Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Paraire, te 5 o Akuhata, 1892

Paraire, te 5 o Akuhata, 1892.

Te Kapa.—Me whai kupu ahau mo nga korero kua taka mai i etahi mema. I penei toku mahara i roto i enei korero, he take moni tenei na reira e kore e whai kupu maha nga mema Maori. I korero te Pirimia i te tuatahi kei te ora haere te moni o te koroni, me te whakaatu mai hoki e kore tona Kawanatanga e haere ki tawahi nama moni ai; erangi me nama i roto o Niu Tireni ano. Kati mehemea kua tae ki tena ahua, me whakamama i nga reiti me nga taake e tau nei i runga ia tatou. Kati me korero ahau inaianei mo te mahi a nga Kawanatanga i mua ia ratou e whakaeke ana i nga here i runga i a matou whenua. I huihui etahi rangatira Maori tokomaha ki te aroaro o te Minita Maori. A kanui toku whakarongo pai ki ana kupu whakahoki ki aua rangatira ra. Kua kite ahau kanui te haere mai o nga Maori ki Werengitana i enei tau katoa, e kimi ana i te ora mo a ratou mate. I rongo ahau i a te Minita Maori i aia e korero ana nui rawa atu te whakapai o te Iwi Maori katoa o Niu Tireni ki tona Kawanatanga, a pai atu i era Kawanatanga. Otiia me whakaatu ahau ki aia, e hara i te mea ko te haere mai o nga tini Maori ki Poneke nei he haere mai ki te whakapai ki tona Kawanatanga, erangi he kawe mai i o ratou mate, ara nga mate i tau ki runga kia ratou i raro i nga ture kikino i hanga e tenei Whare, me te arai hoki kei mahia etahi ture whakarihariha a muri ake nei. Heoi ta matou take i haere mai ai me te tono hoki kia paahitia he ture pai hei whakarite i o matou na hiahia, hei oranga ngakau mo nga iwi e rua. I ki tetahi honore mema i era po, pai atu kia tau he taake ki nga whenua a nga Maori, me tana ki mai kahore nga Maori i te utu taake, me nga taumahatanga o te koroni. Na me ki atu ahau kei te utu ano ratou. Inahoki he iwi kai nui ratou i te tupeka, tii, huka hoki me era atu taonga e utu nui ana te haerenga mai i roto i te Katemauta. Me ta ratou utu hoki i te £10 i roto i te rau pauna kotahi mo te hokonga o a ratou whenua, me era atu wahi taimaha e whakaekea ana kia ratou. Kei ta penei te whakaaro a nga Maori, kua kite ratou kei te paheke haere a ratou tupuna whenua, wahi paku kei te toe, me ta ratou hiahia nui kia hanga he ture pai e ahei ai ratou te whakahaere pai i taua toenga whenua ra mei kore e puta mai he tika kia ratou. E kore hoki e taea te karo i tenei kii tera e riro atu a ratou whenua ki te Pakeha ki te iwi whai matauranga. E tino mohio ana ahau kahore te Maori e hiahia ana ki te whakatete ki te Kawanatanga, kaore, me a ratou kimi tikanga rapunga ora, e kawea ana i raro i nga ture o te Kuini, kaore i waho atu. Erangi e kite marama ana ratou kaore i te pai kaore i te ngawari nga ture e paahitia ana mo matou i enei wa kua hori ake nei, koia matou e mea ana inaianei me tuku mai te mana whakahaere kia matou, me whakamatau, a ki te kitea he otinga ka kawea mai ma te Whare e whakamana ta matou i whakaoti ai. Tetahi mate nui a matou ko te takoto mangere o a matou whenua, kore rawa e puta mai page 29he hua, me te pau nui o a matou moni i te whakahaerenga i o matou na one-one ki roto ki te Kooti Whenua Maori. Mehemea ka whakamutua nga Kooti a ka tukua te mana whakawa ki o matou Komiti, pai atu tenei; ka oti te kimi i nga take paanga ki te whenua, oti rawa ka kawea mai ki te Tumuaki o te Kooti kia whakapumautia. Ka ora i konei a matou moni, ka ora hoki nga moni o te koroni. Te take i kaha ai ahau ki te whakapuaki i enei korero, he tini noa atu nga pitihana kua tae mai ki te Whare e inoi aua kia tukua mai kia matou te mana whakahaere. Titiro hoki ki nga