te nuinga, otiia ko tenei e tino mea ana he Pire whakakore, whakatika i nga ture whakahaere mo nga Rahui o te Tai Hauauru, a nui atu toku pai kia ata tirohia nga rarangi kino e tino whakahengia ana e Te Reke, te mema mo Waikato. Ekore au e korero roa i te mea ka mahia tenei Piri i roto i tetahi Komiti Motuhake.

Tame Parata.—He kupu toru toru aku mo tenei Pire. E tika ana hoki kia korero ahau ta te mea i nga tau katoa e hanga ana he Pire mo enei whenua e penei tonu ana te rangi o taku korero, me paahi he ture pai rawa, tika rawa mo nga Maori. E hara i te mea ko toku hiahia e penei ana, me mahi te tika mo nga Maori anake, kahore e rangi mo ratou tahi ko a ratou Pakeha riihi ta te mea kua ahua whai paanga nga Pakeha ki enei whenua i raro i nga riihi me nga ture kua hanga e te Paremete Na i runga i taku whakarongo ki nga korero a nga honore mema kua whakapuaki nei i o ratou korero i mua ake nei, tera e puta he painga i raro i tenei Pire, e tau ai te tika me te ora ki nga tangata katoa. Nui atu te hari o toku ngakau mehemea ka tupono ki tena ahua waimarire. He nui nga Komiti Whiriwhiri i tu ki te rapu tikanga e pai ai te whakahaere i nga whenua Maori. Ko ahau tonu tetahi mema i mahi nui ai i roto i aua Komiti. A tu mai ana he page 21tangata Maori ki o matoa aroaro whakapuaki ai i a ratou whakaaro me a ratou hiahia. Ko taku e tino hiahia nei kia ata wehea he whenua nui hei oranga mo nga Maori; te take kua. pirangi nga Maori inaianei ki te whai i nga tapuae a o ratou hoa Pakeha ki te ngaki i te whenua. Ki te mahi paarmu me era mahi ata ahua, koia ahau i mea ai, kaua tatou e arai i tenei whakaaro rangatira a ratou. Whakapuaretia nga huarahi katoa o te ora, o te whai rawa, o te matauranga kia wawe ratou noho i runga i te ahua o te Pakeha, o te tika. Ko te mahi pai mo tenei Whare he whakawatea i nga huanui katoa mei kore e kake haere te iwi Maori, mei kore e whai i nga mahi ata ahua. E penei ana te tangi o taku korero ta te mea e mohio ana ahau kaore i te rite rawa nga whenua e watea ana hei nohoauga ma ratou. Na reiea me whakauru ki tenei Pire tetahi ritenga e taea ai te whakarite i etahi atu whenua ma nga Maori. Ko te mea tika, ki te mutu nga tau o tetahi riihi, ka hoki mai taua whenua ki te Kaitiaki, me tino rapu taua tangata mehemea e pai ana, e hiahia ana nga Maori kia riro ia ratou taua wahi hei oranga mo ratou, tetahi wahi ranei, a ko reira mohiotia me waiho kia ratou, me riihi tuarua ranei. Mehemea ka oti te hanga he Pire pai inaianei, me kati rawa te hoki hoki mai o nga tangata tohe ai kia whakakorea kia whakareketia ranei ta te mea ko te mahi he rawa atu ko te huhua o nga ture e paahitia ana hei raweke i nga whenua Maori. Na te mahi whakawiri o nga Pakeha i hanga ai etahi ture whakahouhou i enei tau kua hori ake nei. E hara i te mea e korero matapo ana ahau i tenei, kua kite pu ahau i nga Pakeha e haere mai ana ki te patipati ki te whakangahau i nga mema kia paahitia he ture motuhake e taka mai ai he painga kia ratou. A he raru te mutunga iho. Na e mea ana te Pirimia kia whakaturia he Kaitiaki mo nga hapu i raro i tenei Pire. Otiia kia tino tupato rawa te whiriwhiringa i aua Kaitiaki, i te mea kua kite tatou i te raruraru me te mate i pa ki nga Maori i raro i te mahi o nga Kaitiaki i whakaturia e te Kooti Whenua Maori, 1865. Me tupato rawa te Pirimia ki tenei i te mea he mate nui kua pa ki nga Maori i roto i taua mahi. Pai atu ahau kia tukua tenei Pire ki tetahi Komiti, me toku tautoko hoki i te kupu o te Tumuaki o tera taha (te Roreratana) kia mahi tatou i runga i te ngakau nui kia oti he Pire pai rawa.

Kanui nga mema i korero mo tenei Pire ka mutu a ratou korero ka tu te Pirimia ki te whakahoki i a ratou kupu, ki te whakamarama hoki. Motini ana kia Panuitia tuaruatia kia parea hoki ki tetehi Komiti whiriwhiri.

Whakaaetia ana e te Whare.