Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Mane te 3 o Oketopa, 1892. — Hone Ranana

Mane te 3 o Oketopa, 1892.
Hone Ranana.

Te Karimana.—Kahore e rnaha aku kupu hei apiti mo taku korero kua oti te perehi. E pai ana e marama ana nga kupu tohutohu mai a Te Miterehana, Ohorere ana ahau i te taenga ake o taua pitihana. He aha ra te take Kihai nga Maori i korero mai ki au i au e noho ana ki te Tiriti o Waitangi? Na kahore au i mohio e mahi ana a Ranana i runga i te mahi apiha o te Kawanatanga. Erangi i whakarite ano ahau i tetahi moni Kawanatanga hei utu ia Ranana mo taua mahi hoko i enei whenua. Heoi te mahi maku he titiro kia tae tika te moni utu ki nga Maori whaipaanga, a mehemea ka tirohia nga pukapuka ka kitea he nui rawa taku whakahaere tupato kia oti tika enei hoko. Na Ranana hoki i korero mai kua whakamana ia ki te hoko i aua whenua ki te Kawanatanga, ara a Motukaraka a Tapuae No. 4 a Te wharau A me B, Maungamaru me Kaitaia. E £50 te moni ka hoatu e te Kawanatanga mo Ranana mo taua whakahaere me te 8s. mo te eka o era whenua katoa me te 7s. 6d. mo Kaitaia. Heoi nga moni e utua e te Kawanatanga. He nui nga mahi whakahaere ki te whakarite kai titiro, kai pupuri mo te moni me nga tiiti katahi ka tukua atu te moni kia Mira. Kua pataia a Karaka J.P. I ata whakamaramatia nga pukapuka hoko ki nga Maori, i ata hoatu te moni katoa ki roto ki o ratou ringaringa, a i ata whakamaoritia e Kakarana nga tiiti. A kahore he tikanga ia te Kawanatanga mo te hoatutanga a nga Maori ki etahi wahi o a ratou moni ki awai ra.

Te Ritihana.—Katahi ka kitea te whakahaere tino kino tino raweke rawa atu, ara ko tenei mahi hoko whenua a Hone Ranana mo te Kawanatanga. Na tomatou Komiti i powhiri nga kaipitihana kia haere mai ki Poneke, na reira ka kitea nga tikanga katoa o tenei mahi. Naku i hanga tetahi ripoata whakahe mo Ranana, kore rawa i paingia, tangohia ana te mea i hanga e te Kere. Na te mea paku rawa nei i kitea tenei mahi tahae, ara na te tuhinga mai o tetahi wahine o Raiha Tamaho ki te Kawanatanga tono ai i tana moni, a no te tukunga atu i te moni mo tana hawhe hea i mohio ai nga Maori ko te moni tika mo ia hea e £217 10s. E tino kitea ana i roto o nga korero kore rawa nga Maori i mohio e utua ana ratou ki te 7s. 6d. mo te eka. Na ahakoa e ki mai ana a Karaka i ata whakamaramatia nga tiiti me nga pukapuka ki ia tangata e ki tonu ana mai taua tangata, kore rawa ia e mohio ana ki te reo Maori. page 51Kati me pewhea e mohio ai ia ki te tika o te mahi o te kaiwhakamaori. E tino mohio ana ahau, kore rawa nga Maori i mohio e 7s. 6d. te utu e hoatu ana kia ratou mo taua whenua, erangi e 4s. 6d. anake.

Ta Teone Hooro.—E pouri ana ahau i te mea kua pa he ingoa kino ki te honore o te Koroni. E tino mohiotia ana kua pa he mate ki nga Maori, kua whakawaia ratou a kahore te Kawanatanga e mea ana kia kori kori i runga i tenei hara. Me mahara hoki ratou, ko ratou nga kai tiaki o nga Maori. I whakawaia ano e Ranana te Minita Maori a tahuri ana taua tangata ki te whanako kino ki te tinihanga ki te muru i te moni a nga Maori i runga i te whakama kore a me hanga he tikanga maro hei whiu iaia mo tana mahi kino.

