Taipua.—E Te Tumuaki, kei te tautoko ahau ki nga kupu a nga tini mema e whakahe nei ratou mo te ahua o te Komiti kua motinitia e te Minita Maori kia whakaturia hei whiriwhiri i te Pire nei, ara ko ta ratou whakahe mo te whiriwhiringa i nga mema o te taha Kawanatanga anake. Ki toku mohio he take tenei e tino pai ana kia whiriwhiria tikatia he Komiti hei whakahaere, kaua e whakaturia he Komiti taha kotahi kei waiho tenei mea hei take amuamu hei take whakapae a muri ake nei. Na me whakaatu ahau ki te Whare kei te maro rawa te whakahe a nga Maori ki tenei Pire, ki tona ahua e takoto nei i roto i te Whare. He maha nga huihuinga a nga rangatira whiriwhiri ki Werengitana nei me te haere mai o etahi o ratou kia kite i te Pirimia me te Minita Maori ki te tohu tohu i o ratou whakahe ki taua Pire me ta ratou kupu nui kia hikitia atu mo tera huihuinga o te Paremete i runga i ta ratou hiahia kia whai takiwa ratou ki te whiriwhiri marire ki te rapu rapu i ona ritenga katoa, ta te mea e mohio ana ratou he take nui rawa atu tenei mo ratou, ko to ratou putanga tenei ki te ao marama, ko ta ratou toremitanga ranei ki te reinga, na reira e inoi ana kia whakanekehia. Ki mai ana te Kawanatanga, "Taihoa taihoa kia tirohia, otiia e hiahia ana te Kawanatanga kia paahitia i tenei Paremete tonu." Na kua tae mai ki Werengitanga nei he rangatira o tena iwi o tena iwi, he mea whiriwhiri, he mea haere mai i runga i te pau nui o a ratou moni ake hei tiaki i te putanga o tenei Pire. Koia ahau i mea ai, nukuhia, nukuhia. Tetahi mahi na tenei Kawanatanga he whakatu i etahi Komihana hei uiui i nga Maori katoa o Niu Tireni i ta ratou hiahia me a ratou whakaaro i mua atu o te mahinga whakamutunga. Otiia kua kitea inaianei i roto i te ripoata a aua Komihana, kei te rere ke a ratou whakaaro, kaore i papatahi te kupu. Me te uru mai hoki o etahi tini mea ki roto ki tenei Pire kei te taupatupatu i te ripoata a aua Komihana ra koia hoki i whakaaroaro ai ahau puritia tenei Pire mo tera tau mei kore e oti he tikanga pai. Mei kore e topu a tatou nei ritenga a he rangimarire he rawe noa iho he pai he huro te mutunga. Ka reka i kona te kai me te moe, kua kore he ngakau oho kua kore he maharahara, kua tau te tika kia katoa. Kei te haere mai nga pitihana i nga takiwa Maori e whakahe katoa ana ki tenei Pire. E amuamu ana ki te nui o nga mana e tukua ana ki te Kawanatanga; he maha noa atu nga rarangi e whakahengia ana e nga kai pitihana. Kahore i tae mai tetahi pitihana kotahi waea, reta ranei e whakapai ana ki tenei Pire, kino kino katoa a ratou kupu mo tenei mea. He pono i tukua mai e tetahi hawhekaihe, ko J. H. Erueti te ingoa, tetahi reta ki te Whare, e whakapai ana ki etahi o nga rarangi, otiia haiaha maku tera hawhekaihe. E hara ia i te tangata pono e hara ia i te tangata ingoa pai, whai mana ranei e tika ai te kii he mangai ia he kaiwhaki kupu ia mo matou. Mehemea na Wahanui, na Rewi ranei, na tetahi rangatira ranei taua reta, kua kii atu ahau erangirangi era, e tika ana. I tera tau i tukua e au he pitihana na nga tangata Maori o te Rohe Potae e whakahe ana ki nga here page 26kua whakaekea ki o ratou whenua me te inoi hoki kia unuhia, na ahakoa nga rarangi whaka eke here hou kei roto kei tenei Pire e hiahia ana ahau me whakakore enei ritenga pakeke. Mehemea e whakapai ana te iwi Maori ki tenei Pire kua rere noa mai a ratou pitihana, otiia kore rawa tetahi kupu pera kia tae mai. Ka pakanga ahau ki enei rarangi e tuku ana i te mana nui whakaharahara ki te Kawanatanga. Ka pakanga ahau mo te ritenga e hoatu nei i te whakahaere o a matou whenua ki tetahi Poari. Tirohia hoki te whakahaere o te Kai Tiaki o te Katoa mo nga whenua Maori, taimaha ana tatou i nga aureretanga a nga tangata whai paanga koia ka tino whakatetea e au tenei ritenga mo te Poari. He mea tino whakakuare tino whakatamariki ia matou. Kei te hiahia rawa nga Maori kia mahia he ture pai e houkari ai nga tapuae, e tu rangatira ai ratou ki te whakahaere i a ratou one-one, na reira i karangatia e ratou he huihuinga nui ki te whakatakoto tikanga, otiia kaore te Kawanatanga e manaaki, e whakamana i a ratou tikanga i rapu ai i whakaoti ai. Pai atu ki taku titiro nga ritenga i paahitia e te whakaminenga ki te Wairoa mo nga whenua Moari. A kei hea kia uru ki roto ki te Pire e takoto nei ki o tatou aroaro. E kore au e tatai haere i nga rarangi katoa o tenei Pire inaianei, erangi kia matua titiro ahau ki te mahi o te Komiti whiriwhiri. Ki toku hiahia me tohunga rawa me pai rawa te whiriwhiri a nga mema o taua Komiti ki nga ritenga o tenei