Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 27 o Hepetema, 1892

page 44

Turei, te 27 o Hepetema, 1892.

Rongoa Mo Nga Maori.

Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka tahuri ia ki te arai i nga mate e pa ana ki nga Maori o te Tai Rawhiti o Aotearoa i waenga i nga Maori kua toru nei nga tau e pangia ana e te mate nga taitamariki. Kua tae mai nga ripoata o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori me etahi atu me te whakaatu mai he maha nga tangata o taua hunga kua mate e ki ana i tae ki te kotahi rau nga tangata kua mate a ko te nuianga o aua tangata i mate e noho ana ki nga wahi kahore rawa e taea te tiki rongoa. Mehemea e tika ana enei korero he take tika tenei hei whakahau i te Kawanatanga kia uiuia nga tikanga kia ahei ai te arai i aua mate a muri ake nei.

Mekenehi.—Kei te hiahia te Kawanatanga ki te uiui i nga tikanga i pera ai te pa o nga mate ki nga Maori o era takiwa. Kua kiia mai hoki e te tari tiaki i era mea i te tuku tonu ratou i te rongoa ki nga kaiwhakaako o nga kura i era tikiwa hei tuku noa atu ki nga Maori. No muri nei ka tukuna atu he takuta ki reira mo nga Maori a e utua ana ia e Tari Maori. I te panga mai o te piwa i mua ake nei i whakahaua e te Tari Maori kia tukuna atu he rongoa mo taua takiwa, a mehemea ka taea e te Kawanatanga te awhina atu ano ka pai ratou ki te pera.

Whenua Maori Ite Waipounamu.

Tame PArata.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori mehemea ka tukua mai e ia he Pire poto inaianei kia ahei ai te whakapnta i nga tiwhikete mo nga whenua i whakawakia e te Kooti Whenua Maori i te tau 1887 i te Waipounamu? I te mea kua tau te whakaaro o te Kawanatanga kia whakarerea te Pire Kooti Whenua Maori he mea tika kia tukua tetahi mana e te Paramete ki te Kooti Whenua Maori hei whakaoti i nga whakataunga a te Kooti i tukua e Tiati Make i te Waipounamu i te tau 1887. E whakahua ana ahau ki te poraka whenua i wawahia ki waenga i nga tangata whai take me nga ruri, erangi i runga i etahi he o te Ture Kooti kahore i ahei te tuku i nga tiwhikete. He mea nui tenei ki nga Maori e whai take ana, a ki te kore e tukuna tetahi mana e ahei ai te tuku i enei tiwhikete ka mau tonu te raruraru ki runga i enei whenua. Ka wha nga tau i muri iho i te wehewehenga a te Kooti a kahore ano i taea te tuku i nga tiwhikete taea noatia tenei wa.

Mekenehi.—Kua tukuna tenei patai kia Tiati Make kia tino rongo atu i aia. Ki taku mohio ekore e ahei te hanga ture e tenui Paremete, erangi kua pena te whakahaerenga o nga tikanga e ahei ai te Kawanatanga te rongo ki nga tikanga a tenei Paremete e haere ake nei e ahei ai hoki te hanga i tetahi ture hei whakaoti i taua take.

Pire Maina.

Taipua.—Kihai ano i ata takoto nga tikanga ki waenga i a maua ko te Minita mo runga i tenei Pire. I te whakahaere nga mema Maori me te Minita i te karangatanga i nga mahi mo te ra a kihai i oti a matou korero. Ko tenei ka tono ahau ki te Minita kia nukuhia te korero mo tenei Pire mo apopo kia ahei ai matou me ia te huihui kia tino korerotia nga tikanga o taua Pire, ekore hoki e roa te korerotanga a ma konei hoki e tino oti ai. Ko ta nga Maori i whai kupu ai ko te whakarereke tonu o te hanga i nga ture i roto i ia Paremete.

Te Hetana.—Ki taku whakaaro kihai i tino tika te tono a te mema na heoi nei hoki te rereke kai te rarangi kotahi a kua kiia atu e ahau ki te mema na mehemea e hiahiatia ana ka ahei te whakauru i te menemana i te taenga ki te Kaunihera.

Tama Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita mo nga Maina mehemea ka whakaurua he menemana ki roto i tenei rarangi a muri iho nei.

Te Hetana.—Kua oti ake i ahau te ki ka whakaurua he menemana mehemea e hiahiatia ana kia whakaurua.