Te Hutana.—Na te korero o Te Kere kia whiua etahi o nga kai pitihana mo te korero teka i tu ake ai ahau ki te whakapuaki kupu. E tino mohio ana ahau he korero pono rawa te korero a aua tangata tokotoru. E pouri ana ahau i te mea kahore i whakaaetia e te Komiti te ripoata i hanga e Te Ritihana. Ki toku mohio i tino tinihangatia nga Maori a tahaetia ana tetahi wahi nui o a ratou moni. Na kua whakahua a Te Miterehana i te ingoa o tetahi rangatira ara o Timoti Puhipi. A e mohio ana ahau ki aia, he tino tangata korero pono, mahi tika aia a he kaumatua rangatira no tona iwi, a e koa ana ahau ki te whakaatu ki te Whare he hoa noku taua kaumutua pai. Kaua e whakahe ki te Minita Maori, erangi me tupato rawa te Kawanatanga kia kaua he he penei e ara ake a muri nei.

Te Kapa.—E mea ana ahau ekore e tika kia wahangu ahau inaianei no te mea no toku iwi ano nga tangata e whai take ana ki enei whenua a ko te Pakeha nana enei mahi he Pakeha e noho ana i to matou takiwa. I whakaaro ahau i te tuatahi kahore he taumahatanga i tau ki runga i te Kawanatanga i runga i te mea i ata whakaatu auo ratou i te maha o nga moni e utua ana mo ia hea. Akuanei i muri iho i te kitenga a Hone Ranana i te Kawanatanga i Poneke ka hoki mai ia ki Hokianga ka ki ia ki nga Maori kahore e ahei e te Kawanatanga te homai i nga utu kia neke ake i te wha hereni me te hikipene i te eka me tana mohio ano kei te pai te Kawanatanga ki te homai kia whitu hereni me te hikipene mo te eka. Ko te he tuatahi ko tona whakaaetanga e te Kawanatanga hei komihana hoko whenua. Ko tona he tuarua ko tana tuhituhinga i tetahi pukapuka whakamana i aia hei kaiwhakahaere mo nga Maori kia ahei ai ia te whanako i etahi o nga moni hoko o aua whenua. Kihai nga Maori i mohio kua neke ake nga utu i te wha hereni me te hikipene. No muri iho ka ki mai ia ki nga Maori ka whakaneke ake e ia te utu kia kotahi hikipene mo te eka kihai hoki nga Maori i mahara tera e neke ake nga utu mo aua whenua, akuanei i runga i ta ratou whakaaro kua pumau te utu a te Kawanatanga ki te wha hereni me te hikipene mo te eka ka hainatia e ratou te tiiti, kahore hoki i mohio kei te neke ake nga moni e utua ana e te Kawanatanga. Ki taku whakaaro ko te huarahi tika ma taua Pakeha i mua i muri iho ranei o te whakahaerenga i nga tikanga. Me tono e ia kia homai nga moni topu mana mo tana mahi a e tino mohio ana ahau kua whakaae nga Maori ki tana tono. Mehemea i pera ia, ka ki tonu ahau e mahi tika ana ia a kua kore taua raruraru e tae mai ki te aroaro o tenei Whare. I pataia atu ano ki taua Pakeha i te aroaro o te Komoti Mo Nga Mea Maori mehemea i tino kiia e ia pera me nga korero i roto i te kirimene me hoatu kia toru hereni i te eka hei utu mo tana mahi a ki mai ana ia kihai i huia mai aua moni. I kaha ano nga korero a te Minita Maori mo runga i tenei take na kihai nga Maori i whai kupu ki aia i tona kitenga i a ratou i te hui mo te Tiriti o Waitangi. Erangi me ki ake ahau kihai nga Maori i huihui ki taua hui ki te korero mo runga i tenei take. Ko tetahi mea hoki kihai nga Maori i mohio i reira i te maha o nga utu kua utua e te Kawanatanga mo te whenua. No te 14 no te 16 ranei o nga ra o Aperira i tae ai te Minita ki te hui a no te 28 of nga ra o Aperira i tae mai ai te pukupuka a te tari hoko whenua Maori e whakaatu mai ana i nga utu kua utua e te Kawanatanga mo te whenua. No reira. kihai i ahei i nga Maori te whai kupu ki te Minita Maori page 52i te wa e kiia nei e ia. I tono nga Maori kia te Ranana kia whakina mai e ia te maha o nga moni, kihai ratou i tono ki te Minita Maori. I hiahia ratou kia patai tonu atu