Pire. Me whakahaere i runga i te ngakau pono te ngakau mahaki, kaua e haere pena me te rangai hipi, ka whai katoa i te mea kotahi ki te whakamana i nga rarangi kikino nei. Ki toku tino hiahia me tuku tenei Pire ki raro kia whai takiwa te Minita Maori te haere ki nga kainga Maori katoa kia tino mohio ia ki a ratou hiahia me a ratou ritenga. Tetahi oku whakahe kahore i whakamaori tia te kupu whakamarama i tenei Pire. Kei nga kapa Pakeha, he pai rawa te whakamarama tanga i te ritenga o ia rarangi o ia rarangi, tena ki nga kape i homai kia matou kore rawa he tohu tohu kore rawa he aha. Heaha ra i peneitia i te mea hoki mo nga whenua Maori tenei Pire? I tau te wehi me te pouri ki te iwi Maori i raro te Pire whakahaere whenua Maori o te tau 1886. He mohio no ratou tera e tere nui a ratou whenua ki te Kawanatanga. Muri iho ka turakina te Kawanatanga nana i homai taua Ture. Otiia hinga rawa atu taua Kawanatanga, kua riro rawa he whenua nui ki te Karauna, ahakoa horoi noa te Maori kia ngaro nga he i mahia i raro i taua Ture, no hea hoki e tea te mukui. No muri nei ka huihui ano nga Maori ka whakatakoto tikanga mo a ratou whenua kia waiho ma ratou ano e whakahaere, a i ahua ngawari ano tenei Kawanatanga kua mutu nei me te whakaae ki te tika o tena mahara, ara kia waiho ma matou ano e whakahaere i o matou na wahi. Pai atu mehemea ka tahuri tenei Kawanatanga ki te whakatutuki i tena ritenga me te kape kape i nga rarangi kino o nga ture e mana ana inaianei me te whakatikatika hoki kia rite ai o te Maori hiahia. Nui atu te manaaki o Te Miterehana, me tona kaha ki te whakaora i etahi mate me etahi taimaha i pa kia matou, me te tuku mai hoki i te tika me te ora. Otiia kei roto kei tenei Pire e meingatia ana kia tukua nga mana me te whakahaere o te Kooti ki te ringa ringa o te Minita Maori anake kia tike tike noa ake tona mana me tona kaha i to te Tumuaki. Kore rawa ahau e marama ki tenei, kore rawa atu. I mea ano tera Kawanatanga ki te tango mana penei, otiia kihai te Whare i pai. Na i te mea he kai hoko nui te Kawanatanga i nga whenua Maori, kore rawa e pai kia whakawhiwhia tenei mana nui rawa atu ki te Kawanatanga. Na tenei tu mahi i raru ai nga whenua Maori o Taupo. Na te whakahaere kino i enei mana nui. Ki te waiho enei mana kaha ki te Minita ki te Hekeretari Maori, he he anake te mutunga iho. Tera e tupono ki tenei ahua, ka whakahoa te Kooti ki te Hekeretari ite mea koia te Apiha o te Karauna, a ka whakataua he te whenua a tetahi Maori hei punga mo te moni o te Karauna. A kaore e kaha taua Kooti ki te whakatete. A ka waiho tenei ahua hei take whakapae ma te iwi Maori. Pai atu te waiho ki te Tumuaki page 27o te Kooti anake te mana. Heoi te mea e toe, ma te Paremete e taka waenga, me te titiro kia tika te tukunga iho o te pai me te ora ki nga tangata e pangia ana e te mate. Inaianei hoki ma te Paremete rawa e paahi he ture ka tau te ora ki te hunga e mate ana. Me anga te titiro o te Whare ki nga rarangi 117, me 214. E meatia ana kia tukua nga whenua rahui o te Tai Hauauru ma tetahi Poari e whakahaere. Mehemea ma taua Poari e whakahaere i nga whenua Maori katoa, ka tino whakatete ahau ki tena. I te mea ka pena tonu pea te he me ta te Kai Tiaki. I te tuatahi ka whiriwhiria he Maori pea hei Poari, muri iho ka pana nga Maori i roto i taua Poari ka tu he Pakeha anake. Ki taka kupu mehemea ka whakataua e te Kooti he whenua ki tetahi tangata, heoi me waiho ki aia anake to mana whakahaere. Mana e aha atu i tona piihi ake. Kanui nga tau e inoi ana nga Maori kia tukua he mana ki a ratou Komiti, otiia kaore e whakaae tenei Whare. Pai atu mehemea i whakamana ta ratou tono kia whakawa ratou i a ratou take whenua a te otinga he tuku kau ki te Kooti hei whakapumau. Kaore i te pai nga Maori ki nga ture e mana ana inaianei, kaore ratou ki te whakapai ki etahi o nga ateha, e hara i te mea na ratou i whiriwhiri aua tangata, erangi na te Tari Maori i whakatu i etahi he utu mo ta ratou awhina i nga mahi hoko whenua o te Kawanatanga; kihai i haere te whiriwhiri i runga i te whai mohiotanga me te pai o aua tangata. Me whakamana e te Kawanatanga te ritenga i whakaaetia e te hui ki Te Wairoa, me te hui ki Putikiwharanui, me tera i tu ki Waiomatatini. Pai atu aua kupu tohutohu i oti e aua whakaminenga, a no te korenga kihai i uru aua mea, etahi ranei o aua mea ki tenei Pire, i tino kaha ai toku turaki. Ko toku kupu whakamutunga tenei me ata waiho tenei Pire ki tera tuunga o te Paremete kia whakaaro tahi te Minita me nga Maori kia hanga he ture hei painga whakamutunga mo nga iwi e rua.