Taipua.—I runga i te whakaae a te Whare tukuna ana ia kia korero a peneiana nga korero. E mea ana ahau he mea tika kia whakaatu ahau ki te Whare i te take i whakahe ai nga Maori ki tenei whakarereketanga i tenei ture. I raro i te Ture i pahitia i te tau kua hori nei kahore a matou kupu no te mea i ki taua Ture me hanga he kirimene i page 45te tuatahi ki waenganui i te Kawanatanga me nga Maori whai take ki tetahi poraka whenua i mua i te tangohanga a te Kawanatanga a i meatia ano hoki me whai takiwa ano nga Maori hei whiriwhiri i nga utu me nga tikanga e tukuna ai te whenua. I mea te Ture o te tau kua hori nei me utu nga whenua kia rite ki te 10/ hereni mo te eka, na inaianei kua hurihia ketia te ture o tera tau a e meinga ana a tenei Pire kia kotahi anake hereni te utu mo te eka. Ki taku mohio kihai tenei whakarereketanga i meatia hei painga mo nga Maori. Ko te timatatanga tenei ki ahau o te muru i nga whenua Maori. Kotahi anake te mea i ruarua ai te whakaaro o te Kawanatanga ko te patu ko te whakamate i nga Maori. Heoi te mahi a te Kawanatanga i ia tau i ia tau he tango he whakanui haere i te mana ki a ratou mo te tango i nga whenua Maori. Ki taku whakaaro hoi te mana e tango ai te Kawanatanga ki a ratou ko te mana i tukuna ki a ratou i tera tau a kaua e whakarereketia te ture i runga i te huarahi e mea nei ratou. Kahore ano ahau i rongo i tetahi raruraru i tupu ake i runga i te kore mana o te ture a heoi te Ture e hiahiatia ana ki taku titiro iho ko te ture o tera tau. I ki mai te Minita nana i kokiri i tenei Pire heoi nei te whakahe a te Kawanatanga ki tenei ture e mana nei ko te raruraru o te kawenga atu o nga tikangi ki nga Maori whakahaere ai i te maha o ratou kainga. Ki taku whakaaro ehara tenei i te whakaaro tika hei whakarereketanga mo te ture. Haunga ia tena erangi ekore e tika kia meinga taua tikanga hei huarahi whakahoki iho i te utu o te whenua ki te [gap — reason: damage]s. mo te eka. Ko tetahi whakahe hoki aku ki te Pire kahore he kupu whakamana i te roa o te wa e panuitia ana nga whenua, ko te mea tika hoki kia whai takiwa e panui ana ki nga Maori i nga rohe o te whenua e hiahia ana te Kawanatanga ki te tango, kia whai takiwa ai hoki nga Maori whai take hei mohiotanga ki nga hiahia o te Kawanatanga. Ka patai atu ahau ki nga mema katoa o te Whare mehemea he tono he tenei tono a nga mema Maori, mehemea he nui rawa ta matou e tono nei ka koa ahau mehemea ka tu mai tetahi mema ka ki he nui rawa ta matou e tono nei. Ko te ki tonu tenei a etahi mema me kotahi tonu he ture mo nga Pakeha me nga Maori erangi ekore e ahei te ki ma tenei Pire e mana ai taua tikanga. Ki taku whakaaro kahore etahi o nga mema i whai whakaaro ki te tuku i te tika me te ora ki nga Maori. Erangi kaua te Kawanatanga e whai whakaaro mo tena no te mea i te taunga o te mana ki a ratou ko ratou anake hei hoko i nga whenua Maori ka taea noatia e ratou inaianei te hoko i nga whenua Maori katoa mo ta ratou utu i pai ai ki te hoatu. He tika ano ia i mua e taea ana e te Kawanatanga te hoko i nga whenua Maori mo te utu iti iho i enei utu e hokona nei nga whenua, otira i aua rangi kihai i pera te nui o te utu mo te whenua me nga utu e utua nei i naianei. Na ahakoa kua whakapaingia nga whenua a kua nui ake te utu heoi ta te Kawanatanga e mea nei hei utu mo te eka kia kotahi tonu hereni. Ko te ki e ki nei kia kotahi hereni mo te eka e rite pu ana ki te muru. I pai te whakahaere a era Kawanatanga katoa ki nga Maori me a ratou hoko i nga whenua Maori.