whai korero a nga rangatira Maori ki te aroaro o te Minita Maori, me nga kupu whakaari i paahitia e te hui ki Te Waipatu, me te hui nui i tu ki Waitangi i mua atu. E hara i te mea he mea karanga aua hui hei tautoko i te mahi o tenei Kawanatanga, erangi he kimihanga i te ara e ora ai matou i roto i nga mate. E rapu ana i te mana whakahaere mo matou e korerotia ra i raro i te Tiriti o Waitangi. E kore hoki e taea e te tahi tangata te ki penei e he ana tenei kimihanga a nga Maori. Mehemea e takahi ana nga Maori i te ture ia ratou e karanga hui nei, tera e whiua ratou e te Kawanatanga. Otiia e kore ratou e mahi pohehe. E hiahia ana ahau ki te whakawhetai ki te Minita Maori mo tana kupu penei i era rangi, tera ia e kimi tikanga e whiwhi ai matou ki nga rori me nga hohipera me era atu whakahaere. Nui atu te whakapai o nga Maori ki era ritenga. Ma awhina matou e tenei Whare e te Kawanatanga hoki ia matou e kimi ana i te ora. Tukua mai te mana whakahaere kia matou hei whakamatautau, nana ka he heoi e hara i te mea na te Kawanatanga, erangi na to matou kuare, me to matou matauranga kore pea. Ki te whakamamatia matou, ka mama tahi hoki te koroni. He nui nga Pire kua homai e te Minita Maori mo a matou take e hapa ana a e whakawhetai ana ahau ki aia mo tenei koha ka homai nei ki te iwi Maori. Na kahore ahau i te marama ki te Pire mo nga Rahui o Te Tai Hauauru, i te mea e whakapumau ana nga rahui a nga Maori ki te Kai Tiaki o te Katoa. Ki taku titiro me tu he Maori tahi hei hoa whakahaere mo taua Kai Tiaki mo te tiakanga o a ratou whenua. Na mo te kupu a te Minita kua tangohia e Tawhiao te penihana. Ko te mea pai me whakatakoto mai ki te aroaro o te Whare te pukapuka i hainatia e ia. Katahi ka tino mohiotia he pono rawa tenei korero, i te mea hoki e ki ana etahi he korero teka taua korero. Na mo te Rohe Potae. Na i tenei tau kua hori ake nei i whakahe nga Mema Maori ki taua herenga i te whenua a ki mai ana te Minita, e kore taua here e neke atu i te rua tau. Otiia inaianei e mea ana kia herea ano mo etahi atu tau me te hao mai i etahi whenua nui rawa atu ki raro o taua here. I mahara ahau i te tuatahi e kore e takahia nga kupu whakaae pono e korerotia ra i roto o tenei whare. Tenei tetahi mea kei te whakapouri i toku ngakau, ara ko te maha rawa o nga pitihana a nga Maori e tae mai ana ia tau ia tau ki te Whare nei e inoi ana kia whakaorangia ratou, me te iti rawa o aua pitihana e whakaotia ana e te Paremete, kaore he ora e tae atu ana ki te nuinga o te hunga inoi. E tino mea ana ahau ki Te Kawanatanga kia pai ta ratou awhina me ta ratou whakaora i nga Maori, kahore e raruraru nga tangata i raro i tena whakahaere. Waihoki ko a ratou mate mo a ratou whenua. Mehemea e hara i te whenua kua riro atu i nga Pakeha, me whakaoti pai ena raruraru. Erangi mehemea he whenua kua oti rawa te hoko marama ki te Pakeha erangi tena, e kore pea e mama. I roto i enei tau e rua e noho ana ahau hei mema kua kite ahau ahakoa pewhea nga whakatau a te Komiti Tikanga Maori mo etahi pitihana kahore e whakamana e te Kawanatanga. Na i runga i tenei ahua, heaha te pai kia haere mai nga tangata ki te Whare rapu ai i te ora. Kahore kau, erangi heoi ta ratou i whiwhi ai ko te maumau haere mai me te whakapau nui o a ratou moni me te hoki kau atu, a heaha te aha? Na mehemea ka ngakau nui te Kawanatanga ki te whakaora i nga mate tera ratou e tino tautokona. E hara i te mea e amuamu ana ahau ki tenei Kawanatanga. Otiia kei te rite tonu nga Kawanatanga katoa. Me mutu ikonei taku korero, a me whaka-page 30whetaiatu ahau ki nga honore mema mo ta ratou whakarongo pai ki aku korero.