Timi Kara.—He kupu torutoru aku mo te Pire nei. E kore au e korero roa mo ia rararangi i te mea i mohio ahau e kore e nui te korero i te panui tuarua i te mea ka parea te Pire ki tetahi Komiti Whiriwhiri kia ata mahia nuitia ona rarangi katoa, a ko nga tino maramatanga e kitea ana e taua Komiti, ka tukua mai ki te Whare kia ahei ai nga mema ki te whakatau tika i tenei mea raruraru. Erangi me whakaatu atu ahau inaianei e kore e puta tenei Pire i tona ahua tonu e mau nei, e kore hoki e paingia e te iwi Maori. Otiia kaore he tikanga e korero roa ai inaianei ite mea tera e whakarereketia ana tae ki roto ki te Komiti. He nui nga tohutohu i tukua mai, he mea i whakaotia i nga huihuinga Maori i etahi wahi maha o te motu a e pouri ana ahau i te mea kihai i whakaurua e te hunga mahi i tenei Pire, etahi o aua ritenga ra. Na ko te hiahia nui a nga Maori i enei tau tini kua taha ake nei kia whakanuia ta ratou mana whakahaere i o ratou whenua; e tika ana tenei ta te mea ko ratou te iwi e tino pangia ana e enei ture katoa. He whakaaro rangatira tenei na ratou, ara ko ta ratou hiahia nui kia whakapaia nga ture whakawa mo a ratou whenua kia hohoro ai te whakanoho i nga Pakeha hei painga mo ratou tahi. I enei ra katoa kua hori ake tae mai ki naianei e tino whakahaweatia ana e tenei Whare a ratou tohutohu katoa, otiia kua tae ki tenei ahua inaianei, ki te kore e hui mai nga Maori kia mahi tahi, e kore ratou e whakaae ki nga ture, e kore e oti pai. Kua whakamatauria e tatou nga tini ritenga, a he katoa na reira ko te mea tika inaianei me whakamana nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua. Ko ta ratou e hiahia nei he whakahoa ki te Kooti Whenua Maori, he mahi tahi kia mama ai te kimihanga i nga take o te whenua, kia iti te moni nei e pau he ana: inaianei, mate rawa atu nga Maori i raro i nga utu taimaha e man nei. Ngaro rawa atu a ratou rawa mehemea e haere ana ratou ki roto ki te Kooti kia whakawakia a ratou take paanga ki a ratou whenua. I te tuatahi me utu ratou i te moni nui mo te ruri me era atu whakahaere roa. Muri iho e utu ana ratou he £1 mo te ra e korerotia ana he keehi ki roto ki te Kooti. Me te utu ano i nga kaiwhaki korero me te utu i te Kaiwhakahaere e toru e wha ranei pauna i te ra me te paka-page 28nga roa pau atu nga marama e toru e wha maha atu ranei, a ahakoa puta te whakatau o te Kooti kahore e tuturu erangi he whakatau tarewa noaiho i te mea tera e tonoa te whakawa tuarua, tae atu ki nga tini tau, te ai he mutunga, ma te mate pea e tapahi nga whakahaere ma te pau rawa o nga moni a te Maori ranei e mutu ai, e hara tena i te mutunga pai i te mutunga marama. Ko ta matou e hiahia ana ko tetahi whakahaere ngawari, whakahaere pai e hohoro ai te oti. Kaua e hipokia te Maori ki nga ritenga awhio, taimaha rawa. Mehemea kaore e tau tika te whenua ki aia e kore hoki ia e kaha ki te tuku i taua whenua ki tetahi Pakeha, a e kore te Pakeha e hoatu i tetahi utu tika mo taua whenua ina hoki e mohio ana e kore ia e whiwhi wawe ki taua whenua, engari ka maha noa atu ona tau e tatari ai ka riro pea iaia ka kore ranei. I te he katoa a tatou haere i enei tau kua hori ake nei, inahoki i whakapuaretia te hoko a nga tangata mo a ratou hea kaore ano kia wehewehea kaore ano kia roherohea te whenua. I putake mai ikonei te nuinga o te raruraru i te mea kaore kia mohiotia te nui o nga eka mo te hea o te tangata e hoko ana me te wahi e takoto ai ona eka. Na runga i tenei ahua, mehemea e hokona ana tetahi Poraka, ka rere etahi o nga tangata whai paanga ka pupuri i o ratou hea, a ka raruraru ikona te Pakeha e hoko ana. Muri iho ka tono te Pakeha ki tetahi whenua hei utu mo tona moni a ka wehea e te Kooti te whenua. He he pea taua wehenga, a ka mauria taua mea ki roto ki te Hupirimi