Te Hetana.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te mema na i tupu mai i hea ona whakaaro kia kotahi tonu te hereni e utua mo te eka kotahi. I raro i tenei Pire me tango e te Kawanatanga i runga i nga tikanga me nga ritenga e whakaaetia ana ki waenganui i te Kawanatanga me nga Maori whai take.

Taipua.—Wahi iti kahore e mohiotia e matou nga tikanga o etahi o nga rarangi o te Pire nei. Kahore ahau e mohio mo tewhea tu ahua whenua te kotahi hereni i te eka, kahore hoki i penei nga tikanga i roto i te Pire o tera tau a kahore ano hoki kia whakamaoritia, a kahore ano hoki matou i matau noa ki nga tikanga o roto. Otira ehara i enei rarangi anake nga rarangi e whakahengia ana e matou. Tera atu ano etahi rarangi e rua e toru ranei e whakahengia ana e matou, a ko taku i hiahia ai kia mau tonu te ture ki tona ahua i te homaitanga. Ko etahi rarangi e whakahua nei ahau ko nga rarangi tuarima tuaono a i runga i te whakamaramatanga mai o era rarangi ki ahau e whakahe ana ahau. Mehemea ka hui tahi page 46matou ko te mema na korero ai me tana whakamarama mai ki taku whakaaro e kore e roa kua oti. I runga i nga whakahaerenga i whakahaerea ki nga Maori whai take mo runga i nga whenua tiaki i mua i meatia kia whakaritea ano etahi tikanga ki nga Maori, a ahakoa era whakaritenga i te puritia tonutia aua moni i nga Maori a i te utua atu ki etahi atu tangata, a ki taku titiro iho ahakoa aua whakaritenga kahore e whakamana aua whakaaetanga ki nga Maori. Kahore ahau e mohio i te tikanga i kore ai te mema nana i tuku mai i tenei Pire e whakaae kia nukuhia te korerotanga mo a tetahi ra kia tino matau ai nga mema Maori ki ona tikanga. Mehemea i whai taima matou kia korero tahi matou ko te Minita tena pea kua oti e ia te whakamarama mai i ona tikanga. E hiahia ana ahau kia hui tahi matou ko te Minita me te Minita o the Kawanatanga mo te taha Maori. Heoi taku whakahe ki te Minita ko tana whakararu tonu i nga take a nga Maori. Kahore he mutunga mai o taua mahi a e pouri ana ahau i runga i aua tu mahi.

Ta Teone Hooro.—Kahore ahau e tino mohio ki tenei tu mahi te mahi Maina erangi me ki ake ahau kahore i ata tau toku ngakau i muri iho i taku whakarongo ki nga korero a te Mema Maori mo te Tai Hauairu mo runga i tenei Pire. Ki taku titiro iho i te poka ke te whakahaere o nga tikanga i runga i nga ture o te Whare i runga i te hanga ture mo nga take e pa ana ki nga Maori. Ko te mea tika ko nga rarangi e pa ana ki nga take me matua whakamaori kia mohio ai nga Maori e pewhea ana te whakahaere o nga tikanga e pa ana ki a ratou. E whakarereke ana te menemana i roto i te rarangi tuarima i nga tikanga katoa o tera wahi o te Pire. Ki toku whakaaro e pa nui ana tenei rarangi ki nga Maori.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te ki atu i ta nga mema Maori i whakaae ai ki te Minita Mo Nga Mahi Nunui. Tuatahi ko nga moni e hua mai ana i roto i nga maina raiti me whakahoki atu ki nga Maori. Tuarua me whakahoki te rarangi tuarima ki tona ahua ano o te tuatahi. Akuanei i runga i te whakaaetanga a te Minita ki tenei tono a matou whakaae ana nga mema Maori ki tukuna kia paahitia te Pire kia ahei ai te whakarereke ara te whakauru i nga menemana i roto i te Kaunihera. E whakamarama atu ana ahau i tenei kia mohio ai te kaiarahi o te taha Turaki me te Whare i nga mea i whakaaetia e matou.

Ko Kapa.—Katahi ahau ka kite i te Pire hei whakamamae i nga Maori. E rua tau e tautoko ana ahau i te Kawanatanga a inaianei kua homai e ratou te Pire nei. E mea ana ahau kia hikitia tenei take mo tetahi wa kia whai taima matou ki te whakaaro.

Whakaaetia ana te hikitanga.