Tame Parata.—E Te Tumukai, kaore aku hiahia kia whakaroaina tenei korero i te mea kua tino nui rawa te korera a nga tangata katoa, a kahore kau he korero hou kei te toe otiia me korero ano ahau i oku mahara i te mea kua oti i oku hoa mema Maori te korero i a ratou whakaaro. E tika ana ano hoki kia korero ahau ta te mea he take nui tenei, e pa tahi ana ki nga Maori me nga Pakeha. E miharo ana ahau ki te taha turaki mo to ratou maia ki te kimi i nga he me nga mate i roto i nga mahi o te Kawanatanga, koina hoki te mahi tika ma ratou. I pera ano taku mahi i au e tu ana ki tera taha. E tika ana kia haere roa tenei korero tatemea he take nunui; he whakakahoretanga i te Ture Takoha Taonga me te homai i etahi Ture Taake Whenua moni hoki. A ka pa ki nga Maori tahi me nga Pakeha pea. Te take o toku mohio penei, he kaha rawa no etahi mema ki te tohe kia whakaekea he reiti ki runga ki o matou whenua. I ki toku hoa mema Maori mo te Tai Hauauru e pai ana pea kia eke he reiti ki nga Maori mehemea kua takoto pai a ratou whenua. Otira e he ana ki taku titiro ta te mea kahore ano kia tu tahi matou me nga Pakeha ki te kaupapa kotahi. Inahoki kahore ano kia whakaakona nga Maori kia rite tonu ki te Pakeha te mohio. Tuarua ko a matou whenua kahore ano kia wehewehea ki ia tangata ki ia tangata, e mohio ai tena tangata ki tona piihi ki tona piihi; tane, wahine tamariki. Mehemea kua rite tonu to matou ahua ki te Pakeha katahi au ka whakaae. Kia kotahi tonu te Ture. Otiia kahore ano kia tae ki taua ahua inaianei. Taihoa pea. Kei te takoto mai he ra kei tua a kei te whakaakona a matou tamariki ki roto i nga kura a ka tae atu ki tenei whakatupuranga e haere ake nei, katahi ra ano ka uru ratou ki te reihi tahi me a ratou tuakana Pakeha. I te mea ka tirohia nga taimaha kei runga i te Iwi Maori inaianei e kore e tika kia homai he ture pakeke mo ratou inaianei. Kaua hoki te Whare e kaika. Me titiro marire. E hara i te mea no tenei Kawanatanga te hiahia kia homai he ture kino otiia he ture he kei nga Kawanatanga katoa. E whakapai atu ana ahau ki te Pirimia mo te hohoro o tana homai i nga Pukapuka Whakaatu moni o te Koroni, me te homai tanga hoki o nga Pire o te Kawanatanga. I era tau kihai i tere te homai a mahi ngaro ana te Whare i nga tikanga. Pai atu ki au mehemea ka penei ano te tere o ia Kawanatanga ki te homai i a ratou Pire i muri tata o te whakapuaretanga o te Paremete. Me korero ahau inaianei mo nga take Maori. Kanui te hiahia o toku ngakau kia tukua mai e te Kawanatanga tetahi ture pai mo te iwi Maori. Kei te mohio te Whare me te motu katoa, kei te karanga huihui nui nga Maori i roto i te wa kua hori ake nei, he rapurapu no ratou ki tetahi tikanga whakatopu ia ratou i runga i te whakahaerenga mo a ratou whenua. Otiia kei te wehi ahau kei kore ratou e ngakau kotahi i runga i tenei ara tika. Inahoki kua kite matou i etahi pitihana e turaki ana i te Kooti Whenua Maori, muri tata tonu e tae ake ana nga pitihana inoi kia tere te whakatu he Kooti ki tena wahi ki tena wahi, me nga tini tono whakawa tuarua hoki. Na kanui toku awangawanga i runga i tenei mahi kukume ke a ratou, kahore i te papatai rite a ratou whakaaro. Me tutaki ranei nga Kooti me tuku ranei kia haere tonu? He nui te amuamu a nga Maori mo aua Kooti. Otiia ko te nuinga o te he na nga Maori ano i runga i ta ratou mahi whakatu i nga kereme he kia riro ia ratou nga whenua a etahi atu tangata. Tetahi mahi kino rawa ko ta ratou mahi whakatutu i nga roia me nga kaiwhakahaere i roto i nga Kooti mei kore ratou e wini noa i runga i te mohiotanga a o ratou roia, e hara i te mea kia wini i runga i te tika o a ratou kereme me a ratou take ki te whenua e whakawakia ra. Ko enei mate e korerotia nei e au na nga Maori ano te he, e hara i ta te Kooti. Na hoki tetahi take raruraru, me te whakaroa me te maumau o a ratou moni, ara ko te mahi a nga Maori