Kooti a kahore e mutunga, kiki ana a tatou Kooti i nga keehi raruraru penei inaianei me te nui rawa o te raruraru. A kei te whakahaerenga o nga Pire Whenua Maori i roto i te Whare nei ka pa mai te raruraru o aua keehi whenua ki te mahi o taua Pire inahoki ka haere mai nga Pakeha kia whakaurua he tikanga e ora ai ratou, me te whakahoa hoki o etahi mema ki aua Pakeha, kore rawa e tika te mahinga o aua ture. Me whakamatau tatou mei kore e pai. Me kawe ki roto ki tetahi Komiti tika ata whakaaroaro ai. E whakapai ana ahau ki te kupu a te Minita Maori kia mahia e tatou tenei mea i runga i te ngakau pono i te ngakau tika, aua te whakahoa, aua te mauahara. Me titiro tatou ki te painga mo te koroni katoa, me te kimi i te huarahi e puta ai te ora kia katoa o nga iwi e rua. Ko etahi e ki ana me waiho te mana hoko kia te Kuini anake. E kore au e pai ki tena ritenga, e kore e tau te pai i raro i tena. Ko te kupu a etahi, me puare te hoko whenua ki te katoa. Kei te pai ano tenei otiia he tikanga raruraru ano kei roto i te mea kei te whakawakanga e te Kooti i tetahi poraka kaore e tino wehea nga hea o te hunga whai paanga erangi e whakataua ana ki te katoa o ratou, a tahuri ana etahi ki te hoko ka pupuri etahi, a me pehea e riro i te Pakeha tana wahi i hoko ai. Kua kite ahau i tetahi rarangi i roto i te Pire nei e mea ana kia peneitia, me ki kua motuhake te whenua kua oti te Kooti ki ia tangata ki ia tangata. He whakarerenga ketanga nui rawa tenei. Kowai te tangata o roto o tenei Whare e mohio ana ki te mutunga mai o tenei tikanga? E penei ana te ahua, e whakarite ana te Maori kia rite tonu ki te Pakeha mo te mahi hoko me te tawhia haere ki te tahi aka here kia ita rawa kia kore ia e kaha ki te tuku pai i tona hea ki te Pakeha i runga i te tikanga e puta ai te utu pai ki aia, tona tukunga iho he whakaiti rawa i te utu mo tona whenua. He koata kau e puta ki aia, tena mehemea e pai ana e marama ana te ture, ka riro te utu tika iaia. Ko te mea tika rawa, mehemea e hara i te hea motuhake to tetahi Maori kaua ia e whai mana ki te hoko. Tena ia mehemea kua oti te wehewehe, haepapa rawa ki tangata kotahi, hoko noa ia riihi noa atu e kore e pa te mamae ki tetahi atu. Ki aia anake tona tika tona he. Tera ano tetahi ritenga pai ki toku titiro hei whakanohonoho i te whenua. Na nga Maori ano tenei i tohu tohu mai. Ara mehemea e toru rau e wha rau ranei nga tangata whai paanga ki tetahi poraka, me whai mana ratou ki te whiriwhiri i etahi o ratou hei whakahaere i taua whenua mo te hoko mo te riihi ranei. Ma tenei tu whakahaere anake e mama ai etahi whenua nunui, ki te kore e paingia tenei ritenga me wehe wehe ano te whenua kia toko-page 29rua kia tokotoru tangata ki tona wahi iti ki tona wahi iti a ka kiia he patanata taua tokorua taua tokotoru ranei. E hara tenei i te tikanga hou. I peneitia ano i raro i te tekiona 17 o "To Ture Kooti Whenua Maori, 1867." Ta te Kooti mahi i te tuatahi he kimi kowai te iwi hapu ranei nona te whenua e whakawakia ra, ka kitea ka tahi ka tonoa te hunga whai paanga kia whiriwhiria mai kia kotahi te kau o ratou kia noho ki roto ki te Karaati, a ko te nuinga o nga tangata ki tua o te karaati tuhi tuhi a ratou ingoa. A ka whai mana te hunga kotahi te kau ki te tuku riihi, erangi kaore te hoko. Tere tonu te whakahaere, kaore i raruraru, kaore i pau nui te moni a te Pakeha i te whai whai haere i nga rau tangata. A na te mama hoki o te whakahaere, ka riro mai he utu nui mo te whenua. Kotahi tonu te kino i puta ake i roto i tenei mahi, kahore i tika te whakahaere o te hunga kotahi te kau, ara, kaiponuhia e ratou te moni o nga riihi kihai i tuhaina ki te iwi. Otiia ka taea noa tia e tatou te hanga he tikanga hei tiaki i enei tu he, ara me mea kia puta te moni reti ki ia