kia Ranana. I reira ano ia i te tunga o te hui i Waitangi a i mohio ano ia i haere te tamaiti a Raiha me tetahi atu Maori kia korero kia te Ranana mo runga i ana moni. I kiia mai e nga Maori kua tae ratou kia kite i a te Ranana kia korero mo runga i aua moni, a ko te tukunga iho o aua korero ka kite ratou tera ano etahi moni ma ratou kihai ano i utua mai. Na te tama a Raiha i korero ki etahi atu Maori i haere ai ratou ki te patai kia Ranana no reira ka ki mai a te. Ranana ka tuhituhi ia kia Hamuera Ieti kia whakaputaina mai nga moni a Raiha, ka haere tahi a Ranana me nga Maori tokorua ki a te Ieti ki te tono i aua moni, no te taenga atu ka ki mai a te Ieti kahore aua moni. Kua ki mai ano a Ranana i mua atu ki nga Maori kua utua e ia etahi o nga moni kia Ieti no konei ka riri a te Ieti ka ki na tenei tangata kino na te Ranana i puta katoa ai enei raruraru i te tuatahi. Na nga Maori ano i utu nga moni e £200 pauna kia te Iete hei whakaea i a ratou nama i aia he mea kohikohi e ratou i roto i nga moni hoko o Kaitaia Poraka. E whakahua ana ahau ki enei take rawaho i nga take i te aroaro o te Whare no te mea ki taku whakaaro kei te tiakina nga korero i tuhituhia kahore i maha nga take i roto i aua korero i mohio ai ahau no te mea he mea tuhituhi Pakeha nga korero erangi e hiahia ana ahau ki te whakaatu ki te Whare i te he o etahi o nga korero a Ranana, ko aua korero ko tana i ki nei i ki atu ia ki te Kawanatanga na nga Maori ia i whakatu hei kaiwhakahaere mo ratou i te tuatahi noa atu. Ki taku whakaaro he tino korero teka tenei nana no te mea no te rangi tonu i haina ai nga Maori i te tiiti i haina ai nga Maori i te pukapuka kirimene whakatu i aia hei kaiwhakahaere mo ratou. Mehemea e kitea ana he tika i hainatia e ratou te kirimene i te ra i ki ai ia i mua atu ranei i te ra i ki ai ia i whakaturia ia ka tahi ka rereke te ahua. Ko taku i hiahia ai me ata whiriwhiri marire tenei mea e te Whare no te mea ekore e tika kia kaua he whiu mo enei he, no te mea mehemea ka peneitia ka titiro whakahe nga Maori ki etahi hoko whenua a muri ake nei. E whakaaro ana ahau me kaua te Minita Maori e whakahoa ki te huna i nga mahi he a tenei Pakeha. Mehemea kahore tatou e whakahe ki enei mahi tera ano pea e whakaturia tenei tangata hei kaihoko whenua ma te Kawanatanga, erangi ia ki taku whakaaro ekore nga Maori a muri ake nei e whakarongo Ki tenei tangata ekore ano hoki ratou e hoko i a ratou whenua ki aia. Heoi nga tangata e whakaturia a muri ake nei ko nga tangata hono ko nga tangata tika. E tina mohio ana ahau mehemea i mohio nga Maori e homai ana e te Kawanatanga te 7s. 6d. mo te eka a kia toru hereni ma Ranana e kore ratou e whakaae ki te hoko. E hiahia ana ahau ki te korero ki te Whare i te patai 56 i patai ra a Herewini te Toko kia Ranana. I ki koe ara a te Ranana kihai koe i huna e homai ana e te Kawanatanga te 7s. 6d. mo te eka mo taua poraka: e tika ana ranei tenei? I ki ahau ahau i huna. I huna ano ahau i te 7s. 6d. erangi i ki atu ano ahau ki nga tangata nona te whenua tera e nui toku whiwhi i runga i taua hoko koina tonu te utu mai e Ranana i te patai a Herewini. Mehemea e roa rawa ana taku korero ki te Whare e whakaroa ana ahau no te mea e whakaaro ana ahau kua whakaorangia a Ranana e te Komiti kei tau tetahi he ki aia, a i te mea tera e whakaarohia he moumou korero i enei korero ka tuku ahau i tenei menemana ara. E hiahia ana tenei Whare ki te ki me hohoro tonu te tono e te Kawanatanga kia Ranana kia whakahokia mai e ia nga moni e £782 ko nga moni hoki tenei i tangohia hetia e Ranana i runga i te hokonga i Kaitaia Poraka.

