Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Poneike, Taite, te 23 o Hune, 1892

Poneike, Taite, te 23 o Hune, 1892.

Te huihuinga tuatoru o te Paremete tekau ma tahi o Niu Tireni i whakatuwheratia i tenei ra e te Kawana a pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu,—

Whai-Korero.

E nga rangatira o te kaunihera me nga rangatira o te runanga nui,—

E koa ana ahau i te mea kua kite wawe i a koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata iho i toku taenga mai ki Niu Tireni.

Me whakapuaki atu ano hoki ahau i te ahua reka o toku ngakau ki te nui o te mihi me te powhiri mai a nga iwi o tenei taone me tenei takiwa ki ahau ki te Kaiwhakahaere a Kuini Wikitoria. E tino mohio ana ahau he tino hapai tenei na nga iwi katoa o tenei koroni i to ratou piri pono ki to tatou Kuini. Ko tetahi mea hoki i kitea ai to ratou piri pono ko te nui o te pouri o nga iwi ki te matenga o te mokopuna a te Kuini ara o te Tiuka o Karaneha.

E koa ana hoki ahau inaianei i te timatanga o taku mahi Kawana i tenei koroni ki te mihi atu ki a koutou i te hua haere o nga moni me nga tini mahi o te koroni. Kei te poka ke ake te tipu o nga mea katoa o Niu Tireni i tenei tau i nga tau tekau ma toru kua pahure ake nei. Me penei ano hoki te kupu maku me te kupu i whakapuakina e Kawana Onaro, i tauhounga nei ko nga tikanga i whakatakotoria hei whakahaere mo nga mahi Kawanatanga kua tino mana. A e kitea ana hoki te kaha o to tatou koroni ki te utu i ana moni i nama ai i runga i te nui ake o nga taonga e tukua atu ana i nga taonga e mauria mai ana i tawahi a ma konei e nui ake ai nga moni e whakapaua e nga iwi o konei i runga i a ratou tini mahi. Tena atu ia toku kca ki te ki atu ki a koutou ahakoa te mate o te witi i te Tau 1891, me te iti o te utu mo a tatou huruhuru hipi i tukuna ki tawahi i taua tau kua neke ke ake te hua o te moni mo nga tini taonga o tenei tau i tukuna atu i Niu Tireni.

I to koutou huihuingai ki te Paremete i te tau kua hori nei i rapu o koutou whakaaro ki te maha o nga tangata e whakarere ana i tenei koroni me te haere atu ki era koroni, a ahakoa e pera tonu ana te haere i roto i nga tau kihai i whakamutua te haere i te wa i whakaaturia atu ai kia koutou. Na ko tenei he mea manawareka maku ki te ki atu Ma koutou no muri i to koutou huihuinga i tera Paremete kua neke ke te maha o nga tangata e haere mai ana ki konei i nga tangata e haere atu ana ki era atu wahi. E mahara ana aku Minita na te panui i nga wahi e whiwhi ai te tangata i te mahi i penei ai te tere mai o te tangata ki konei. He mea tenei hei mihi ma tatou no te mea ahakoa te nui page 2o nga mahi i Atareria i a tatou kei te hoki mai ano te tangata ki konei. I te tere te hoko me te whakanohonoho i nga whenua o te Karauna i roto i nga marama tekau marua kua pahure nei, a e whakaaro ana aku Kaiwhakahaere ka penei tonu te tere o te whakanohonoho i nga whenua inahoki te honotonu o te tono mai a nga tangata whakatopu i ta ratou noho. E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere ina kite koutou i nga pukapnka ka whakatakotoria ki o koutou aroaro e toru tonu nga huarahi hei whakaatu i te nui o nga whenua o te koroni e tere ai te whakanohono inaianei. Ko te tuatahi o enei huarahi ko te nui o nga whenua o toe ana ki te Karauna inaianei hei whakanohonoho tangata. Tuarua ko te nui o nga moni e toe nei hei ruri i nga whenua. Tuatoru ma te whakaae o te Paremete ki te whakatikatika ki te whakahou i ena wahi o nga Ture Whenua, e ai te ki a aku Minita na aua Ture i kore ai e tere te whakanohonoho i nga whenua. I whakaritea tonutia te tere o te hoko o nga whenua Maori ki te maha o nga moni e taea ana te pare mo tera mahi, me nga Iwi Maori i runga i a ratou tini huihuinga ki te korero ki etahi mema o te Kawanatanga i ahua pai ano ratou ki te ata korero i nga tikanga mo a ratou whenua. Ko te huarahi i whakahaerea ki waenganui i te Kawanatanga me Tawhiao a i tango nei ia i te penihana i te Kawanatanga e whakaaro ana ahau he tohu tena kua mutu te arai i te whakahaere pai i tera wahi o Aotearoa i araia nei e nga mahi Kingi taea noatia te wa o tetahi whakatipuranga tangata.