tangata ki ai tangata. Me whakatu ranei e te Kawanatanga tetahi Komihana, tetahi apiha hei tuku i nga moni penei kia puta tika ai ki ia tangata ki ia tangata. Tera e pai tenei ritenga. E kore hoki e tika kia whakapaua te moni nui rawa mo te wehenga mo te ruritanga i nga hea o nga tini tangata i roto i tetahi poraka, e hara i te whenua momona, he ngaherehere, he pari he awa he tene tene noa iho, mehemea ka whakawiria nga tangata kia tapahia nga whenua penei kia toru rau kia wha rau nga hea, ruri rawa, ka pau monemone tera whenua i te ruritanga, peta atu te moni e pau, ahakoa hokona rawatia te whenua e kore e ea te ruritanga. Heoi ko te ture e mea ana kia peneitia a matou whenua e rite tonu ana ki te muru, ki te raupatu. Na reira he pai ki au te tuku mana ki nga Maori kia ahei ai ratou te whiriwhiri Komiti, hei whakahaere ia ratou whenua, hei hoa mahi hoki mo te Kooti Whenua Maori. Na mo taua Kooti, ki toku mohio me whakahua kia ono kia whitu ranei nga takiwa mo te motu nei me te whakarite i te Tiati me te Rehita mo ia takiwa mo ia takiwa. A ko te mahi ma nga Rehita he tango i nga kereme me nga tono, kei te taenga ki te maha ka kahititia ka whakaritea e te Tiati te ra me te wahi e tu ai te Kooti, a me tu ki te wahi e tutata ana ki nga poraka e whakahaerea ra. Ma tenei ritenga e kore ai te ruihi o nga Maori ki te haere ki nga Kooti kei tawhiti noa atu me te pau nui o a ratou moni i te nohoanga i nga taone, marama atu marama atu, ki te taha o nga Whare kai waipiro me te kino noaiho. Tetahi me whakatu he Komiti a ka kiia he Komiti Maori Takiwa. tana mahi he awhina i te Kooti ki te kimi i nga putake ki te whenua, ara me mahi tahi. Ki toku mohio tera e oti pai nga take whenua katoa ki taua takiwa mehemea ka penei te whakahaere. Me waiho ano te Tumuaki o te Kooti kia tu ana, e kore au e aha atu iaia koia hei upoko mo nga mahi o te Kooti. Erangi e kore au e hoatu mana ki te Minita Maori kia pokanoa ia, erangi hei nga keehi anake e whai paanga ana te Karauna erangirangi era. Kaua e pokanoa ke te Kawanatanga. E kore nga Maori e whakanui e kore ratou e whakapono ki te Kooti mehemea ka peke mai te Tari Maori me te Kawanatanga ki te whakahaere, waihoki ko nga Pakeha e kore ratou e pai ki taua Kooti mehemea ka riro ma te Kawanatanga e arahi. Mehemea e noho ana ia Tiati me tona Rehita ki ia takiwa whakahaere ai, ka ngawari ka pai ka mama, pena me te whakahaere a nga Kaiwhakawa Tuturu e mahi nei i tona takiwa, i tona takiwa, kaore he raruraru kaore he aha. He aha te take kahore e pera te mama o te whakahaere mo nga Kooti Whenna Maori? Ka tino awhina ahau i te Minita mehemea ka whakamatauria e ia he tikanga penei otiia ka tautoko tonu ahau iaia mei kore e oti he tikanga i roto i tenei Pire hei painga mo te Koroni mo nga tangata whai paanga hoki. Kaua hoki tatou e mahi tenei Pire i runga i te taha kotahi anake erangi me mahi i runga i te ngakau mahaki me te pono, me whakapau a tatou matauranga katoa mei kore e hua mai he pai he maramatanga e tutuki atu page 30ai ki te tino mutunga pai e tumanakohia nei e tatou katoa. E tu ana ahau hei mangai mo te iwi Maori, me toku mataku nui tera e tau mai nga taake me nga reiti ki runga kia matou i roto i tenei wa e haere ake nei a rokohanga mai matou e enei taumaha kaore ano kia aukahatia te waka kaore ano kia tika noa te tu o a matou waewae ki runga ki te kaupapa tahi e tu nei te Pakeha, a ka puta ohorere mai aua taniwha, tahurihuri ana, te taea te aha. E mohio ana hoki tera e eke mai enei taimaha, e kore e kore erangi ka pikau tahi matou me te Pakeha i nga taimaha o te koroni. Ko ahau me oku hoa kua puta atu ki te ao marama e tino mohio ana ki tenei, erangi i mua mai o taua ra tukua mai kia matou nga ora, whakawhiwhia matou ki nga mana me nga