Timi Kara.—Kahore ahau e kite i te pai o te menemana no te mea mehemea e titiro ana nga mema i te ripoata tera ratou e kite e tuku ana taua ripoata i te mana ki te Kawanatanga ki te whakahaere i tetahi tikanga i pai ai ratou hei whakahoa ki nga Maori kia kawea taua keehi ki te aroaro o tetahi Kooti. Ko te menemana e mea ana me whakapuaki e nga mema o ratou whakaaro Kia tahuri te Kawanatanga kia tonoa a Ra-page 53nana kia whakahokia mai aua moni. Otira ko te mea tuatahi tera ranei te rangatira na e ahei te ki mai me puta he tono ma te Kawanatanga kia Ranana kia whakahokia mai aua moni? He mea ke tena ma te Kooti e mahi. E pehea ana nga korero a te ripoata a te Komiti kua tuhia nei? E penei ana taua ripoata. E whakaaro anano te Komiti mehemea e whakaaro ana nga kai-pitihana mehemea kihai i tika te mahi a Ranana i runga i te kirimene i hanga ki waenga i a ratou ko te mea tika me kawe i taua keehi ki te Kooti i mua o ta ratou pitihanatanga ki te Paremete a no te mea e whakaarohia ana ko te huarahi tika tera ara mehemea e tika ana nga korero kua tau tetahi mate nui ki runga i nga kai-pitihana me tono te Kawanatanga kia awhina i nga kai-pitihana kia ahei ai nga kai-pitihana te kawe i ta ratou keehi ki te aroaro o tetahi Kooti. Akuanei e pehea ana te rereke o enea tono. Ko te tuatahi ko te Whare e whakaaro ana me tono e te Kawanatanga i a Ranana Kia whakahokia mai aua moni, a ko tetahi he tohutohu ki te Kawanatanga kia awhina te Kawanatanga i nga Maori kia ahei ai nga kaipitihana te kawe i ta ratou keehi ki te aroaro o tetahi Kooti. Ka mea tetahi mema. Ehara tena i te tohutohu a te Whare.

Timi Kara.—Ae koia ano tena ara mehemea ka tango te Whare i te ripoata a te Komiti. Ka oho ake tetahi mema ka mea kahore ano tena kia motinitia e koutou.

Timi Kara. —Ka tukuna ki te Kawanatanga. Tera te tangata e mahara i muri iho i te rongonga ki enei korero mo runga i tenei take kei te nui te rereke o nga tikanga i waenga nui o te ripoata a te Komiti me tera i tuhituhia e te mema mo Mataura, otira ka ahei e ahau te whakaatu kahore kau he rereketanga e waenganui o aua ripoata. I muri iho i te whakarerenga i nga take e mau ana i roto i te ripoata a te mema mo Mataura me te ripoata a te Komiti e ahua rite tonu ana taua ripoata ki te ripoata a te Komiti. Ka haere aku korero inaianei i runga i te ripoata i hanga. E penei ana nga korero o taua ripoata.

E rite tonu ana te whakaaro o nga mema katoa o te Komiti he nui te mate kua tau ki runga ki nga Maori whai take ki aua whenua i runga i taua hoko i runga hoki i te he o nga mahi a Ranana i aia e whakahaere ana i te hoko o aua whenua ki waenga i nga Maori me te Kawanatanga, a kihai hoki i tika te mahi a etahi atu o nga Pakeha i pa ki taua hoko, a he mea tika kia uiuia te mahi a aua tangata e te Kawanatanga. A me uiui hoki e te Kawanatanga nga huarahi o te ture kia ahei ai te tono i a Ranana kia whakahokia mai ki nga Maori no ratou aua whenua nga moni i tahaetia e ia i a ratou kia ahei ai ratou te whiwhi ki te ora e inoitia nei e ratou.

E penei ana nga korero i roto i te ripoata i hanga e te Komiti.

"E whakaaro anano hoki te Komiti mehemea i whakaaro nga kai-pitihana kihai i mana i a Ranana nga korero o roto i te kirimene i hanga ki waenga i a ratou ko te mea tika ma nga kai-pitihana he kawe i ta ratou keehi ki te Kooti i mua o te pitihanatanga mai ki te Paremete a no te mea e whakaarohia ana he mea tika mei peratia ara mehemea e tika ana aua korero kua tau tetahi mate nui ki runga i nga kai-pitihana a na konei i mahara ai te Komiti me tono i te Kawanatanga kia ata whiriwhiria te mate o nga kai-pitihana kia ahei ai te tuku e tetahi ora e ahei ai ratou te kawe i taua keehi ki te aroaro o te Kooti."