ki te whakatu i nga Pakeha Maori hei kaiwhakahaere mo ratou i roto i nga Kooti Whenua Maori. Tau iho te porearea, te he noa atu, e hara i te Kooti te he i te mea e haere ana te whakatau o te Tiati me te Ateha i runga i page 31nga korero e whakapuakina ana ki o raua aroaro. E kore te tangata whakaaro pono e whakapae na nga Tiati enei he, erangi na nga Maori tonu. Na mo runga i nga whakaaro o te Kawanatanga mo nga ritenga o nga taake, ki taku me tuku he takiwa kia whakamatauria aua ritenga hou a ki te kitea te he, te raruraru ka taea ano e tenei Whare te whakakore. E pera tonu ana i nga Paremete katoa, ka meingatia he ture, a e hia tau ki muri kua kitea kei te he, heoi ka whakakahoretia, me te whakahinga i te Kawanatanga nana enei ture he otiia tera e pai nga ture o tenei Kawanatanga, tera e ora nga tangata mahi paamu me nga tangata moni iti. Ki te ora nga tangata mahi paamu, ki te nui te utu mo te witi mo te huruhuru me era atu taonga o te whenua, ka ora hoki te koroni katoa. I mua kahore i tae atu ki tawahi a tatou taonga pera; erangi inaianei, nui rawa atu e tae ana ki Ingarangi me era koroni me te ora haere o te koroni katoa. Me korero ahau inaianei mo nga kereme a Ngatimamoe a Ngaitahu ta te mea ko ahau to ratou mangai. Tino pouri ana ahau i te mea kahore he kupu a te Kawana i roto i tona whai korero penei tera e whakahaerea nga kereme a nga Maori o Te Waipounamu, nui atu toku pouri mo te kore kupu penei a te Kawanatanga, ta te mea kua rua te kau tau e takoto ana enei porearea ki te aroaro o te Whare. Me tino whakaaro te Kawanatanga me te Whare kia tere te hanga ritenga hei whakaotinga rawatanga mo enei take a nga Maori. He aha te pai kia hikitia enei raruraru mo tetahi atu takiwa whakarite ai. E kore e taea te ki penei kahore ano kia rupeke mai nga korero e tika ai te mahi. E toru whakatunga Roiara Komihana. Nui atu nga korero i tangao hia e ratou me te marama o a ratou ripoata, heoi kei te mohio te Kawanatanga inaianei ki nga ritenga katoa e pa ana ki aua kereme, na neira kaore he take e whakaroaina ai te whakamananga o nga kupu i whakaaetia ki enei iwi i mua. Ka pa he ingoa kino ki tenei koroni mehemea e kore e whakaritea enei kupu whakaae o te tuatahi. Me korero ahau inaianei mo te kupu a te Kawanatanga e kore ratou e haere ki te nama moni i Ingarangi. Na te mahi hokihoki o era Kawanatanga ki tawahi nama moni he rima he ona miriona i mate ai tatou. Ko te nama o tenei koroni inaianei e tae ana ki te toru te kau ma waru miriona; a e aue ana ia tangata, wahine tamaiti i raro i tenei kawenga taimaha, na reira e tika ana, mehemea koa tera e taea te whakamama i nga taake me tenei pikaunga taimaha.

Te Kinihi.—Me pewhea?

TAME PARATA.—Tetahi mea pai me whakaiti te moni e pau ana ia tau, ia tau i runga i nga mahi nunui. Na te mahi rere porangi ki nga moni o te koroni mo tona takiwa, mo tona takiwa i he ai. Na te mahi whakawiri penei i mahi ai nga Kawanatanga i etahi mahi nui rerewe aha ranei i nga wahi kore tangata, a pau huhua kore nga moni o te koroni, kore rawa e hua mai he inatareti o nga moni kua whakapaua pohehetia. Ko etahi mahi kua hanga ki etahi takiwa, kua ngaua e te pirau inaianei, kore rawa i whai painga te koroni. I ki mai te mema mo Kereimauta, a Kinihi, na te mea kihai i whakaotia te rerewe i tona takiwa i he ai. Ki taku, na nga rerewe pena me tana i ngaro kino ai te moni o te motu nei. Tetahi he ki taku titiro; e whakarite ana te Whare i etahi moni motuhake hei mahi i etahi mahi nui, muri iho, ka whakapaua aua moni he wahi ke i runga i tetahi mahi tino rereke rawa atu. Titiro hoki ki te moni i pootitia mo te Rerewe i waenga o Otakou; whakapaua ana aua moni ki whenua ke noa atu, a ko tona mutunga, kei te takoto mutu mutu taua rerewe, kahore e tutuki kahore e whai painga mo te koroni i te ahua hapa. Me kawe atu ano taua rerewe kia tae atu ki tetahi wahi pai.