koha me nga tika me nga rawa a te iwi Pakeha kia rite tonu te tu i runga i o matou whenua. Ahakoa te pakeke o tenei tono, tukua mai a tera e taea ia matou a tona wa ahakoa kaore i te rite to matou mohio me to matou kaha ki to te Pakeha, e hiahia ana ahau kia whiwhi tahi matou ki ona tika, a he ra kei tua. E titiro ruarua ana nga Maori ki tenei Pire i runga i tona ahua pakeke, a e kore hoki e kore te tupato me te ahua hae o te Maori ta te mea no tua whakarere ano i tupu mai ona pakanga i hinga ona parekura i ara ona tautohe, he whenua te take. A kei roto i te Pire nei e whakanui tonu ana te mana o nga Tiati, te mana o te Minita Maori, te mana o te Karauna, o te Tumuaki, e kore e kore te puhaehae me te tupato o te Maori ki enei mana nui e hoatu ana kia ratou me te mea no enei tangata ake te whenua. Ka penei tonu te kupu a te iwi Maori "Koinei nga tangata i taka kino ia matou i enei tau kua hori ake a heaha te aroha, heaha te tika e ahu mai ia ratou a muri ake nei? Kore rawa. Kahore matou e whakapono ki enei tangata." Kaore ahau e ki kei te tika enei mahara a te Maori i te mea e kite ana ahau e hiahia ana ano nga Kawanatanga ki te mahi i te tika e kitea ana e ratou. Me miharo ahau ki te Minita Maori mo tana mahi nui me tana tukutuku i te Pire ki nga wahi katoa kia kite nga Maori i ona ritenga kia whai taima ki te hurihuri ki te tohutohu mai. E pai ana tenei mahi a te Minita otiia i te mea he ki tonu tenei Pire i nga taimaha me nga ritenga pakeke me te huinga o nga mahi tawhito ki nga mea hou me era atu tini raruraru, e kore ano e taea e te Maori te hopu te mohio ki ona tini tikanga i roto i te tau kotahi. E kore tetahi Pakeha e kaha ki te hopu i nga tikanga katoa o tenei Pire i roto i nga marama te kau ma rua. Kua ki mai hoki te Minita he maha nga tikanga pakeke kei roto. Inahoki nga roia tino mohio kei te tautohetohe, kei te rereke a ratou hopu i etahi rarangi o te Pire, a me pewhea e mau wawe i te iwi kuare i te Maori i roto i te taima poto? Mehemea i whakamaoritia nga kupu whakamarama e mau na ki nga kape Pakeha, a tera e hohoro ta ratou kite, otiia e kore rawa e taea te hopu i ona tini paiaka me nga weri e hou nei ki te whenua, ka pa ko nga mea anake kei runga e kitea ana era, a na nga tini kawai i mau ai te wehi ki o matou ngakau. E kore au e tino korero roa, waiho kia hoki mai i te Komiti i te mea tera pea e rukea etahi o nga rarangi me te tino whakarereke i etahi ritenga nui o te Pire. Erangi he pai atu ki au mehemea i mahia kia rua nga Pire: kia kotahi hei whakahaere anake i nga hoko me nga riihi tawhito me era take whenua e raruraru ana, kia kotahi hei whakahaere i nga whenua Maori e takoto mai nei. Ara kia kotahi te Pire mo nga mahi kua hori ake nei, kia kotahi mo nga mahi e takoto mai nei i mua o a tatou aroaro. Heaha te pai kia huia ki roto ki te Pire kotahi enei tini raruraru tawhito? Ki au kia kotahi tonu te ahua o te kai ki roto ki te kete kotahi. Otiia haiaha i hanga ture ai mo enei hoko he me enei riihi raruraru o mua? Nawai koia i takahi nga Ture? Na nga Maori koia? Kaore, na nga Pakeha, a no to ratou weranga i te ahi no to ratou kitenga i te mamae ka aue ratou, ka inoi ki tenei Whare hei hanga ture e ora ai ratou. Na te whakahoatanga ki enei tangata hara i raru ai enei Kawanatanga kua hori ake, i puta ai nga ture whakarihariha. Kaore hoki he Kawantanga i kaha ki te whakatete ki tenei hunga whakawai, a tau iho nga ture kino ki runga kia matou whenua. E tika ana. page 31ano, tera ano etahi mate, otiia me hanga marire he ture mo era tu keehi. A tera ranei e pai te tuku i te mana whakahaere ki te Kooti Whenua Maori, me te Tumuaki. Koia ranei he tangata tika hei kimi i nga ritenga o etahi keehi e tae ana ki te utu nui rawa rau mano pauna, nuku atu ranei? I