"E tono anano hoki te Komiti i te Kawanatanga kia ata whiriwhiria e te Kawanatanga te ahua o nga mahi a nga Apiha i runga i ta ratou mahi mo runga i te hoko o aua whenua."

I ahua rite tonu nga ripoata e rua. I runga i te mea kua korerotia te ripoata a te Komiti me ta ratou i whakahau ai i roto i taua ripoata mo runga i tenei ara me tono i te Kawanatanga kia tukuna tetahi ora ki nga Maori kia ahei ai ratou te kawe i ta ratou keehi ki te Kooti. Ki taku whakaaro he iti nei te rereketanga o tetahi ripoata i e tetahi e penei ai te whakarau i nga korero kua korerotia nei i roto i tenei Whare. Kahore hoki e taea te tautohe i nga take i korerotia i roto i te Komiti. I ata tuhituhia hoki nga korero katoa a iperehitia hoki a kei te aroaro o nga mema katoa o te Whare aua korero a ka taea e ratou te titiro me ta ratou whakatau i runga i aua korero ekore hoki e ruarua te whakaaro he page 54mahi he taua mahi a Ranana. A tera hoki e whakaae nga mema katoa ko te tangata i tino nui tona he i runga i taua hoko ko Ranana a ko nga tangata i mate ko nga Maori. Na ahakoa te tika o tenei me te whakaae ano hoki kihai i tau ma te Kawanatanga e awhina tenei mate. E taea e te Komiti te aha a Ranana? Tera ranei e taea e te Komiti te poka ke i nga korero i roto i te ripoata? Ki taku whakaaro ekore e taea. Ma tewhea ture e taea ai e te Kawanatanga te tono i a te Ranana kia whakahokia mai aua moni. Me hamene ranei te Kawanatanga i a te Ranana? Kei waenganui tonu tenei keehi i a te Ranana me nga Maori, a ko taku ki tenei i tau te mate ki runga i nga Maori i runga i nga mahi whakawai a Ranana. I whakaae ano te Komiti he mea tika kia awhina te Kawanatanga i nga Maori Kia ahei ai ratou te kawe i taua keehi ki te aroaro o te Kooti. Kei whea he mana i ko atu i tena. Ka taea ano e nga Maori te hamene i a te Ranana, ka taea ano tena e ratou no te mea ko ratou te hunga whai take, heoi ma te Kawanatanga e awhina i a ratou. Tena pea e taea te ki ka ahei ano e te Kawanatanga te tuku i etahi moni ki roto i te pukapuka moni te whakahau roia ranei mo nga Maori te whakahaere ranei i runga i tetahi atu huarahi. Erangi ia ki taku titiro iho ekore e tino kaha te ki me pera. Otira mehemea e ki ana te Kawanatanga ka awhina ratou i nga Maori me makona te Whare ki tena. Na konei ahau e ki ai kihai te menemana i motinitia e taku hoa mema i tautoko i tenei keehi, no te mea kei roto tonu taua menemana i te ripoata a ka taea noatia nga tikanga o taua menemana te whakahaere e te Kawanatanga ara te whakahaere ano i runga i te ripoata. Ekore ahau e whai kupu mo runga i nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti. Waiho ena kia takoto ana. Tenei ano ia tetahi take e tika ana kia whakahoki kupu ahau ara mo runga i nga korero i korero ai etahi o nga mema ara mo ta ratou ki e whakahoahoa ana nga korero o te ripoata ki a Ranana ko te Kawanatanga ranei e mea ana ko ratou hei piringa mo Ranana. Kahore ahau e kite kei te peratia a te Ranana i ko atu i te ripoata i tonoa kia whakamana.

Ko M. J. S. Mekenehi.—I ki ko te Kawanatanga te hunga e meatia ana kia kaua e whakahengia.

Timi Kara.—Kua mea nga taha e rua o te Whare kahore he taunga o te taumahatanga ki runga i te Kawanatanga. I whakaaetia ano tena i roto i te Komiti, a kua pera ano hoki te whakaaro o etahi i roto i te Whare. Kua marama mai hoki e te Whare te ki kahore he he o te Kawanatanga.