Kua whakakorea te Tari Maori i runga i te whakaurunga o taua Tari ki roto ki etahi Tari Whenua. Otira e whakaarohia ana ehara i te mea tika kia waiho nga Maori kia whakaaro ana he mutunga tenei no te tirotiro a te Kawanatanga ki a ratou take me a ratou mea i hiahia ai ratou. Na konei hoki i whakaarohia ai he mea tika kia whakaturia ano tetahi atu mema Maori ki te Kawanatanga i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria o te Ture.

I to koutou huihuinga i tera tau whakapuaki ana a Kawana Anaro i tona pouri i runga i te kore hua o te koura a te iwi e keri ana i tua taonga i roto i te kopu o te whenua. Otira e koa ana ahau inaianei ki te ki atu ki a koutou i ahua whiwhi ano i te tau kua hori nei e ai te whakaatu mai e nga pukapuka mahi maina.

Kua tukua mai te tono inaiatata nei ki toku kawanatanga e te hui i Atareria kia tukua atu etahi o aku Minita ki taua hui kia whiriwhiria te huarahi e ahei ai te whakaae i te tono a te pakeha kia mauria mai nga mangumangu o nga moutere hei kaimahi ma ratou ki nga wahi whakararo o reira erangi kahore ano i whakaaetia taua tono.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera,—

E tino pouri ana au i te mea kua mate atu ano etahi o koutou, i tokoiti ano koutou, a kua iti haere iho ano hoki, tokoturu nga mema kaumatua o te koutou Whare kua mate i tenei tau, a kotahi kua whakamutu i tona tuunga, a ko etahi kei era atu whenua ke e ngaro ana.

E nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka rarangi moni ara nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana. Ko nga rarangi moni mo tenei tau kua ata mahia i runga i te ngakau tupato kia iti ai te pau haere o nga moni. Tera koutou e ki me ka rongo koutou, e kore e iti haere iho nga moni e puta mai ki te Kawanatanga i runga i te tikanga hou mo nga takoha, i whakamana, ra e koutou i tera tuunga o te Paremete.

E nga Rangatira o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka whakaatu i nga mahinga katoa o nga reriwe. Ka tonoa atu koutou kia ata whiriwhiri i te tikanga pai hei whakahaere mo taua mahi nui, ara mo nga reriwe, he tino taonga nui hoki era no te iwi katoa.

I runga i te whakahaerenga o nga mahi nunui o te koroni i tenei tau kua hori ake nei, i whakamatauria etahi tikanga hou. I whakahoa atu te Kawanatanga ki nga Kaimahi kia tahuri ai page 3ratou ki to mahi tahi i runga i te tikanga kamupane, a pai ana te haere o aua tu mahi, puta tahi ana he painga ki te Kawanatanga me aua hunga kaimahi. I puta ano hoki he pai i runga i te whakakorenga atu o te tikanga i ahei ai i mua te tuku kotaraki tuarua.

Ka tonoa atu hoki koutou kia tahuri koutou ki te whiriwhiri i etahi Pire mo nga Ture Whenua, me etahi huarahi e taea ai te hoko etahi o nga whenua a ia tangata ka roherohe ai hei kainga whakanonoho tangata, me etahi atu tikanga hei oranga mo etahi o nga tangata e reti nei i nga whenua o te Karauna e noho mate mai nei ratou. Ko te Pire Potitanga Mema i mahia ra i tera Paremete ka mahia ano i tenei tau, a kua apitiria atu hoki tetahi tikanga hou ki taua Pire. Ka mahia ano hoki etahi tikanga hou hei whakatikatika i te Pire mo nga Hiuri; a ka tonoa atu hoki kia whakamana e koutou etahi ritenga whakatikatika i te ture mo nga tangata pekerapu, me te Pire whakarite utu mo nga Mema.

Tenei ano hoki etahi Pire hei whiriwhiri ma koutou, ko tetahi he Pire e pa ana ki nga Kaimahi o nga tari Kawanatanga, me era atu Kaimahi a te Karauna, me etahi tikanga e pa ana ki nga mahi paamu, me etahi Pire whakahaere i nga Kamupane inihua, me te Pire mo nga whenua e takoto kau ana kaore e mohiotia ano te tangata nona, hui atu ki nga moni e takoto pera ana, me te Pire whakahaere i nga hoko whenua Maori, mo te Kooti Whenua Maori, me nga Rahui o te Tai Hauauru, me nga kura whakaako mahi, me nga Wira e here ana i nga whenua, me era atu Pire e pa ana ki te katoa.

E whakaaro ana aku Minita kua tae inaianei ki te wa tika hei whakatuunga i etahi Poari whakarite i nga tautohetohe a nga hunga kaimahi, me tetahi Kooti Apitirehana mo aua putake. Tera atu ano etahi Pire hei whakaputa ora ki te hunga kaimahi o roto o tenei koroni, a ma koutou e ata whiriwhiri.

Ka tono atu au kia koutou kia ata whiriwhiria enei mea e koutou, e tino ngakau nui ana au ki te whakahoa atu ki te tautoko hoki i a koutou mahi hei painga mo te koroni, a ka inoi au kia whakamana e te Atua a koutou mahi, kia tau ai te rangimarie me te ora ki nga iwi o Niu Tireni.