te mea kua kitea e tatou i kaha kore tetahi Tiati o te Hupirimi Kooti, ara a Tiati Eureti, te tangata i ata whakaturia e te Paremete hei whakaoti i enei tu raruraru, a tera ranei e oti pai i te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori? Kore rawa e oti iaia i te mea e taimaha ana ia iaia e tiaki ana i tona tari ake a ka whai taima ki whea ki te whakahaere i enei tino mea taimaha nui rawa. Kore rawa atu e paheke iaia. Mehemea e tika ana kia whakaturia he Kooti hei mahi i enei tu raruraru, kati, whiriwhiria tetahi Kooti motuhake hei mahi, kaua te Tumuaki, i te mea kei te pau katoa tana taima iaia e whakawa ana i nga whakawa tuarua, iaia e haere ana ki te Hauraro, ki te Tonga, ki te Hauauru, ki te Rawhiti whakawa ai nga tono whakawa tuarua me era atu mea. I aia e tiaki ana i nga Tiati o tona Kooti me te tohu tohu ki te Kawanatanga mo etahi mahi ke a tera ia e whai takiwa ranei hei mahi i nga miriona eka maha e ekengia ana i enei hoko tawhito me enei riihi me enei tini rarararu e korerotia nei? Enei mea taumaha rawa e wiri nei nga kauae o nga tino Tiati o te Hupirimi Kooti i te whakahuatanga o enei keehi. Kati hoki ra, e kore ia e kaha, erangi whakaturia he whakawa motuhake hei whakahaere i enei take, he whakawa e whakapono ai nga Maori me nga Pakeha tahi. E tika ana kia kaha tatou ki te whakaora i nga tangata katoa e ekengia ana e te mate, ahakoa Pakeha ahakoa Maori. E kore nga Maori e takahi i o ratou whakaaetanga pono, ahakoa e whai ture ana ratou kia peratia. Kaore, e ki pono ana ratou, ko nga whakahaere i pai, i pono, me whakamana. He hoko i tika, he riihi i tika, me whakamana. Erangi kauaka e whakamana nga mahi tahae, nga mahi raweke. Erangi nga whakahaere i ata mahia paitia, i ata homai te moni i runga i te tika me te pono, erangirangi era. Otiia kaua e huia kai raruraru. Kati hoki ra, tukua tenei Pire ki tetahi Komiti whai matauranga kia whiriwhiria paitia. Kapai a Te Hemara, a Te Roretana hei mema mo tera Komiti, otiia ma te Minita e ata whiriwhiri i nga tangata mohio.

Eparaima Kapa.—He takiwa tika rawa tenei hei whakapuakanga kupu ma nga mema Maori mo tenei Pire. Inahoki kei te wa e korero ana nga mema Pakeha i nga Pire mo ratou whaka-pakeha e kore nga mema Maori e peke atu ki te whakararuraru ki te whai korero. Tena ko tenei, he Pire tenei hei whakahaere i o matou taonga nui io matou whenua, na reira, tika rawa kia hamumu matou inaianei. Na ko oku hoa mema kua korero i te tuatahi ake nei kua tohutohu mai i nga tini he kei roto i tenei Pire. Na kei maharahara te Whare kei te takoto ke oku whakaaro i oku hoa mema o te Tai Rawhiti o te Tai Hauauru, kaore, kei te tautoko ahau i a raua i korero ai, erangi kore rawa i oti ia raua te whakaatu i nga tini he o tenei Pire, tera atu. Na toku kore mohiotanga pea ki tenei Pire i penei ai oku korero otiia i mua atu o te tuhanga o tenei Pire, ka wani haere te mataku te maharahara ki roto ki nga ngakau o te iwi Maori mo runga mo tenei mea. Tae atu te mamae me te wehi ki tera pito o te motu. Tenei te tohu, kei toku ringa ringa tetahi pitihana he mea tuku mai e te iwi o raro, a katahi ahau ka whai takiwa hei whakaatu ki te Whare. E poto ana tenei pitihana, a ka panuitia e ahau ara:—

"Ki te Honore Pika me nga mema o te "Paremete o Niu Tireni.

"Tena koutou.

"Ko o koutou kai pitihana, ara nga iwi e noho ana kei raro atu o Akarana, e hiahia ana ki te whakaatu atu kaore ratou e pai ko te Kawanatanga hei kaiwhakahaere mo a ratou whenua me te tuku mo nga tau e iwa te kau ma iwa i runga i te riihi. E inoi ana matou ma ia tangata ano e whakahaere i tona piihi i tona piihi motuhake mo te hoko mo te riihi ranei, a mo runga mo tenei Pire a te Kawanatanga, e kore matou e pai, e kore matou e whakaae ki tena, ake, ake, ake.