Tetahi Mema.—Kahore tena i tika.

Ko M. J. S. Mekenehi.—Kahore tena i whakaaetia.

Timi Kara. — Kahore rawa tetahi tino kupu whakapae i whakaekea ki runga i nga Minita a kihai ano hoki a Ranana i whakarurua i raro i tetahi ripoata poka ke i tetahi, no te mea i mea te ripoata i mauria mai e te Komiti ki ta ratou whakaaro e tika tonu ana nga korero a nga Maori a kihai i tika nga mahi a Ranana ki nga Maori a i tono ano hoki te Komiti i te Kawanatanga kia awhina nga Maori i te kawe i taua keehi ki te Kooti. Na kahore e tika kia kiia mai kua mea te Kawanatanga ko ratou hei piringa mo Ranana. Ehara taku i te whakahaere i nga take katoa o taua keehi kahore i ruarua nga whakaaro mo tena. Kotahi nei ia taku i mohio ai ekore rawa a Ranana e whakahaua e te Kawanatanga kia hoko whenua a muri ake nei. Ko te mea tika me pana atu nga apiha i urn ki tenei mahi ara me tango te raihana a te kaiwhakamaori no te mea i kitea i runga i ana korero i roto i te Komiti kihai i tika tana mahi. I pehea ianei ana korero i roto i te Komiti? I ki ia i whakamaoritia e ia te Tiiti ki nga tangata tokotoru a i muri iho ahua mangere ana ia a kihai i whakamaoritia ki etahi. Na he take tena e tika ai kia tangohia e te Kawanatanga tanaraihana. He aha hoki te take i raihanatia ai te tangata? E raihanatia ana te tangata kia marama ai tana mahi ki te katoa ara ka tika tonu tana mahi i nga wa katoa ki waenga i tetahi taha me tetahi taha. Na i te mea kihai i pera ia ekore te tangata e whakawhirinaki atu ki aia. Tera ano hoki etahi pukapuka e whakaatu ana i nga tikanga hei huarahi mahi ma nga kaiwhakamaori i runga i te ture a ki te kore e tika te mahi a te page 55kaiwhakamaori a ki te kore e whai i runga i nga tikanga o taua ture heoi ano he whakaaro ma taua kaiwhakamaori i muri iho ka tangohia tana raihana i aia. Ki te kors hoki e peratia te tikanga ko wai ka mohio e mahi tika ana te kaiwhakamaori e tinihanga ana ranei. Ki taku whakaaro i te mangere te Kaitiaki o te Poutapeta a te Mira ki te mahi i nga mahi i tukuna ki aia kia mahia. A e tika ana kia riria ia. Ko tetahi hoki me pana te Hei P. nana i titiro te hainatanga i nga Tiiti. A ko te Ranana me whiu ia i runga i nga tikanga o te ture.