Ko Pihi.—Ki Iupane pea?

Tame Parata.—Ae, ka pai a Iupane. Me mahara hoki te Whare, i ki pono te Kawanatanga ki nga Pakeha e whaka nohoia ana ki te whenua i mua o te rerewe, tera e mahia taua rerewe kia whai ara ratou te tuku tuku i o ratou taenga ki te Tai Moana. Kahore i whakamana tena kupu. Kei te mohio ahau ki taua takiwa, kua oti te rerewe te hanga kua puta i nga wahi kino katoa, heoi te wahi e toe ana kia page 32mahia ko te wahi pai o te whenua, ko te mania anake. Me korero ahau inaianei mo nga Pire Maori e whakahengia nei e nga Maori. Ko te Pire whakahaere i nga Rahui o te Tai Hauauru te tahi. Kanui nga tau e inoi ana nga Maori kia whakahokia atu aua whenua kia ratou, kia tau mai ai he ora mo ratou i runga i nga kupu whakaae a Ta Wiremu Pokiha.

Ko Pihi.—No tewhea tau tena ripoata?

Tame Parata.—No te tau 1883, 1884 ranei. I paahitia e tenei Kawanatanga kua hinga nei tetahi Ture e mea ana me tau ki nga Pakeha nga whakapainga katoa ina mutu ngariihi. No nga Maori anake enei whakapainga, a i murua, i tahaetia i raro i taua ture ngerengere, me te tuku atu hoki he riihi hou ki nga Pakeha. Na tenei mahi he i nui haere ai nga raruraru. E rangi kua homai e te Kawanatanga he Pire inaianei e ahua pai ana, otiia kua tae mai te pitihana whakahe a etahi Maori whai paanga, ko etahi o ratou e kii ana me paahi tenei Pire, ko etahi e kii ana me turaki. Heoi ma tenei Whare e ata whakatau pai te tika me te pono i waenga i nga Maori me nga Pakeha kia tika ai kia ora ai nga taha e rua. Na kua parea tenei Pire ki tetahi Komiti Whiriwhiri, a he koanga ngakau mehemea ka taea te homai e taua Komiti tetahi ripoata pai, marama kia ahei ai te Whare te whakamana i taua Pire ina oti pai ona ritenga katoa. Me korero ahau mo te whakatunga i tetahi o nga mema Maori hei Minita. E tika ana kia noho mai taua tangata i tona nohoanga hou. I paahitia hoki e tenei Paremete tetahi Pire i mua kia ahei ai te whakatu i tetahi Maori mema hei Minita, a koia tena kua tu tamatou hoa a Timi Kara a he nui toku mihi atu ki aia me toku whakawhetai hoki ki te Kawanatanga mo tenei honore kua hoatu ki aia. Me korero ahau mo te Rohe Potae. Kahore e pena toku mohiotanga ki te mohiotanga o toku hoa o Taipua me te Minita Maori, otiia e whakahe ana ahau ki te herenga o nga whenua nui rawa a nga Maori. Me here ko nga poraka anake e tata ana ki te rerewe e hiahia tia ana e ratou, me waiho te nuinga o te whenua kia puare ana. Ki toku mohio tera e taea te mahi i tetahi tikanga rangatira e te Kawanatanga me nga Maori no ratou enei whenua kia riro i te Karauna etahi wahi me te waiho ano ki nga tangata Maori te nuinga o a ratou whenua. Kore rawa e pai kia haoa e te Kawanatanga ki roto ki tona kupenga enei miriona eka maha maha noa atu. Tino mohio ana ahau mehemea ka mahi marama te Kawanatanga, ka whiwhi ratou i nga whenua nunui noa atu, a ka marie te ngakau a nga Maori. Inaianei kei te pouri nga Maori i runga i tenei mahi a te Kawanatanga he here take kore i o ratou whenua katoa. Kei te whakaaro penei ratou, taihoa ka tangohia katoatia a ratou whenua. Na he taimaha rawa te taake e utua ana e nga Maori i roto i enei tau kua hori ake nei, ara te 10 paiheneti mo te riihitanga, me te hokonga o a ratou whenua, a nui atu toku whakawhetai ki te Kawanatanga nei mo ta ratou whakakorenga i tenei tiuti i runga i o matou whenua ina riihitia. Nui atu te aue o