Na he tohu ra pea tenei pitihana i te pono o aku korero mo te mamae me te pouri kua tomo ki roto ki te iwi Maori tae atu ki nga wahi katoa o tenei motu. A notemea e poto ana te taima o te Paremete inaianei, me matou hoki kaore ano kia whai takiwa noa ki te tirotiro i tenei Pire, ta te mea he take nui rawa hoki tenei, na reira e tautoko ana ahau i te kupu a oku hoa mema kia hikitia tenei Pire mo tera nohoanga o te Paremete. Kaore e pai te tuku atu ki tetahi Komiti kia whakahaerea apopo, ta te mea kei te ngaro atu etahi o nga rangatira Maori i Poneke nei. Kei te mohio te Kawanatanga ki te whakaaro nui a te iwi Maori me ta ratou maharahara mo tenei Pire. He tokomaha rawa ratou i hui mai ki Poneke ki te tiaki haere i tenei mea, a kahore e pai kia paahitia i te mea kei te matapo ratou, kaore ano kia matau noa ki ona ritenga. Kaore he mutunga mai o toku whakahonore me toku whakawhetai ki te Minita Maori mehemea ka ata puritia eia tenei Pire mo tera Paremete. E tono ana ahau i tenei nukuhanga kia whai wa nga Maori ki te tino huri huri i nga ritenga katoa. He wehi hoki noku mo te tukunga ki te Komiti ka toko iti matou kei reira a e kore e rangona a matou hiahia. He tino hari mo te katoa tae atu ki te Kawanatanga mehemea ka whakaae te Minita ki toku tono. He maha ona kitenga i nga rangatira e huihui mai nei, a kei te mohio ia ki te kaha o ta ratou whakahe ki tenei Pire, me ta ratou hiahia kia kaua e mahia kaikatia, erangi me whanga marire kia mutu te pukaka kia tau te manawa. Tetahi take o toku whakahe ko te nui o nga mana e hoatu ana ki nga Tiati; nuku atu i te mana e takoto nei ki te tino Tiati me te huuri o te Hupirimi Kooti. E ahei ana te Tiati ki te tuku i tetahi Maori ki te whare herehere mehemea e whaki korero ana ia a kei te mahara o te Tiati, he korero teka taua korero. Na kei te wehi rawa nga Maori ki tenei tikanga pakeke, inahoki mehemea ka whakaaro kau te Tiati, kei te korero teka tetahi tangata Maori ka whiua ki te whare herehere. Tetahi mea kino, ko te mana kia ruritia nga whenua Maori, ahakoa kaore ratou e pai kia ruritia a ratou whenua. A mehemea ka whakahe tetahi Maori mo te ruri ka whiua ki te whareherehere. Ahakoa te kupu kia mauria tenei Pire ki te Komiti, e mea ana ahau me tuku mai kia matou ki nga Maori te takiwa roa rawa kia rapurapua nga ritenga katoa o roto. Tino koa toku ngakau mehemea ka whakanukuhia mo tera nohoanga o te Paremete. Me huri ikonei oku korero.

Tame Parata.—Ruarua kau oku korero mo tenei Pire ta te mea kua rite te kupu kia kaua e korerotia nga rarangi katoa inaianei, ara kia whakahokia mai i te Komiti Whiriwhiri o nga Whare e rua. Akuanei pea kei te whakahokinga o te Pire i taua Komiti kua rere ke noa atu tona ahua heoi kaore e tika kia whakapaua te takiwa roa inaianei i te korerotanga. Tera pea e tahuri taua Komiti ki te tono ki etahi rangatira Maori kia korero i ona mahara mo taua Pire. Na mo runga mo te whakahe a etahi mema ki te ahua o taua Komiti, e whai take ana mo te pera. Kaore kau oku hiahia kia uru ki tena Komiti. Me pare atu tenei Pire ki nga mema o tenei motu ma ratou anake e mahi. Kaore hoki ahau e pai kia pa tahi ki te Waipounamu nga Ture e paahitia ana mo tenei motu ta te mea kei te rere ke te take o nga whenua o reira. Me ture ke me ture ke, katahi ka pai. Kei te hoki toku mahara ki "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," i te parenga ki te Komiti Maori i te wa e tu ana a Wi Pere a Puke Te Ao a Hakuene hei mema. Nui atu te aue a nga Maori puta noa te motu nei ki taua Ture, me toku pouri hoki mo toku urunga ki te whakahaere i taua mea. Na reira e mea ana au, me horoi toku ingoa i roto o tenei Komiti. Nana ka he iho nga Maori o Niu Tireni, na nga mema o tenei motu i mahi. Tika atu, kei a ratou te honore. Kei te hokinga mai o tenei Pire ka korero ano ahau, a ka rnotini ano ahau kia patua toku ingoa i roto i te Komiti.

Whakaaetia ana te panui tuarua.

Parea ana te Pire ki tetahi Komiti Whiriwhiri o nga Whare e rua.