Timi Kara.—E hiahia ana ahau ki te whakamarama atu he maha nga whakahuatanga a Ta Teone Hooro ki nga Minita tokorua mo te pootitanga i runga i tetahi huarahi i roto i tenei Komiti me te kaha o ana kupu mo nga tikanga o ta raua pooti ara he ki nana kihai ahau i uru ki te whakarereketanga o te ripoata i tona ahua e mau nei. E hiahia ana ahau ki te whakamarama atu he tika tonu nga take i korerotia e Ta Teone Hooro. I te tukunga tuatahi mai o te ripoata i pooti ahau i reira i hua hoki ahau tera e taea e ahau te whakarereke te whakauru ranei i tetahi menemana ki roto i taua ripoata. I pooti ano ahau mo runga i taua ripoata me taku mahara ake ano e whai mana ano ahau ki te whakauru menemana i tena ahua i pai ai ahau, otira kihai i whakaaetia, no reira i patai atu ai ahau mehemea ka taea e ahau te apiti mai i etahi kupu ki taua ripoata, a i runga i te kinga mai ka taea ano whakaurua ana e ahau ko enei kupu ka korerotia e te mema na.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i tenei take no te mea he mema ahau no te Komiti mo nga Mea Maori. E kore e whakaroaina aku korero mo nga kupu i roto i te ripoata ki nga korero ranei i korerotia ki te aroaro o te Komiti. Ko te tino take i matika ai ahau ki te korero he whakahoki kupu mo runga i nga korero a Ta Teone Hooro mo runga i nga pooti a etahi mema i roto i te Komiti. Kua nui nga korero a te Whare mo nga utu i utua mo te whenua me nga mahi a taua tangata a Ranana me etahi atu tipi take mo runga i taua keehi. Na i te mea ekore ahau e whakapuaki kupu mo runga i aua take, heoi taku e whakapuaki kupu ai mo runga i te ripoata i tukuna mai ki te aroaro o te Komiti a i whakaaetia hoki e taua Komiti. E rua nga ripoata i tukuna mai ki te aroaro o te Komiti kia whiriwhiria. Ko tetahi ko te ripoata i hanga e te mema mo Mataura a ko tetahi ko te ripoata i hanga e te mema mo te Tai Rawhiti. Na i te mea kua motini te mema mo te Tai Rawhiti kia whakaurua tetahi menemana ki te ripoata e takoto nei i o tatou aroaro, pootitia ana taua menemana, a i te mananga o taua menemana heoi kihai i taea te whai kupu i muri iho. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare i tautoko ahau i taua menemana no te mea kahore tetahi atu mema o te Komiti i whai ngoi ki te tautoko. I rongo ahau ki etahi korero e ki ana i te whakahau te wepu a te Kawanatanga kia tokomaha nga mema o te taha Kawanatanga ki runga i taua Komiti. Erangi me ki ake ahau kihai taua wepu a te Kawanatanga i pa mai ki ahau mo runga i taua take erangi i pooti tonu ahau i runga i oku whakaaro ake ano, no reira kahore he take kia pera ai nga korero a Ta Teone Hooro ara he mea whakahau ahau e te wepu a te Kawanatanga kia pooti mo te taha Kawanatanga. I ki hoki taua mema e takahi ana ahau i nga Maori. E hiahia ana ahau ki te ki atu ki te Whare i pooti pono ahau i runga ano hoki i taku i mahara ai he tika. A i pooti pera hoki ahau no te mea i tino mohio ahau i hoatu tonu nga moni ki nga ringaringa o nga Maori a na ratou ano i hoatu ki nga ringaringa o Ranana a no ratou ano te kuare kia tukuna kia mamingatia ratou e Ranana. Heoi toku pouri ko te kahore i puritia e aua Maori a ratou moni i hoatu e te Kawanatanga. Ekore ahau e whakaroa i te Whare no te mea tena pea etahi mema kei te hiahia ki te whakapuaki i o ratou whakaaro. E tino pouri ana ahau ki nga korero a Ta Teone Hooro te mahara ia nana tonu i tau ai etahi mate nui ki nga Maori o te Waipounamu. E whakahua ana a ahau ki te Ture Whakamana o te hoko a Ngaitahu ki te Tiiti ranei a te Keepa o te tau 1868. Na taua mema hoki i haina i taua Tiiti i mana ai kahore ano page 56hoki ia i whai mana ki te haina i taua tiiti a muri iho ka tukuna mai ki te Whare kia whakamana. E toru tekau nga miriona eka i riro atu a nga Maori mo te utu iti noa iho a taea noatia tenei wa kahore ano tetahi ora i tukuna ki nga Maori e tenei Whare e te Kawanatana ranei. Ka mutu aku korero mo runga i tena take erangi ka korero ano ahau mo taua take ki te aroaro o te Whare. E tino koa ana ahau i te mea kua whakaae te Kawanatanga ki te menemana a te mema Maori mo te taha whakararo. Ko taku i hiahia ai kia tino whiriwhiria e te Kawanatanga taua take a ki te kitea e ratou he mea tika kia tangohia te raihana a te kaiwhakamaori me tango me te whiu ano i era Apiha i runga ano i o ratou hara me te whiu ano hoki i a te Ranana mehemea e kitea ana e ratou he mea tika kia peratia. Kua mate nga Maori kua mate ano hoki te Koroni. I mate nga Maori i runga i nga mahi tinihanga a te Ranana. E pouri ana ahau i te tupunga ake o tenei hara ki waenganui i te Kawanatanga me nga Maori i runga i nga mahi tinihanga a taua tangata a Ranana.