nga Maori mo tenei utu, kore rawa i aro mai era Kawanatanga. Ki toku mohio kei te pai nga whakaaro o tenei Kawanatanga kei te tautokona e te koroni katoa. Tenei hoki tetahi tikanga pai a ratou, ara ko te whakaaro kia tukua mai he moni ki nga tangata mahi paamu i runga i te inatareti ngawari. I homai tetahi tikanga pena e Makanaru i te tau 1885, kia ahei ai nga tangata mahi paamu ki te nama moni i runga i o ratou Karauna Karaati. Pai atu mehe mea i whakaaetia taua tikanga i taua wa. Me tahuri tonu te Kawanatanga ki te wehewehe i nga whenua a nga Maori kia watea te hea o ia tangata wahine tamaiti. Tera e kaha nga Maori ki te ngaki ki te whakapai i o ratou whenua me te whakatupu kararehe mehemea ka takoto watea te piihi a ia tangata a ia tangata. Ka tahi ka whai te iwi Maori ki te tauira a o ratou tuakana Pakeha. Ahakoa pewhea te pukumahi o te tahi Maori, kore rawa e puta, kore rawa e tupono ki te tika, ta te mea kei te noho huihui ratou i runga i te whenua topu na reira e kore e kaha te mahi kei riro te utu o tona uaua ki etahi a muri atu ana tae ki te ra e wehewehe ai te whenua. Kei au tetahi Pire e whakapumau ana ki nga page 33Maori o te rahui i Waikouaiti tona piihi, tona piihi. Ki te paahitia tenei, kua haere tika ia tangata ki tona piihi ake mahi ai, a me pera hoki te tikanga mo nga whenua o tenei motu. Mehemea ka noho tonu nga Maori o Aotearoa i runga i te ahua topu o nga whenua e kore e tae ki te tino ora. Me awhina te Kawanatanga i nga Maori kia noho marama ai ratou i runga i o ratou whenua, me ako hoki nga rangatira kia pai ta ratou kawe i tenei ritenga. Taku e tino tumanaako nei kia homai he tikanga whakahaere e ahei ai te whakatuturu ki ia tangata Maori tona piihi whenua, tona wahi motuhake. Ahakoa iti, he iti ka rite, katahi ka puta te ahu whenua o te tangata ngaki kai o te tangata whai whakaaro. Kua puta he kupu mo te Paremete Maori, ki taku mohio, kahore kau he ora e taka mai i taua mahi Paremete a nga iwi. Erangi me whakaae, me whakamana i a ratou tikanga marama ana tohu tohu mai ratou i nga whakahaere pai mo a ratou whenua. Kua kite ahau i etahi rangatira Maori i haere mai i taua Paremete, kahore rawa ratou i kite i tetahi pai o taua mahi. Na etahi tangata torutoru taua tikanga, e hara i te mea kite na te motu katoa, waihoki kahore i te pai te iwi nui tonu ki taua whakaaro. Na reira ahau i mohio ai kaore he hua e puta mai, kahore e tino ungutu te whakaaro a te Maori i runga i te ara kotahi. Kaikona tetahi mate a te Maori. Kahore ahau kia kite noa i tetahi painga me te ora e hua mai ana i roto i tenei mahi karanga huihui a te Maori, otiia ko te mea e tino kitea ana a au ko te mau mau o a ratou moni me a ratou rawa. Ki toku mohio e waru rau pauna pea te moni a nga Maori i pau i taua huihuinga ki Te Waipatu, a heaha te aha? Mehemea ka powhiritia nga tino tangata whai matauranga o tena iwi o tena iwi kia huihui mai ki te rapu tikangi, engari tena, tena ko te powhiri i te mano o te tangata, kaore kau ona painga. Me whakawhetai ahau ki nga honore mema mo ta ratou ata whakarongopai ki taku whai korero.

E wha nga wiki i haere ai tenei korero mo nga moni o te koroni, a he nui te korero a nga mema katoa o te Whare, katahi ka tu a Te Paranihi ki te whakahoki i a ratou kupu katoa. E toru haora e korero ana ia ka mutu, ka haere te Whare ki roto ki te Komiti Whakarite moni i waenganui po.