Te Ritihana. — Heoi nei taku i hiahia ai ki te ki ko nga korero i korero ai Ta Teone Hooro mo te mema kua korero i muri nei e ahua tika tonu ana. I te hiahia ano ahua ki te whakapuaki i etahi kupu mo taua mema erangi kotahi tonu taku kupu inaianei a e hiahia ana ahau kia rongo era atu o nga mema Maori. Ko taku kupu tenei i whakahoa a Tame Parata ki nga Maori i roto i te Komiti a muri iho ka pooti ki te taha kia Ranana heoi ano aku korero.

Taipua.—I te Komiti mo nga Mea Maori ano ahau i te korerotanga o tenei pitihana. He maha nga ra i whiriwhiria ai taua pitihana me te whakarongo ki nga korero a i tino uiuia katoatia hoki nga take. I kite ano ahau i te tuatahi he take nui taua take no reira ka tuhituhia nga korero katoa. He maha nga ra i muri iho ka tahi ka hanga he ripoata e te mema mo Mataura hei whiriwhiri ma te Komiti. Akuanei i runga i te mea e taiapohia ana taua mea e te maha o nga raruraru ka mahara he ripoata kau ano taua ripoata hei tautoko i nga mema ki te kimi i te mea tika mo runga i taua keehi. Ko taku e hiahia ai kia whai kupu nga mema katoa o te Komiti kia rongo atu ki a ratou whakaaro kia pai ai te tuku i te ripoata. I hiahia ahau kia whiriwhiria nga korero katoa i korerotia ki te aroaro o te Komiti a. ma nga mema katoa e tuku i te ripoata. Na kihai e tukuna te ripoata i hanga e te Mema mo te Tai Rawhiti ki te Komiti i mua o te puaretanga o te Komiti i runga i te ra i tukua mai ai e taua mema taua ripoata i roto i tona pakete. Erangi kua hanga noatia ake taua ripoata. Kahore kau he korero mo runga i taua ripoata i roto i te Komiti erangi i whakataua tonutia hei muru i nga hara o Ranana. I roto i tenei menemana i riria nga Maori mo te pitihanatanga ki te Paremete. I ki atu ki a ratou ko te huarahi tika me hamene i a Ranana ki te aroaro o tetahi Kooti o te Koroni I konei ka tu te mema Maori mo te Waipounamu nana i tautoko te menemana a pahitia ana kahore matou i whai takiwa hei korero i nga tikanga no te mea i meatia kia pootitia tonutia a riro ake i te taha Kawanatanga te menemana. Ki taku titiro iho o te tuatahi mai ano i te awhina te Kawanatanga i Ranana a he nui to ratou aroha ki aia. I te mea e mea ana te mema Maori o te Kawanatanga ki te apiti mai i etahi kupu ki te menemana ka araia e te mema mo te Tai Rawhiti me te ki atu ekore e tika kia apitia etahi kupu ki te menemana no te mea kua pahitia te menemana a ki te tohe ia tera e kiia e te Komiti e he ana tana mahi. Ki taku titiro iho i he rawa nga mahi a te Komiti i runga i era atu mahinga a te Komiti. I ki ano ahau i reira ekore taua take e mutu i reira. A i te mea i peratia te pahitanga o te menemana tera e nui te korero tanga mo taua take i roto i te Whare a kua tika tonu taku kupu. Kihai i rite nga kupu i roto i te ripoata ki taku i pai ai. I mahara me atu whakaatu marire i te hara o ia Apiha i pa ki taua hoko. I mahara ano hoki ahau me tango te raihana o te kaiwhakamaori, a me whiu ano hoki te rangatira o te Poutapeta mo tana mahi. He mahi ke ano hoki ta tetahi i tetahi a me whiu. I runga ano i te hara o ia Apiha. Ko taku i hiahia ai kia whiua me whiu aua tangata katoa e te Kawanatanga haunga te kaiwhaka-page 57maori me te rangatira o te Poutapeta erangi te tangata ano hoki i nui rawa tona hara ara a te Ranana me te kore e tuku i aia a muri ake nei kia mahi i tetahi mahi Kawanatanga. Tenei ake ano hoki tetahi kaiwhakamaori i hiahia ai ahau ki te whakahua ko taua tangata ko Wiremu.

Te Tumuaki.—Kahore e tika kia whakahuatia tetahi keehi i waho atu o tenei.

He maha rawa nga mema i korero mo tenei putake—pau atu te ono haora. Katahi ka tu a.

TE Miterehana ka whakahoki i a ratou kupu a ka whakaaetia te motini a Te Kapa.

Hiki ana te whare i te 1 o nga haora o te po.